του Σ. Μάνδρου
Imagine there is no heaven,
I wonder if you try,
No hell above us,
Above us only sky.*
– John Lennon, των Μπητλς
Παρά την αποδόμηση των μεγάλων αφηγήσεων στην οποία συστηματικά επιδόθηκε ο ύστερος 20ός αιώνας, το έδαφος για τέτοιες αφηγήσεις μάλλον συνεχίζει να παραμένει γόνιμο. Στο μεγάλο κενό που άφησαν πίσω τους ο Θεός και ο Μαρξ, έχουν αρχίσει να συνωστίζονται καινούργιες ιστορίες που φιλοδοξούν να δώσουν ένα διαφορετικό περιεχόμενο στην ανθρώπινη αναζήτηση για νόημα. Τα νέα σωτηριολογικά σχήματα που αχνοφαίνονται στον πνευματικό ορίζοντα του 21ου αιώνα βασίζονται στον επιστημονικο-τεχνολογικό λόγο και αντανακλούν τη ραγδαία εισβολή της ψηφιακής τεχνολογίας στην καθημερινότητα των Δυτικών κοινωνιών. Το αν θα αποκτήσουν μια μέρα κύρος ανάλογο των μεγάλων αφηγήσεων του παρελθόντος, αυτό μόνο η Ιστορία θα το δείξει – υπό την προϋπόθεση βέβαια ότι θα συνεχίσει να υπάρχει Ιστορία.
Αν και προφανώς υπηρετεί τις ίδιες ανάγκες της ανθρώπινης ψυχής, ο τεχνολογικός μεσσιανισμός που φαίνεται ότι γεννιέται διαφέρει ριζικά από τους παλαιότερους θρησκευτικούς και πολιτικούς μεσσιανισμούς. Το όχημα της νέας σωτηρίας δεν είναι πια η υποταγή στον Θεό, η αγάπη για τον πλησίον ή η κοινωνική δικαιοσύνη, αλλά η επιστημονική μέθοδος και προπαντός ο θρίαμβος της νοημοσύνης, ή, για την ακρίβεια, της υπερνοημοσύνης. Ο τελικός στόχος δεν είναι πια η εξασφάλιση του παραδείσου ή της αρμονικής κοινωνίας, αλλά η έλευση του μετανθρώπου1, δηλαδή του επόμενου είδους που θα αναδυθεί μέσα από τον άνθρωπο και θα διαδεχτεί το είδος μας, καταλύοντας διά παντός, μέσω της υπέρτερης νοημοσύνης του, τον πόνο και τις ανεπάρκειες του γεννήτορά του. Η θρησκεία και η επανάσταση υποκαθίστανται σαν μέσα υπέρβασης από τη συνειδητή εξέλιξη, η οποία πλέον δεν είναι η αργή και τυχαία δαρβίνεια2 διαδικασία της φύσης, αλλά μια ταχύτατη λαμαρκιανή3 εκδοχή της, που έχει ορατές κατευθύνσεις και φέρεται επί των πτερύγων της ψηφιακής τεχνολογίας.
Όπως σε κάθε μεσσιανισμό, έτσι κι εδώ, το μήνυμα είναι υπερανθρώπινο. Οι ανώτερες δυνάμεις, που εθελοντικά υπηρετεί ο τεχνο-μεσσιανισμός, δεν είναι η άγνωστη βούληση του θεού ή το αναπόδραστο των ιστορικών δυνάμεων, αλλά κάτι που ονομάζεται (τεχνολογική) μοναδικότητα – singularity4. Για να κατανοήσουμε, όμως, αυτή την έννοια, θα χρειαστεί να κάνουμε μια σύντομη, αν και πλανητικών διαστάσεων, αναδρομή σε μερικά γεγονότα, όπως τα βλέπουν οι απόστολοι του τεχνο-μεσσιανισμού.
Η κάθετη απογείωση της νεωτερικότητας – Πριν τρισήμισυ δισεκατομμύρια χρόνια, σε μια λακκούβα λάσπης, ένα μόριο καταφέρνει να φτιάξει ένα αντίγραφο του εαυτού του και να γίνει έτσι ο γεννήτορας της ζωής στον πλανήτη μας.
– Πριν τέσσερα εκατομμύρια χρόνια, τα ανθρωποειδή αρχίζουν να αναπτύσσουν γρήγορα έναν ογκώδη εγκέφαλο.
