Φεγγαράκι μου λαμπρό… στη Λάπηθο

Μια μαρτυρία για κρυφό σχολειό στην Κύπρο

Του Σάββα Μαστραππά από την Ρήξη φ. 153

Υπήρξε ποτέ το «Κρυφό Σχολειό» κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, ή αυτό ήταν απλώς ένας μύθος; Ο Χρ. Πατρινέλης, στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους αναφέρει: «Δεν έχουμε ούτε ένα παράδειγμα αρνήσεως των τουρκικών αρχών να δώσουν άδεια λειτουργίας σχολείου, ή βίαιου κλεισίματος σχολείου από Τούρκους». Ο Αλέξης Πολίτης, κινούμενος προς την ίδια κατεύθυνση (εφημερίδα Αυγή 25/3/1994), απομυθοποιώντας το δημοτικό ασμάτιο «Φεγγαράκι μου λαμπρό…», συμπεραίνει πως «καμιά απαγόρευση δεν έχει εντοπισθεί στα χρόνια της Τουρκοκρατίας». Κατά καιρούς, λοιπόν, διάφοροι ιστορικοί, λόγιοι και δημοσιογράφοι όπως οι Γιάννης Κορδάτος, Β. Κρεμμυδάς, Άλκης Αγγέλου συντάσσονται πίσω απ’ αυτή την άποψη.
Οι άνθρωποι αυτοί φαίνεται να μη λαμβάνουν καθόλου υπ’ όψιν πλήθος γραπτών και προφορικών παραδόσεων και ιστορικών αναφορών που συνηγορούν υπέρ της ύπαρξης του Κρυφού Σχολειού. Ο Γιώργος Καραμπελιάς, στο εξαιρετικό, πρόσφατα εκδοθέν, βιβλίο του με τίτλο Εκκλησία και γένος εν αιχμαλωσία (Εναλλακτικές Εκδόσεις 2018) αναφέρει σχετικά, στη σελίδα 204:
Η συνδυασμένη και ξαφνική αυτή μανία μιας ιστοριογραφικής μερίδας έχει ελάχιστη ιστοριογραφική αξία, εφόσον αντιφάσκει προς εντοπισμένες προφορικές παραδόσεις, αλλά και προς βιωμένες ιστορικές εμπειρίες αιώνων, που προκύπτουν από τη λόγια γραμματεία. Τα τρέχοντα επιχειρήματα εναντίον του κρυφού σχολειού… είναι, τόσο αφελή, που προκαλούν πραγματικά μεγάλη εντύπωση και δημιουργούν σοβαρά ερωτηματικά, αφενός για την επιστημονική επάρκεια αυτής της μερίδας της ελληνικής ιστοριογραφίας και αφετέρου για τα πραγματικά κίνητρά της.
Και λίγο πιο κάτω, στην ίδια σελίδα:
Υπάρχουν άμεσες γραπτές και προφορικές μαρτυρίες για την ύπαρξη ”Κρυφού Σχολειού” καθώς και δεκάδες μαρτυρίες για την καταδίωξη της παιδείας των Ελλήνων από τους Οθωμανούς… που έρχονται σε πλήρη αντίθεση με τους μύθους της περιβόητης ”ανεκτικότητας” των Οθωμανών.
Πρόσφατα, ανατρέχοντας στα Χρονικά της Λαπήθου, μια εξαμηνιαία περιοδική έκδοση της οποίας εκδότης ήταν ο αείμνηστος ιστορικός Κώστας Κύρρης, στον τόμο Ι, ΙΙ (Δεκέμβριος 1970 – Μάρτιος 1971) στη σελίδα 100 υπάρχει ένα μικρό κείμενο, το οποίο και παραθέτω στην συνέχεια. Το παραθέτω προς επίρρωσιν της τοποθετήσεως του Γ. Καραμπελιά που ανέφερα πριν, σκεφτόμενος ότι αν σε μια γωνιά του ελληνικού κόσμου –ασχέτως αν εμείς οι Λαπηθιώτες θεωρούμε τον κατεχόμενο τόπο μας κέντρο της γης, σίγουρα πάντως είναι το κέντρο του δικού μας κόσμου– υπάρχει μια τέτοια μαρτυρία, ο αναγνώστης μπορεί εύκολα να συμπεράνει πόσες παρόμοιες μαρτυρίες υπάρχουν στο σύνολο της ελληνικής γης! Ο τίτλος του κειμένου είναι «Το κρυφό σχολειό της Λαπήθου» και συγγραφέας του είναι ο κ. Ι. Αθανασόπουλος, καθηγητής τότε του Ελληνικού Γυμνασίου Λαπήθου.
Ως γνωστόν, κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας απηγορεύετο η επίσημος λειτουργία Ελληνικών σχολείων. Ως εκ τούτου, τα Ελληνόπουλα της Λαπήθου κατέφευγον εις τα φώτα των λειτουργών του υψίστου κυρίως διά να μάθουν «να γράφουν το όνομά τους». Η μονή της Αχειροποιήτου καθώς και η Αγία Γαλακτερούσα ήταν τα «κρυφά σχολειά» της Λαπήθου, κατά την μαρτυρίαν της Φωτεινή Κ. Ιντζέγιαννη. Εκεί καλόγηροι της μονής εδίδασκαν μετά μυρίων προφυλάξεων τα στοιχειώδη «κολυβογράμματα» εκ του ψαλτηρίου και άλλων εκκλησιαστικών βιβλίων.
Χαρακτηριστική είναι η εξής πληροφορία την οποία η ίδια παρέλαβεν από τον πατέρα της: Έκαστος μαθητής προσερχόμενος εις το μάθημα ώφειλε να είναι εφοδιασμένος με «ένα σακούλι» πλήρες άμμου ή ψιλοκοσκινισμένου χώματος. Το περιεχόμενον ηπλώνετο κατά γης και εχρησίμευεν ως πίναξ δια την πρακτικήν εξάσκησιν των μαθητών. Οι παλιοί, θέλοντας να υπογραμμίσουν τας ταλαιπωρίας τας οποίας υφίσταντο, έλεγον χαρακτηριστικώς ότι έμαθον τα γράμματα «πάνω στο χώμα της γης».
Ο κ. Αθανασόπουλος διασώζει απλώς μία τοπική μαρτυρία. Όσο αφορά την Κύπρο συνολικά, πολλές και πολύτιμες μαρτυρίες έχει συγκεντρώσει ο Λοΐζος Φιλίππου στο δίτομο έργο του Τα Ελληνικά γράμματα εν Κύπρο κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας (1571-1878). Σ’ αυτές ομολογείται τόσον η βάρβαρος πίεση των Τούρκων, όσο και η διατήρηση της φλόγας των γραμμάτων στη σκλαβωμένη γη των Κυπρίων.
Στην Κύπρο, όπως και σε κάθε κομμάτι της υπόδουλης ελληνικής γης, κατά τον Μ. Παρανίκα: «Tο ζώπυρον των γραμμάτων διατηρηθέν εν μικραίς και ταπειναίς παρά τοις ναοίς και Μοναίς σχολαίς, παντοίαις πνοαίς περιφυσώμενον ανήπτετο και απετέλει βαθμηδόν φλόγα λαμπροτέραν διαθερμαίνουσα και φωτίζουσα το εις μέλλον ένδοξον και λαμπρόν ανάλογον του παρελθόντος, αποβλέπον ευφυές και φιλομαθές έθνος».
Ο δε Τάσος Νικολαΐδης, στο βιβλίο του Η Παιδεία ως παράγων προετοιμασίας της Εθνεγερσίας του 1821 (Λευκωσία 1973), αναφέρει σχετικά: «Την φροντίδα και προστασία είχε η μητέρα και παιδαγωγός ορθόδοξος Eκκλησία μας, της οποίας οι λειτουργοί έγιναν οι θεματοφύλακες της Ελληνικής Παιδείας, παρ’ όλες τις μύριες δυσκολίες και αντίξοες περιστάσεις που εσυναντούσε».
Είναι ενδεικτικό του μορφωτικού ρόλου που έπαιξε η Eκκλησία μας κατά την περίοδο της Οθωμανοκρατίας το γεγονός ότι ο γράφων θυμάται τους μεγαλύτερους στην ηλικία από αυτόν –μέχρι τουλάχιστον το 1974 που εκδιωχθήκαμε από τους Τούρκους εισβολείς από τη Λάπηθο– να προσφωνούν τον παππά της ενορίας μας «Δάσκαλο».
Να σημειώσουμε, τελειώνοντας, ότι το βιβλίο του Γ. Κεκαυμένου: Το κρυφό σχολειό, το χρονικό μιας ιστορίας (Εναλλακτικές εκδόσεις 2012), είναι η αρτιότερη μελέτη που έχει γραφτεί μέχρι σήμερα στην Ελλάδα για το θέμα αυτό.