Τής Ἕλενα Χατζόγλου
Σὲ ἕνα κλασικὸ βιβλίο τοῦ εἰκοστοῦ αἰώνα, αὐτὸ τοῦ Karl Polanyi, μὲ τίτλο: Τὸ νόημα τῆς εἰρήνης. Οἱ ρίζες τοῦ εἰρηνισμοῦ, τὸ ὁποῖο ἐπανεκδόθηκε πρόσφατα (προλεγόμενα Kari Polanyi-Levitt, μετάφραση – εἰσαγωγικὸ σημείωμα Φώτη Τερζάκη, ἐκδ. Ἔρασμος, Ἀθήνα 2019), διατυπώνονται διάφορες ἑρμηνευτικὲς προσεγγίσεις σχετικὰ μὲ τὶς ρίζες τοῦ εἰρηνισμοῦ ἀλλὰ καὶ τὰ κίνητρα τοῦ πολέμου. Καθὼς τὸ αἴτημα τῆς εἰρήνης εἶναι διαρκῶς ἐπίκαιρο –κυρίως ἐλλείψει αὐτῆς, σχεδὸν σὲ ὅλες τὶς ἐποχές–, ἀξίζει μία ἐκ νέου ματιὰ σὲ ὅσα ὁ συγγραφέας ἔχει ἐν προκειμένῳ νὰ εἰσηγηθεῖ.
Βασική του θέση εἶναι ὅτι ὁ πόλεμος δὲν ἔχει ψυχολογικῆς φύσεως ἐρείσματα, ἀλλὰ κυρίως οἰκονομικῆς, καὶ μάλιστα συσχετίζεται μὲ διαφορὲς (μεταξὺ ἀντιτιθέμενων ὁμάδων) ποὺ εἶναι κατ’ ἐξοχὴν ἐδαφικοῦ χαρακτήρα, γεωπολιτικοῦ ὅπως θὰ λέγαμε σήμερα. Τὴ θέση του αὐτὴ ὑποστηρίζει ἀρκετὰ ἐναργῶς μὲ τὰ παρακάτω λόγια: «..πρωταρχικὴ λειτουργία [τοῦ πολέμου] εἶναι νὰ κρίνει ζητήματα τὰ ὁποῖα ἀνακύπτουν μεταξὺ διαφόρων ἐδαφικῶν ὁμάδων, ποὺ δὲν μποροῦν νὰ κριθοῦν μὲ ἄλλον τρόπο, καὶ τὰ ὁποῖα δὲν μποροῦν νὰ μένουν σὲ ἐκκρεμότητα δίχως νὰ θέτουν σὲ κίνδυνο ζωτικὲς ἀνάγκες τῶν ἐμπλεκόμενων κοινοτήτων» (σελ. 34-35). Βεβαίως στὸ ἐπιχείρημα αὐτὸ θὰ μποροῦσε νὰ ἀντιτείνει κανεὶς ὅτι κατὰ τὶς διεκδικήσεις αὐτές, καὶ δὴ στὴ διευθέτησή τους, δὲν πρυτανεύει πάντοτε ὁ ὀρθὸς λόγος, οὔτε κἂν ἡ λογική, ἀλλὰ ὑπεισέρχεται ὁπωσδήποτε καὶ τὸ θυμικό. Καὶ τοῦτο διότι πάντοτε οἱ ἄνθρωποι –οἱ ὁποῖοι διαχειρίζονται τὰ τοῦ πολέμου καὶ λαμβάνουν τὶς σχετικὲς ἀποφάσεις– κυριαρχοῦνται, συγκεκαλυμμένα ἢ ἀπροκάλυπτα, καὶ ἀπὸ αὐτὴ τὴν καταλυτικὴ δύναμη.
Καὶ βεβαίως, κατὰ τὸν συγγραφέα, αὐτὴ ἡ οἰκονομικῆς φύσεως βάση τοῦ πολέμου ὀφείλεται στὸ ὅτι –ὑπὸ τὶς παροῦσες δομὲς τῶν κρατῶν καὶ τοῦ πολιτισμοῦ τους– οἱ διάφορες μορφὲς οἰκονομικῆς ἀλληλεπίδρασης καὶ «συνεργασίας» δὲν ἐπιτρέπουν τὴν αὐτάρκεια καὶ αὐτονομία τῶν κρατῶν, ποὺ θὰ μποροῦσαν νὰ διασφαλίσουν τὸν εἰρηνισμό.
