677 
Του Αλέξανδρου Κόρπα- Πρελορέντζου
Η κατάσταση σε παγκόσμιο επίπεδο
Η περίοδος που διανύουμε είναι ίσως από τις δυσκολότερες περιόδους που έχει περάσει η ανθρωπότητα, σε οικονομικό επίπεδο. Κρίσεις σαν αυτή που βιώνουμε στη παρούσα φάση εκδηλώνονται κατ’ επανάληψη σε τακτά χρονικά διαστήματα. Είναι κρίσεις υπέρ-συσσώρευσης κεφαλαίων, φανερώνουν δηλαδή την αδυναμία επανεπένδυσης μέρους των κερδών με μεγαλύτερη ή έστω ίδια αποδοτικότητα με αυτή που αποκτήθηκαν. Ιστορικά η παγκόσμια οικονομία δεν πλήττεται για πρώτη φορά, αναφέροντας ενδεικτικά την Μεγάλη Ύφεση του 1930 στην Αμερική, ενώ ο David Harvey σε ομιλία του στα πλαίσια του Παγκόσμιου Κοινωνικού Φόρουμ, αναφέρει ότι η παγκόσμια οικονομία αριθμεί 378 κρίσεις από το 1970 ως σήμερα.
Οι κοινωνικές ανισότητες σε ολόκληρο το κόσμο έχουν αυξηθεί κατακόρυφα. Η φτώχια που επικρατεί στο πλανήτη μας αλλά και η περιβαλλοντική καταστροφή του, δημιουργούν δυσοίωνες προβλέψεις για το μέλλον. Από τη άλλη μεριά, ο πλούτος όλο και περισσότερο μαζεύεται στα χέρια λιγότερων ανθρώπων, ενώ ταυτόχρονα όλο και μεγαλύτερα κοινωνικά στρώματα σπρώχνονται στην οικονομική και ηθική εξαθλίωση. Πίσω από όλα αυτά, βρίσκονται μεγάλες πολυεθνικές εταιρίες, που αποσκοπούν σε μία ενιαία – ελεύθερη αγορά ανά το κόσμο που θα κυριαρχεί ο οικονομικά δυνατός, χωρίς να περιορίζεται από ηθικούς φραγμούς και κανόνες. Παράλληλα η επιβίωση του ανθρώπου καταπατώντας τα δικαιώματα του συνανθρώπου του, σε συνδυασμό με τις κάθετες – εμπορευματοποιημένες σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των ανθρώπων, είναι από τα βασικότερα προβλήματα που δημιουργούνται στις καπιταλιστικές κοινωνίες.
Ιστορικά, είτε σε εργατικό επίπεδο, είτε σε κοινωνικό επίπεδο, είτε σε οικονομικό επίπεδο κάθε κρίση που δέχεται η καπιταλιστική οικονομία ακολουθεί μία αντίδραση. Για παράδειγμα το 1930 στην Αμερική οι άνθρωποι για να μπορέσουν να επιβιώσουν, στράφηκαν στην συνεργασία και στην αλληλεγγύη μεταξύ τους, με αποτέλεσμα να αναπτυχθεί το συνεταιριστικό κίνημα. Επίσης την ίδια εποχή, σε πολλά τοπικά κέντρα της Αμερικής λόγω έλλειψης ρευστότητας, αναπτύχθηκε ένα είδος ανταλλακτικής οικονομίας.
Η κατάσταση σε τοπικό επίπεδο
Όσο αφορά τη χώρα μας, τα τελευταία χρόνια η εγχώρια οικονομία βρίσκεται στη μεγαλύτερη της επιβράδυνση. Σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ η ελληνική οικονομία διάνυσε τον Αύγουστο τον 42ο μήνα αποπληθωρισμού, επιβεβαιώνοντας ότι η ελληνική οικονομία βρίσκεται σε ένα φαύλο κύκλο αποπληθωρισμού. Παράλληλα, πολλές τοπικές μικρές και μικρομεσαίες επιχειρήσεις έχουν κλείσει, με αποτέλεσμα να πλήττεται η τοπική οικονομία και να αυξάνονται οι δείκτες τοπικής ανεργίας. Επιπλέον αυξάνεται συνέχεια το ποσοστό των ανθρώπων που βρίσκεται στα όρια της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Πολλοί άνθρωποι αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα διαβίωσης, όπως στέγασης, ρουχισμού, διατροφής, ακόμα και φαινόμενα υποσιτισμού στα σχολεία. Μέσα σε όλα αυτά πρέπει να προστεθούν οι κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες, που έχουν δημιουργηθεί λόγω της οικονομικής κρίσης αλλά και τα φαινόμενα ρατσιστικής βίας.
Στα χρόνια της οικονομικής ύφεσης η εγχώρια οικονομία πλήττεται, αλλά περισσότερο πλήττεται το εγχώριο κοινωνικό σύνολο ανεξαρτήτως γειτονιάς. Η ιστορία έχει δείξει ότι σε χώρες που δεν υπάρχει ισχυρό κράτος πρόνοιας αναπτύσσονται ομάδες πολιτών με σκοπό την αλληλοβοήθεια, τη συνεργασία, την αμοιβαιότητα. Έτσι, η οικονομική κρίση στη χώρα μας δημιούργησε ένα μεγάλο ρεύμα αλληλεγγύης και συνεργασίας από τους ανθρώπους, με αποτέλεσμα να εμφανίζονται όλο και περισσότερα εγχειρήματα συνεργατικής οικονομίας. Με τη πάροδο του χρόνου βλέπουμε πρωτοβουλίες ανθρώπων που έχουν στόχο την αλληλο-εξυπηρέτηση των αναγκών, την αλληλο-στήριξη, την αμοιβαία βοήθεια. Σιγά σιγά έκαναν την εμφάνιση τους στη κοινωνία, αλληλο-χαριστικά παζάρια, δηλαδή χώροι που γίνεται ανταλλαγή πραγμάτων, χωρίς την παρουσία χρήματος. Επίσης τράπεζες ανταλλαγής χρόνου υπηρεσιών, δηλαδή η αξία της εργασίας που παρέχεις ή σου παρέχουν δεν έχει χρηματική αξία αλλά χρονική. Αλλά και άλλες πρωτοβουλίες ανθρώπων όπως συλλογικές κουζίνες, καταλήψεις στέγης κ.α. Όλα τα παραπάνω σηματοδοτούν μία νέα εποχή στη χώρα μας, μία εποχή που ο άνθρωπος θα έχει ευαισθησίες προς το συνάνθρωπό του, αλλά και θα δρα ενεργά και συλλογικά στα προβλήματα που διέπουν τη κοινωνία.
Η «αποαποικιοποίηση του φαντασιακού»
Έτσι λοιπόν, γίνεται πλέον λόγος για ένα διαφορετικό μοντέλο κοινωνίας όπου η υλική συσσώρευση και ο ανταγωνισμός, θα δώσουν τη θέση τους στην αυτάρκεια και στη συνεργασία. Αυτό το εναλλακτικό μοντέλο θα μπορούσε να είναι το κίνημα της αποανάπτυξης. Η αποανάπτυξη, όρος πολυδιάστατος, βασίζεται σε μία νέα κοινωνική συμμαχία και ένα νέο πολιτικό πρόταγμα, όπου κυριαρχείται από την αμφισβήτηση του δόγματος της απεριόριστης ανάπτυξης. Πολλοί υποστηρικτές της αποανάπτυξης επικεντρώνονται «στο φετιχισμό» κάποιων οικονομολόγων για την ανάπτυξη ή στο «φαντασιακό» που δημιουργεί η οικονομική ανάπτυξη. Ο Σερζ Λατούς, ο οποίος είναι ένθερμος οπαδός της αποανάπτυξης προτείνει να «αποαποικιοποίησουμε το φαντασιακό μας» από το αίσθημα του οικονομισμού. Με τον όρο φαντασιακό ο Κορνήλιος Καστοριάδης προσδιορίζει τη δόμηση και τα χαρακτηρίστηκα της κοινωνίας που θεσπίστηκαν μέσα από θεσμούς, την οικονομία, τις κουλτούρες, τις παραδόσεις, τις αντιλήψεις, τις υποκειμενικότητες, τις συλλογικότητες κ.ο.κ. Για τον Καστοριάδη ο άνθρωπος ως αυτορρυθμιζόμενο ον, θα πρέπει να δρα ενεργά στη κοινωνία βοηθώντας στη θέσμισή της. Παράλληλα, ο Λατούς χρησιμοποιώντας τον όρο του Καστοριάδη και εντάσσοντας τον στην ατζέντα της αποανάπτυξης, αναφέρεται σε μια διαφορετικότητα αντίληψης για το περιβάλλον, την ευημερία και την οικονομία, ξανά γράφοντας την ιστορία της ανθρωπότητας από την αρχή. Αυτή η διαφορετικότητα αντίληψης δεν είναι νέα για την ανθρωπότητα, αλλά βρίσκεται στις παραδόσεις και στην ιστορία κάθε λαού, όπου όμως επισκιάστηκε από τη βιομηχανική επανάσταση.
Αναφερόμαστε λοιπόν σε μια μετάβαση της κοινωνίας πέρα από τη καπιταλιστική οικονομία που όμως αυτή η μετάβαση θα πρέπει να προέλθει και σε νομισματικό επίπεδο. Το μοντέλο οικονομίας που θα μπορούσε να αποτελέσει σημαντικό ρόλο προς μια μετά-καπιταλιστική κοινωνία θα μπορούσε να είναι η αλληλέγγυα οικονομία. Το συγκεκριμένο μοντέλο έρχεται σε σύγκρουση με τον καπιταλισμό αλλά και με την κινητήρια δύναμή του, όπως η συσσώρευση του κεφαλαίου και η υπεραξία που παράγουν οι εργαζόμενοι. Η αλληλέγγυα οικονομία αναφέρεται σε ένα μεγάλο φάσμα αξιών και βρίσκεται σε ρήξη με τη κεντρική εξουσία και τη καπιταλιστική κοινωνία, δίνοντας ένα αίσθημα εξω-συστημικό. Αυτό το είδος της αλληλέγγυας οικονομίας έχει αναπτυχθεί ιδιαίτερα στη Λατινική Αμερική, κυρίως από ανθρώπους από τα κάτω, που πιστεύουν στη συνεργασία και σε οριζόντιες ανθρώπινες σχέσεις, δημιουργώντας πολλά δίκτυα και δομές αλληλεγγύης, αλληλοβοήθειας, αυτοδιαχείρισης και αυτοοργάνωσης.
Το «σφραγισμένο» νόμισμα
Παράλληλα όπως παραπάνω αναφέρεται, η μετάβαση θα πρέπει να είναι και νομισματική. Δεν νοείται η απεμπλοκή από τη καπιταλιστική οικονομία χωρίς μια αλλαγή του νομισματικού συστήματος. Έτσι, στις μέρες όπου η παγκόσμια οικονομία βρίσκεται σε επιβράδυνση, αναβιώνουν οικονομικές θεωρίες που πηγάζουν από το κραχ του 30’. Μια τέτοια θεωρία είναι του Σιλβιο Γκέσελ και έχει να κάνει με την ελευθέρωση του χρήματος. Η θεωρία του σφραγισμένου νομίσματος βασίζεται στην απελευθέρωση του χρήματος από τους τόκους και της γης από το ενοίκιο. Ο Gessell πρότεινε την ιδέα του τη περίοδο της κρίσης της Αργεντινής η οποία ήταν η δημιουργία νομισμάτων με αρνητικό ενδιαφέρον, δηλαδή χρήματα με προγραμματισμένη λήξη. Κατά αυτό τον τρόπο το χρήμα θα είχε προγραμματισμένη απόσβεση και παράλληλα δεν θα είχε αξία η αποταμίευση του. Επιπρόσθετα, θα τονωνόταν η ανταλλαγή μεταξύ των ανθρώπων, θα αυξανόταν η προσφορά του χρήματος, καθώς επίσης θα ενθάρρυνε τη συνεχή κυκλοφορία του χρήματος. Ο Irving Fisher υπήρξε συνεχιστής της ιδέας του σφραγισμένου νομίσματος και πρότεινε την ιδέα των τοπικών νομισμάτων κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης στην Αμερική. Η έκδοση τους προήλθε από 4 διαφορετικές οργανώσεις:
1. από φιλανθρωπικές οργανώσεις
2. από τοπικές κυβερνήσεις
3. από μικρές οικογενειακές επιχειρήσεις
4. από ομάδες ανέργων ανθρώπων
Επιτυχημένο πείραμα της θεωρίας του Gessell θεωρείται αυτό που πραγματοποίησε ο δήμαρχος μίας μικρής πόλης του Τιρόλ, την Wörgl. Το 1932 και ενώ η πόλη βρισκόταν υπό πτώχευση, ο δήμαρχος της εκδίδει χρήματα με αξία 1 προς 10 με το σελίνι. Η πόλη διέθετε 2.000 κατοίκους όπου οι 1.500 ήταν άνεργοι. Μέσω του νομίσματος που ήταν συνδεδεμένο με την εργασία ο δήμος προσέλαβε τους ανέργους για δημοτικές εγκαταστάσεις. Τα αποτελέσματα του πειράματος του δημάρχου, ήταν η τοπική ανάπτυξη των κατοίκων, καταπολεμώντας την οικονομική κρίση σε συνδυασμό με τη δημιουργία δημόσιων υποδομών.
Αντί επιλόγου
Έτσι λοιπόν, τα τοπικά νομίσματα και η αλληλέγγυα οικονομία μπορούν να λειτουργήσουν δυνητικά για τη μετάβαση σε μια κοινωνία αποανάπτυξης. Η «αποαποικιοποίηση του φαντασιακού» που προτείνει ο Λατούς για την οικονομία, μπορεί να προέλθει μέσα από τις οικονομίες της αλληλεγγύης που αναπτύσσονται κατά καιρούς στη χώρα μας. Όμως, τα τοπικά νομίσματα που θεωρούνται μέρος της αποανάπτυξης, δεν έχουν αναπτυχθεί ιδιαίτερα στη χώρα μας με αποτέλεσμα να μένει ελλιπής η μετάβαση σε μία μετά-καπιταλιστική οικονομία. Από ανθρωπολογικής σκοπιάς, η κοινωνία έχει δεχθεί διάφορους μετασχηματισμούς, ο ποιο σημαντικός ήταν της βιομηχανικής επανάστασης που απομάκρυνε τον άνθρωπο από τις παραδόσεις του. Η ανταλλακτική οικονομία, η αλληλεγγύη, τα παράλληλα νομίσματα κ.ο.κ. είναι μέρος της ιστορίας της ανθρωπότητας, που επισκιάστηκαν από την ανάπτυξη της καπιταλιστικής οικονομίας. Το ξανά γράψιμό της ιστορίας λοιπόν αναφέρεται στην επιστροφή στις ρίζες μας, φωτίζοντας εναλλακτικές περιόδους της κοινωνίας.
1 ΣΧΟΛΙΟ
Τοπικά νομίσματα: ιστορία και προοπτικές (http://moneyingreece.org/local-currencies-history-and-perspectives)