– Πριν πενήντα χιλιάδες χρόνια, συμβαίνει ένα νέο εξελικτικό άλμα: Εμφανίζεται ο homo sapiens sapiens.
– Πριν δέκα χιλιάδες χρόνια, εφευρίσκεται ο πολιτισμός.
– Πριν πεντακόσια χρόνια, εφευρίσκεται η τυπογραφία.
– Πριν πενήντα χρόνια, εφευρίσκεται ο κομπιούτερ.
Δισεκατομμύρια χρόνια, εκατομμύρια χρόνια, χιλιάδες χρόνια, εκατονταετίες, δεκαετίες – ο ρυθμός της νεωτερικότητας επιταχύνεται αλματωδώς. Με την εφεύρεση των κομπιούτερ όμως έχουμε μπει σε μια φάση κάθετης απογείωσης της νεωτερικότητας κι έτσι αυτό που φαίνεται να μας περιμένει στο άμεσο μέλλον είναι η singularity.
Στα 1964, ο μηχανικός ημιαγωγών Gordon Moore, συνιδρυτής αργότερα της εταιρείας Intel που κυριαρχεί σήμερα παγκοσμίως στην παραγωγή επεξεργαστών κομπιούτερ, υποστήριξε ότι η υπολογιστική ταχύτητα των κομπιούτερ διπλασιάζεται κάθε 24 μήνες. Η παρατήρηση αυτή έμεινε γνωστή ως ο Νόμος του Moore, αν και σήμερα ο ρυθμός διπλασιασμού της υπολογιστικής ταχύτητας έχει επιταχυνθεί κι άλλο (18 μήνες).
Η αλληλουχία 1, 2, 4, 8, 16, 32, 64, 128… οδηγεί ταχύτατα σε πολύ μεγάλους αριθμούς και εξηγεί τη ραγδαία εξέλιξη των κομπιούτερ, ένα εκπληκτικό επίτευγμα απλών αβοήθητων ανθρώπινων μυαλών. Και το ερώτημα που τίθεται σήμερα είναι: Τί θα συμβεί εάν την έρευνα για ταχύτερους επεξεργαστές την αναλάβουν προγράμματα Τεχνητής Νοημοσύνης5; Υποθέτοντας ότι ο Νόμος του Moore θα συνεχίσει να ισχύει και στο μέλλον και με δεδομένο ότι οι μαθηματικοί υπολογισμοί στον κομπιούτερ γίνονται με ηλεκτρονικές ταχύτητες, το επιχείρημα του Eliezer S. Yudkowsky6, ενός από τους αποστόλους του τεχνο-μεσσιανισμού, φαίνεται ακαταμάχητο:
– Η υπολογιστική ταχύτητα διπλασιάζεται κάθε δύο χρόνια.
– Η υπολογιστική ταχύτητα διπλασιάζεται κάθε δύο χρόνια εργασίας.
– Η υπολογιστική ταχύτητα διπλασιάζεται κάθε δύο υποκειμενικά χρόνια εργασίας.
– Δύο χρόνια αφότου οι Τεχνητές Νοημοσύνες φτάσουν στο ανθρώπινο επίπεδο, η ταχύτητά τους διπλασιάζεται. Ένα χρόνο αργότερα η ταχύτητά τους διπλασιάζεται πάλι.
– Έξι μήνες – τρεις μήνες – ενάμισυ μήνας… Singularity.
Υπολογίστε ακόμα τις σημερινές υπολογιστικές ταχύτητες και τον σημερινό ρυθμό διπλασιασμού τους, καθώς και την καθαρή υπολογιστική δύναμη του ανθρώπινου εγκεφάλου, και να η ημερομηνία: 2021. Αλλά προσωπικά θα ήθελα να συμβεί νωρίτερα.
Κάθε μεσσιανισμός φαίνεται πως χρειάζεται και ένα χιλιασμό, μια χρονική αναφορά για το πότε θα συμβεί η αποθέωση: Η έλευση του Μεσσία, η Δευτέρα Παρουσία, η κομμουνιστική κοινωνία (il paradiso terrestre) και ούτω καθεξής. Αλλά αν οι παλαιότεροι μεσσιανισμοί ήταν επιδεξίως ασαφείς ως προς τις ημερομηνίες, ο τεχνο-μεσσιανισμός είναι ωμός και συγκεκριμένος: 2021 (ή 2035, κατ’ άλλους). Μπορεί ο θεός ή οι ιστορικές δυνάμεις να κρατούσαν καλά κρυμμένα τα μυστικά τους από τους θνητούς, δεν ισχύει όμως το ίδιο με τους μαθηματικούς λογαριασμούς. Ό,τι, λοιπόν, είναι να γίνει, θα γίνει σύντομα: Σε 19 ή 33 χρόνια το πολύ.
Μια νέα εσχατολογία Τί είναι η singularity; Είναι το τεχνολογικό Έσχατον, η στιγμή της υπέρβασης, το τέλος του παλιού και η αρχή ενός κυριολεκτικά νέου σύμπαντος. Είναι το σημείο πέραν του οποίου όλες οι δυνατότητές μας να προβλέπουμε καταρρέουν. Αυτό που θα συμβεί από εκεί και πέρα βρίσκεται πέρα και έξω από την κατανόησή μας και δεν μας περιλαμβάνει. Γιατί;
Είναι ζήτημα ευφυΐας. Όσο μεγάλες και αν είναι οι διαφορές που έχουμε οι άνθρωποι μεταξύ μας, όλοι διαθέτουμε έναν λίγο πολύ κοινό και δεδομένο εξοπλισμό κατανόησης της πραγματικότητας. Αλλά αυτή η ικανότητά μας είναι πεπερασμένη, αφού εξαρτάται από τον αριθμό των νευρώνων και συνάψεων στον εγκέφαλό μας, που είναι συγκεκριμένος και φυσικά πεπερασμένος και μας επιτρέπει 1017 μαθηματικές πράξεις το δευτερόλεπτο.
Φαντασθείτε τώρα ένα σύνολο με δεκάκις εκατομμύρια ή και περισσότερα ψηφιακά ανάλογα των νευρώνων και συνάψεών μας, ικανό για έναν αστρονομικά μεγαλύτερο αριθμό μαθηματικών πράξεων το δευτερόλεπτο. Τι θα αντιλαμβάνεται αυτή η “οντότητα”; Αν νοημοσύνη είναι η ικανότητα να θεωρούμε αυτονόητο κάτι που βλέπουμε ή σκεφτόμαστε, πόσα δισεκατομμύρια περισσότερα αυτονόητα θα αντιλαμβάνεται αυτή η “Δύναμη”; Σε σύγκριση μ’ αυτήν, οι νοητικές μας ικανότητες θα είχαν την αναλογία της σχέσης του ανθρώπινου εγκεφάλου με τον εγκέφαλο της γάτας, αν όχι του μυρμηγκιού.
Αυτό ακριβώς προβλέπει και ευαγγελίζεται ο τεχνο-μεσσιανισμός. Ψηφιακά ανάλογα του εγκεφάλου μας ικανά για αστρονομικά περισσότερες και ταχύτερες λειτουργίες υπολογισμού. Καταφεύγω πάλι σε κείμενο του Yudkowsky:
Σκεφθείτε τώρα τη Singularity. Σκεφθείτε ένα χιμπατζή να προσπαθεί να καταλάβει τον απειροστικό λογισμό. Σκεφθείτε τους ανθρώπους με κατεστραμμένα οπτικά νεύρα που δεν μπορούν να θυμηθούν τι σημαίνει να βλέπεις, που δεν μπορούν να φανταστούν το κόκκινο χρώμα ή να ανακαλέσουν δομές δύο διαστάσεων(…)
Τί είναι αυτό που δημιουργεί τη συνειδητή εμπειρία, το υλικό απ’ το οποίο είναι φτιαγμένος ο νους; Είμαστε φτιαγμένοι από συνειδητές εμπειρίες. Δεν υπάρχει κάτι άλλο που να το αντιλαμβανόμαστε πιο άμεσα. Αλλά πώς αυτό λειτουργεί; Ιδέα δεν έχουμε. Δυόμισι χιλιάδες χρόνια προσπάθειας για να λύσουμε αυτό το πρόβλημα και το μόνο που βρήκαμε είναι “σκέφτομαι άρα υπάρχω”. Η λύση φαίνεται κατ’ ανάγκη απλή και όμως αποδεδειγμένα είναι ασύλληπτη. Ίσως η όποια λύση να βρίσκεται πέρα από τις αναπαραστάσεις που μπορεί να σχηματίσει ο ανθρώπινος εγκέφαλος.
Αν έτσι έχουν τα πράγματα, οι απόγονοί μας, οι μελλοντικοί εαυτοί μας, θα ανακαλύψουν τα αναγκαία σημασιολογικά πρότυπα και θα αλλάξουν τους εαυτούς τους για να μπορούν να τα αντιλαμβάνονται. Οι Δυνάμεις θα αναλύσουν το Σύμπαν και την Πραγματικότητα μέχρι να καταλάβουν γιατί υπάρχει ο,τιδήποτε, θα αναλύσουν τους νευρώνες μέχρι να καταλάβουν τη λειτουργία τους. Κι αυτό θα είναι η αρχή μονάχα. Δεν πρόκειται να τελειώσει εδώ. Γιατί να υπάρχουν δύο μόνο δύσκολα ερωτήματα; Στο κάτω κάτω της γραφής, αν δεν υπήρχαν οι άνθρωποι, το σύμπαν θα περιείχε ένα μόνο δύσκολο πρόβλημα, γιατί αλλιώς πώς θα μπορούσε ένας μη συνειδητός στοχαστής να διατυπώσει το δύσκολο πρόβλημα της συνείδησης; Μήπως λοιπόν υπάρχουν καταστάσεις ύπαρξης πέρα από την απλή συνείδηση – καταστάσεις υπερνοημοσύνης; Και δεν θα μπορούσε η απάντηση για τη φύση της πραγματικότητας να οδηγήσει στην ικανότητα δημιουργίας νέων συμπάντων, στη χειραγώγηση των νόμων της φυσικής ή ακόμα και στην αλλαγή του είδους των πραγμάτων που μπορούν να είναι αληθινά – στην “οντο-τεχνολογία”; Να τι σημαίνει Singularity.
Φανερά, οι προσδοκίες του τεχνο-μεσσιανισμού κάθε άλλο παρά ταπεινές είναι. Το αίτημα της σωτηρίας του ανθρώπου από τον Θεό αναποδογυρίζεται και ο άνθρωπος αναλαμβάνει να σώσει τον Θεό δημιουργώντας τον σ’ έναν καινούργιο ουρανό.
Ποιοί όμως θα είναι οι κάτοικοι του τεχνολογικού αυτού ουρανού ή, αν προτιμάτε, της τεχνολογικής αυτής αβύσσου;
Τεχνητές Νοημοσύνες Πρώτα απ’ όλα, θα είναι οι Τεχνητές Νοημοσύνες (ή Δυνάμεις, κατά τον Yudkowsky). Νοήμονα προγράμματα, που θα αυτο-προγραμματίζονται και θα αυτο-εξελίσσονται.
Προς το παρόν, Τεχνητή Νοημοσύνη, με την πλήρη έννοια του όρου, δεν υπάρχει. Παρά την πολυετή έρευνα μ’ αυτό το στόχο, τα αποτελέσματα είναι ακόμα πενιχρά. Οι προγραμματιστές αποδίδουν αυτή την καθυστέρηση στις σημερινές αδυναμίες της τεχνολογικής υποδομής. Όσο και αν ο Νόμος του Moore επέτρεψε την ταχύτατη εξέλιξη των κομπιούτερ, η υπολογιστική τους δύναμη είναι ακόμα αμελητέα μπροστά στην υπολογιστική δύναμη έστω και του πιο χαζού ανθρώπινου εγκεφάλου. Αλλά τούτο αλλάζει ραγδαία και η τάση αυτή φουσκώνει τα πανιά του τεχνο-μεσσιανισμού.
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος μπορεί να πραγματοποιεί εκατό πεντάκις εκατομμύρια μαθηματικές πράξεις (peta-flops) το δευτερόλεπτο (1017). (Ενδιαφέρον ερώτημα: Ισχύει άραγε αυτό και για τους τηλεθεατές του Big Brother ή του Bar;) Το 1988, η μέγιστη ταχύτητα λειτουργίας ορισμένων μεγάλων κομπιούτερ είχε φτάσει τα 3,2 τρισεκατομμύρια πράξεις (tera-flops) το δευτερόλεπτο. Με το πρόγραμμα Blue Gene, που ανακοίνωσε το 1999 η ΙΒΜ, αναμένεται ότι το 2005 θα εμφανιστούν μηχανές peta-flops, οπότε, όπως υποστηρίζουν πολλοί, η δημιουργία Τεχνητής Νοημοσύνης είναι θέμα λίγων ετών.
Υπάρχει ένας ωκεανός υποθέσεων για τη φύση αυτών των ασώματων “όντων”. Θα έχουν συνείδηση; Θα διαθέτουν κάποιο είδος ελεύθερης βούλησης; Θα είναι “φιλικά” απέναντι στο δημιουργό τους, τον άνθρωπο; Ποιά θα είναι η σχέση μας με ένα “ον” που σε ελάχιστο χρόνο θα αποκτήσει ασύλληπτες νοητικές ικανότητες;
Ο Vernon Vinge, καθηγητής μαθηματικών, συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας και εφευρέτης της έννοιας της singularity, γράφει σχετικά:
“Είχα προσπαθήσει να κάνω μια απλή προβολή της τεχνολογίας και βρέθηκα στο χείλος μιας αβύσσου. Είναι το πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε κάθε φορά που σκεφτόμαστε τη δημιουργία νοημοσύνης ανώτερης από τη δική μας. Όταν αυτό συμβεί, η ανθρώπινη ιστορία θα έχει φτάσει σε ένα είδος singularity – ένα σημείο όπου οι προβλέψεις μας διαλύονται και νέα μοντέλα πρέπει να εφαρμοστούν– και ο κόσμος θα περάσει πέρα από την κατανόησή μας.”7
Αναγνωρίζοντας το πρόβλημα των σχέσεων του ανθρώπου με τις υποθετικές (ή μήπως αναπόφευκτες;) αυτές υπερνοημοσύνες, οι απόστολοι του τεχνο-μεσσιανισμού έχουν αρχίσει να διατυπώνουν διάφορες προγραμματιστικές προσεγγίσεις για τη δημιουργία “φιλικών” ΑΙ ή “σπόρων” ΑΙ που θα ωριμάζουν μέσα από διαδικασίες μάθησης με ανθρώπινα χαρακτηριστικά.
Το “ανέβασμα” της συνείδησής μας Οι άλλοι κάτοικοι του νέου τεχνολογικού ουρανού (ή αβύσσου) θα είμαστε εμείς οι ίδιοι, λένε οι τεχνο-μεσσιανιστές. Το πνεύμα, η συνείδηση, η ψυχή, το εγώ ή η ουσία μας (διαλέξτε όποια λέξη σας αρέσει) θα εγκαταλείψει τον υλικό κόσμο και τη φθαρτή σάρκα για να περάσει στο ψηφιακό σύμπαν μέσα από μια διαδικασία τεχνολογικής ανάληψης που ονομάζεται “ανέβασμα” (uploading).
Ο ρομποτιστής Hans Moravec μάλιστα, στο βιβλίο του Mind Children8 (Παιδιά του Νου), περιγράφει λεπτομερειακά μια μεθοδολογία επτά φάσεων, την οποία αποκαλεί “Μεταβίβαση Moravec”. Πολύ αδρά, ο Moravec συνιστά τα παρακάτω βήματα για το ανέβασμα της συνείδησης στον κομπιούτερ. Για όσους γνωρίζουν τη φυσιολογία του ανθρώπινου εγκεφάλου, η μεθοδολογία του ακούγεται άκρως λογική:
1. Ένα νανο-ρομπότ σε μέγεθος νευρώνα φτάνει σε κάποιο νευρώνα του εγκεφάλου και τον σκανάρει στη μνήμη του.
2. Ένας εξωτερικός κομπιούτερ, που βρίσκεται σε συνεχή επικοινωνία με το νανο-ρομπότ, αρχίζει να προσομοιώνει το νευρώνα.
3. Το ρομπότ περιμένει έως ότου η προσομοίωση του νευρώνα στον κομπιούτερ είναι τέλεια.
4. Το ρομπότ αντικαθιστά το νευρώνα με τον εαυτό του όσο πιο απαλά γίνεται και αρχίζει να στέλνει τα εισερχόμενα σήματα στον κομπιούτερ, ενώ αναμεταδίδει στους επόμενους νευρώνες τα εξερχόμενα σήματα από την προσομοίωση του νευρώνα μέσα στον κομπιούτερ. Η διαδικασία αυτή δεν έχει την παραμικρή επίπτωση στη ροή των πληροφοριών στον εγκέφαλο, αν και η επεξεργασία των σημάτων του συγκεκριμένου νευρώνα γίνεται εξ ολοκλήρου στον κομπιούτερ.
5. Η διαδικασία επαναλαμβάνεται από νευρώνα σε νευρώνα έως ότου ολόκληρος ο εγκέφαλος αποτελείται πλέον από ρομποτικούς νευρώνες. Εντούτοις, οι συνάψεις (σύνδεσμοι) μεταξύ των ρομποτικών νευρώνων συνεχίζουν να παραμένουν υλικές. Τα ρομπότ αναφέρουν τη λήψη νευρομεταδοτών (χημικών σημάτων) σε τεχνητούς δενδρίτες και εκπέμπουν νευρομεταδότες από τα άκρα τεχνητών αξόνων. Στην επόμενη φάση, αντικαθιστούμε τις υλικές αυτές συνάψεις με λογισμικούς (software) συνδέσμους.
6. Για κάθε ζεύγος άξονα-δενδρίτη (πομπού-δέκτη), τα εισερχόμενα σήματα δεν αναφέρονται πια από το ρομπότ. Αντ’ αυτού, τα υπολογιζόμενα εξερχόμενα σήματα του νευρώνα πομπού προστίθενται σαν προσομοιωμένος δενδρίτης στην προσομοίωση του νευρώνα δέκτη. Στο τέλος αυτής της φάσης, όλα τα ρομπότ πυροδοτούν τους άξονές τους, αλλά κανένα δεν δέχεται τίποτα πια, κανένα δεν επηρεάζει κάποιο άλλο και κανένα δεν επιδρά στην προσομοίωση στον κομπιούτερ.
7. Τα ρομπότ αποσυνδέονται. Η μεταμόρφωσή σας είναι πλήρης. Βρίσκεστε πλέον μέσα στον κομπιούτερ ή στο δίκτυο. Χωρίς καν να έχετε χάσει τις αισθήσεις σας ούτε δευτερόλεπτο…
Η συνταγή, λοιπόν, είναι έτοιμη για την ανάληψή σας στον ψηφιακό ουρανό, “ένθα ουκ έστιν πόνος, αλλά ζωή αιώνιος”, όπου, υποστηριγμένοι από υπερευφυείς Τεχνητές Νοημοσύνες και αχανείς βάσεις γνώσεων, θα μπορείτε να βρείτε νόημα και απάντηση σε κάθε ερώτημα και πρόβλημα και απαλλαγμένοι από τη θνητή σάρκα θα πρέπει να έρθετε σε λογαριασμό με την αιωνιότητα. Θα είστε ακόμα εσείς; Εδώ τελειώνει ο ανθρωπομορφισμός, αλλά είναι αρκετοί αυτοί που υποστηρίζουν ότι κατ’ αυτό τον τρόπο από τη θνητή χρυσαλλίδα θα έχει βγει μια αθάνατη πεταλούδα κι απ’ το μωρό (τον άνθρωπο) θα έχει γεννηθεί το ενήλικο άτομο (ο μετάνθρωπος).
Δεν μπορεί να γίνουν τέτοια πράγματα; Φυσικά και δεν μπορούν να γίνουν. Ακόμα. Αλλά μην είστε τόσο σίγουρος ότι αυτό ισχύει δια παντός. Πριν εκατόν τόσα χρόνια η πτήση αντικειμένων βαρύτερων από τον αέρα είχε θεωρηθεί αδύνατη από τις τότε Ακαδημίες Επιστημών. Οι αυθεντίες του καιρού είχαν αποφανθεί οριστικά και τελεσίδικα. Όμως, ο καθένας μας σήμερα ταξιδεύει με αεροπλάνα. Πολύ βαριά μάλιστα. Σκεφθείτε, λοιπόν, τη singularity…
Κάθε μεσσιανισμός ασχολείται με το ασύλληπτο, την υπέρβαση, το τέλος του οικείου. Το ανατριχιαστικό με τον τεχνο-μεσσιανισμό είναι η άψογη λογική του που αξιοποιεί και απλώς προβάλλει αδιαφιλονίκητες επιστημονικές διαπιστώσεις. Το μόνο που μπορεί να μας καθησυχάσει λίγο είναι ότι κάθε μεσσιανισμός έχει μια χρονικά πεπερασμένη ιστορική διαδρομή. Κάποτε τελειώνει, αποδομείται. Στο μεταξύ όμως προλαβαίνει να αφήσει ανεξίτηλα τα σημάδια του στον κόσμο. Βλ. ιουδαϊσμός, χριστιανισμός, βουδισμός, μαρξισμός κ.ά. Όμως, τί θα έχει απομείνει από τον άνθρωπο όπως τον ξέρουμε μετά τον τεχνολογικό μεσσιανισμό;
Παραδείγματα του Τέλους Τεχνητά δημιουργημένες ή με ανθρώπινη καταγωγή, οι Δυνάμεις και Παρουσίες που ευαγγελίζεται ο αναδυόμενος τεχνο-μεσσιανισμός σηματοδοτούν το τέλος του είδους άνθρωπος και την υποκατάστασή του από τον μετάνθρωπο. Το αίτημα όμως για τη δημιουργία του μετανθρώπου δεν είναι καινούργιο, αλλά έρχεται και ξανάρχεται στην Ιστορία με διάφορες θρησκευτικές, λογοτεχνικές, φιλοσοφικές και πολιτικές μορφές: Ήρωες, βασιλικοί άνδρες, Ιησούς, Βούδας, νιτσεϊκός και ναζιστικός υπεράνθρωπος, κομμουνιστικός άνθρωπος… Επίμονα και πεισματικά, πάλι και πάλι, το είδος άνθρωπος ονειρεύεται κάθε τόσο το τέλος του (πάντα, βέβαια, σαν προϋπόθεση για μια νέα αρχή) και διατυπώνει μεθοδολογίες για να το εξασφαλίσει. Υποψιάζεται έτσι κανείς ότι, κάπου βαθιά μέσα στην ανθρώπινη συλλογικότητα, υπάρχει ένα εγγενές πρόγραμμα, ένας έμφυτος αλγόριθμος για τη διεκδίκηση του Τέλους: “In my beginning is my end”9. Για μια αναλυτικότερη προσέγγιση του “μεσσιανικού προγράμματος”, βλ. το άρθρο μου “Ο νέος μύθος για τον μετάνθρωπο”, περιοδικό Άρδην (τεύχος 24, Απρίλιος 2000) και ηλεκτρονικό περιοδικό Μετα-θέσεις (www.meta.gr/articles/metahuman.htm).
Οι Τεχνητές Νοημοσύνες και οι ψηφιακοί μετάνθρωποι δεν είναι τα μόνα παραδείγματα του (τεχνολογικού) Τέλους μας. Στους μισοσκότεινους διαδρόμους της νέας βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, που είναι βέβαια το Internet, συναντάει κανείς και άλλες τεχνο-μεσσιανικές ιστορίες που στηρίζονται σε διαφορετικές πλευρές της ταχύτατα εξελισσόμενης τεχνολογίας του καιρού μας για να προσφέρουν τη δική τους τεχνο-αποκαλυπτική εκδοχή10: Η νανοτεχνολογία ως έσχατη σωστική ή καταστροφική τεχνολογία11, συλλογικοί νόες και συλλογικά υπερόντα12 μέσω εγκεφαλικών συνδέσεων ευρέος φάσματος, διεκδίκηση ανώτερης νοημοσύνης και προσωπικής αθανασίας μέσω της βιοτεχνολογίας, εξάπλωση της νοήμονος ζωής στο σύμπαν μέσω μηχανισμών von Neumann, έλεγχος πάνω στην ύλη και την ενέργεια σε κοσμική κλίμακα κ.ο.κ. Τα πάντα παίζουν και τα πάντα παίζονται.
Κάποτε ο υπέρτατος διαμεσολαβητής ανάμεσα στον άνθρωπο και το επέκεινα ήταν ο θεός ή οι ιστορικές δυνάμεις ή η ηθική βούληση (νιτσεϊκός υπεράνθρωπος) ή το κατάλληλο πολιτικό σύστημα (πλατωνικοί βασιλικοί άνδρες). Τώρα, υπέρτατος διαμεσολαβητής ανακηρύσσεται η τεχνολογία.
Μια μελλοντολογική θεολογία; Σ’ αγαπώ, ω Αιωνιότητα.
Νίτσε
Οι ρίζες του αναδυόμενου τεχνο-μεσσιανισμού θα πρέπει να αναζητηθούν στην έννοια της προόδου, στην αντίληψη ότι η ιστορία έχει κατεύθυνση. Βασισμένη στον πλατωνικό ιδεαλισμό και τη χριστιανική εσχατολογία, αυτή η αντίληψη εξέθρεψε μερικές από τις σημαντικότερες πολιτικές ιδέες των τελευταίων αιώνων και προετοίμασε το έδαφος για την κυρίαρχη σήμερα ιδέα της επιστημονικής προόδου.
Ο τεχνο-μεσσιανισμός οδηγεί στην έσχατη συνέπειά της αυτή τη θέαση της ανθρώπινης ιστορίας και επιστήμης ως ανύσματος. Τανυσμένος όμως μέχρι σημείου θραύσης, ο επιστημονικός και τεχνολογικός ορθολογισμός συναντά παραδόξως τη θεολογία. Με μια πολύ σημαντική όμως διαφορά από τους μεσσιανισμούς του παρελθόντος: Εδώ, ο Θεός δεν βρίσκεται στην αρχή, αλλά στο τέλος της πορείας. Δεν είναι η πηγή, αλλά ο τελικός στόχος.
Η πλήρης αυτή θεολογική ανατροπή εικονογραφείται με σαφήνεια στο παρακάτω κείμενο του Frank J. Tipler, καθηγητή αστροφυσικής και συγγραφέα του βιβλίου Η Φυσική της Αθανασίας13 (Ο Tipler έχει διατυπώσει τη θεωρία του Σημείου Ωμέγα, όπου το Σημείο Ωμέγα είναι η τελική εξέλιξη της νοήμονος ζωής και τεχνολογίας σε ένα ον συμπαντικών διαστάσεων):
(…) Η τελική μελλοντική κατάσταση του σύμπαντος, το Σημείο Ωμέγα, πρέπει να ταυτίζεται με τον Θεό. Έχω παρουσιάσει λεπτομερειακά τα επιχειρήματά μου στο βιβλίο μου Η Φυσική της Αθανασίας, αλλά ο κύριος λόγος για την ταύτιση του Σημείου Ωμέγα με τον Θεό προέρχεται από την Έξοδο 3:14. Σ’ αυτό το απόσπασμα, ο Θεός μιλάει στον Μωυσή μέσα από την Καιόμενη Βάτο και του αποκαλύπτει το όνομά Του: ΕΧΙΕΧ ΑΣΕΡ ΕΧΙΕΧ (στα εβραϊκά, φυσικά), που μπορεί να μεταφραστεί ως ΘΑ ΕΙΜΑΙ ΑΥΤΟΣ ΠΟΥ ΘΑ ΕΙΜΑΙ. Με άλλα λόγια, ο Θεός λέει στον Μωυσή ότι η ουσία Του είναι ο μελλοντικός χρόνος. Εάν θεωρήσουμε τον Θεό σαν κάτι Τελικό, τότε Αυτός μας λέει ότι είναι το Τελικό Μέλλον. Γι’ αυτό τον ταυτίζω με το Σημείο Ωμέγα.12 Θα μπορούσαμε άραγε να περιγράψουμε τον τεχνο-μεσσιανισμό όχι σαν Ουτοπία, αλλά σαν μια μελλοντολογική θεολογία; Οι υπερνοήμονες Δυνάμεις και Παρουσίες της ψηφιακής εκδοχής του (Τεχνητές Νοημοσύνες και ψηφιακοί μετάνθρωποι) φανερά διεκδικούν την αιωνιότητα, την παντογνωσία και την παντοδυναμία – εκφάνσεις ενός μελλοντικού θεού. Η singularity θα μπορούσε να είναι η Ανάληψη ή η Δευτέρα Παρουσία. Η ανεστραμμένη σχέση του τεχνο-μεσσιανισμού με τη χριστιανική εσχατολογία είναι, νομίζω, αρκετά σαφής.
Στο μεταξύ ο Νόμος του Moore συνεχίζει να ισχύει και οι μηχανές peta-flops απέχουν λίγα μόλις χρόνια…
*Σε μια πρόχειρη μετάφραση που αδικεί το αγγλικό κείμενο: Φαντάσου ότι παράδεισος δεν υπάρχει. Αναρωτιέμαι αν θα προσπαθήσεις, Καμιά κόλαση από πάνω μας, Από πάνω μας μονάχα ουρανός.
Σημειώσεις