Ὡστόσο γίνεται ἐδῶ μία ἀναφορὰ στὶς χριστιανικὲς καταβολὲς τῆς εἰρήνης, μὲ τὴν ἔννοια ὅτι «ὁ κοινωνικὸς εἰρηνισμὸς –ἡ παραίτηση ἀπὸ τὴν ταξικὴ πάλη μὲ κάθε ἔννοια τοῦ ὅρου– ἑδραιώθηκε ὡς μέρος τοῦ χριστιανικοῦ τρόπου ζωῆς…ὁ σύγχρονος εἰρηνισμὸς σήμαινε ἁπλῶς τὴν ἐπέκταση τῆς ἐφαρμογῆς αὐτοῦ τοῦ ἐναρμονιστικοῦ πιστεύω ἀπὸ τὸ ἐσωτερικὸ στὶς διεθνεῖς σχέσεις» (σελ. 45). Βεβαίως ἡ ἀναγωγὴ στὶς χριστιανικὲς καταβολὲς τοῦ εἰρηνισμοῦ, ἰδωμένου ὑπὸ τὸ πρίσμα τῆς θεσμισμένης κοινωνίας, δὲν δίνει ἱκανοποιητικὲς ἀπαντήσεις σχετικὰ μὲ τὴν ἐξάλειψη τοῦ πολέμου. Κι αὐτὸ διότι ὁ χριστιανισμὸς βιώνεται κατὰ κανόνα ὡς μία θρησκευτικὴ ἐπιταγὴ καὶ λιγότερο ὡς ὑπαρξιακή, στὸν δὲ σύγχρονο κόσμο δὲν ἀποτελεῖ δύναμη ἀνάσχεσης παθογενειῶν, ἀφοῦ συνυπάρχει σχεδὸν ἰσότιμα μὲ τὴ θρησκευτικὴ ἀδιαφορία ἢ καὶ ἐχθρότητα. Ἑπομένως ὁ χριστιανισμὸς δὲν διαθέτει τὸ πεδίο ἐπιρροῆς ποὺ θὰ τοῦ ἐπέτρεπε νὰ ἐγκαθιδρύσει ἕνα κλίμα κοινωνικῆς εἰρήνης, ἀφοῦ μὲ δυσκολία ἐπιδρᾶ σὲ ἐπίπεδο ἐνδοπροσωπικῶν ἢ διαπροσωπικῶν σχέσεων.
Συνεπῶς, κατὰ τὸν συγγραφέα, τὸ αἴτημα ἀναθεώρησης τῶν οἰκονομικῶν ἀλληλεπιδράσεων μεταξὺ ἀνθρώπων καὶ κρατῶν θὰ μποροῦσε νὰ θεωρηθεῖ ὡς ἡ καρδιὰ τοῦ προβλήματος. Εἴτε αὐτὴ τὴν ἀναθεώρηση ὑπαγορεύει μία ἰδεαλιστικοῦ τύπου φιλοσοφία, εἴτε ὁ χριστιανισμὸς μὲ τὴν ἀρχὴ τῆς λιτότητας ποὺ ἐπαγγέλλεται, εἴτε ἡ σοσιαλιστικοῦ προσανατολισμοῦ ἀρχὴ περὶ ἐλέγχου τοῦ οἰκονομικοῦ βίου ἀπὸ τὴ λαϊκὴ βάση, κοινὸς παρονομαστὴς εἶναι ἡ ἄμβλυνση τοῦ πλουτοκρατικοῦ μοντέλου ποὺ διέπει τὶς κοινωνίες, ὁδηγεῖ στὸν ἰμπεριαλισμὸ καὶ ὑπονομεύει τὴν ἐδαφικὴ ἀκεραιότητα τῶν ἀδύναμων κρατῶν. Καὶ καθὼς τὸ ζήτημα εἶναι πολύπλοκο καὶ ὁ συγγραφέας περιορίζεται νὰ τὸ προσεγγίσει ὑπὸ τὸ πρίσμα τῶν ἰδεολογικῶν του καταβολῶν, σύντομα διαπιστώνεται τὸ ἀδιέξοδο καὶ ὁ οὐτοπισμὸς στὸν ὁποῖο ὁδηγεῖται μία προοπτικὴ διαρκοῦς παγκόσμιας εἰρήνης.
Στὴν ἐποχή μας, ποὺ κυρίαρχα κράτη ἐκμεταλλεύονται τὴν ἐπιρροή τους καὶ ἐνσπείρουν τὸν φόβο στοὺς ἀνυπεράσπιστους λαούς, ἡ εἰρήνη γίνεται ἐπιτακτικὰ πλέον τὸ ζητούμενο. Ὁ δὲ πόλεμος ὡς πεδίο ἀνάδειξης (καὶ ὄχι ἐπίλυσης) διεκδικήσεων καὶ συμφερόντων ἐμπλέκει τοὺς ἀνθρώπους σὲ ἕναν διαρκὴ «φαῦλο κύκλο» βίας καὶ ἀπαξίας. Μία εἰρηνιστικοῦ τύπου παιδεία ἴσως θὰ μποροῦσε νὰ «ἐγκαθιδρύσει» στὶς συνειδήσεις τῶν ἀνθρώπων τὴν ἀναγκαιότητα τῆς εἰρήνης καὶ νὰ δώσει ἰδεολογικὰ «ὅπλα» γιὰ ἐπίλυση τῶν διαφορῶν μὲ ἀνθρωπιστικοῦ χαρακτήρα διαπραγματευτικὰ μέσα.
3 ΣΧΟΛΙΑ
Οι διεθνείς σχέσεις είναι σχέσεις ισχύος και όχι σχέσεις δικαίου. Η “διεθνής νομιμότητα” που ακούμε συνέχεια είναι απλά το δίκιο του δυνατού. Για να υπάρξει διεθνής νομιμότητα που θα προστατεύει το αδύνατο κράτος από την αυθαιρεσία του δυνατού, θα πρέπει να υπάρξει πρώτα παγκόσμιος νόμος που θα αποδέχονται όλοι, άρα και παγκόσμιο νομοθετικό σώμα που θα τον ψηφίζει, παγκόσμια υπερεθνική συντονιστική κυβέρνηση, παγκόσμια δικαστική εξουσία, παγκόσμια αστυνομία – δηλαδή παγκοσμιοποίηση in extremis.
Αυτά όλα τα βλέπουμε με καχυποψία έως πλήρη εχθρότητα και καλά κάνουμε, αφού – εκτός των άλλων – αντιλαμβανόμαστε ότι δεν θα είναι παρά μια θεσμοθέτηση του δίκιου του δυνατού, που θα αφαιρεί από το αδύνατο κράτος (απ’ τον ολιγάριθμο πληθυσμό, απ’ τον παρηκμασμένο λαό) ακόμα και τις λίγες δυνατότητες αντίστασης ή επιβίωσης που έχει: τις συμμαχίες, τον πόλεμο φθοράς, ό,τι άλλο.
Επομένως “πόλεμος πάντων μὲν πατήρ ἐστι, πάντων δὲ βασιλεύς, καὶ τοὺς μὲν θεοὺς ἔδειξε τοὺς δὲ ἀνθρώπους, τοὺς μὲν δούλους ἐποίησε τοὺς δὲ ἐλευθέρους”. Προφανώς δεν είναι τυχαίο ότι το σύγγραμμα όπου βρίσκεται το παραπάνω κλασσικό χωρίο είχε τον τίτλο “Περί Φύσεως”! Άλλως πώς: “με φωτιά και με μαχαίρι πάντα ο κόσμος προχωρεί”.
Θέλω να πω, ευγενές το όραμα στο τέλος του άρθρου περί ειρηνιστικής παιδείας, αλλά δεν είμαι αισιόδοξος.
Αυτή η κατάληξη είναι του Πολάνυ; Πολύ αφελής μου φαίνεται. Δεν το πιστεύω. Θα πάρω το βιβλίο να δω.
“Μία εἰρηνιστικοῦ τύπου παιδεία ἴσως θὰ μποροῦσε νὰ «ἐγκαθιδρύσει» στὶς συνειδήσεις τῶν ἀνθρώπων τὴν ἀναγκαιότητα τῆς εἰρήνης καὶ νὰ δώσει ἰδεολογικὰ «ὅπλα» γιὰ ἐπίλυση τῶν διαφορῶν μὲ ἀνθρωπιστικοῦ χαρακτήρα διαπραγματευτικὰ μέσα.”
… το βρήκε ! σαν το ’75 που έλεγαν στα παιδιά να πάνε τα πλαστικά όπλα παιχνίδια για να τα κάψουν. Ένα χρόνο μετά την εισβολή στην Κύπρο. Κάποιες αφελείς φιλόλογοι και δασκάλες πρωτοστατούσαν τότε.
Αλλά πέρα και ανεξάρτητα από αυτό, δεν μπορεί να υπάρξει ειρηνιστική παιδεία.
Τι είναι οι μαθητές; μηχανές προγραμματισμού;
Κατ’ αρχάς, τα κείμενα γενικά, όπως και το συγκεκριμένο του Polanyi, προσφέρονται για “ανάγνωση”, για ερμηνευτική. Επομένως, η “ανάγνωση” μπορεί να φθάσει σε οποιοδήποτε λογικό συμπέρασμα.
Επιπλέον, θα ήταν προτιμότερο η κριτική μιας “ανάγνωσης” θα έχει λάβει υπ’ όψιν, για μεθολογικούς λόγους, πρώτα το κείμενο και μετά την “ανάγνωση”. Εξ αυτού του λόγου, ο χαρακτηρισμός “αφελής” που διατυπώθηκε σε σχόλιο και μάλιστα δύο φορές, είναι ατυχής.
Επίσης, μια ανθρωπιστική παιδεία, εάν βέβαια μας ενδιαφέρει, αναδεικνύει την αξία του ανθρώπου, δεν προτείνει τον πόλεμο. Στο πλαίσιο αυτό, όχι μόνο δεν είναι άστοχο να μιλήσει κανείς για την καλλιέργεια μιας παιδείας ειρήνης, αλλά είναι και αναγκαίο.
Όσον αφορά την διατύπωση “πόλεμος πατήρ πάντων”, μπορεί να ληφθεί υπ’ όψιν η ερμηνεία των G. S. Kirk, J. E. Raven και M. Schofield: “O ανταγωνισμός (έρις) ή ο πόλεμος είναι η προσφιλής μεταφορά του Ηράκλειτου για να εκφράσει την κυριαρχία της αλλαγής στον κόσμο”. (“Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι”, μτφρ. Δημοσθένης Κούρτοβικ, Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης).