Το ζωτικό σύνορο

Κάθε φορά που εμφανίζονται μεταναστευτικές πιέσεις στη χώρα μας τίθεται το ζήτημα των συνόρων. «Εχει σύνορα η θάλασσα;» Ανοικτά ή κλειστά σύνορα; Πώς εξασφαλίζονται; Χρειάζονται τα σύνορα σε έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο; Οσο εστιάζουμε στο ίδιο το σύνορο, χωρίς να τοποθετούμε το θέμα στο ευρύτερο θεωρητικό του πλαίσιο, οι όποιες απαντήσεις θα παραμένουν ελλιπείς.

Το σύνορο είναι ένα εξαιρετικά σύνθετο φαινόμενο. Σε αυτό συγκλίνουν και συνοψίζονται όλες οι διαστάσεις του γεωγραφικού χώρου – πολιτισμικές, οικονομικές, πολιτικές. Ο γεωγραφικός χώρος χαρακτηρίζεται από πολυμορφία. Αλλού βουνά, αλλού πεδιάδες· αλλού ενδεείς, αλλού ευκατάστατοι πληθυσμοί·  αλλού γεωργικά, αλλού βιομηχανικά προϊόντα. Οι ανισότητες δημιουργούν πίεση για ροές. Το εμπόριο, οι μεταναστεύσεις, οι μεταφορές κεφαλαίων και πληροφοριών, ακόμη και η μετάδοση των ιών, συγκροτούν τη θεμελιακή γεωγραφική κατηγορία της κυκλοφορίας. Η κυκλοφορία αποτελεί πηγή πλούτου, προόδου, αλλαγής, ελευθερίας – αλλά όχι μόνον.

Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης έχουν αρθεί πολλά από τα παλαιά εμπόδια στις ροές. Πόσο μπορούν οι πληθυσμοί να ανθέξουν την αύξηση της κυκλοφορίας; Οι εξελίξεις των τελευταίων ετών δείχνουν ότι υπάρχουν όρια, πέρα από τα οποία αναπτύσσονται αντιδράσεις: ξενοφοβία, προστατευτισμός, απομονωτισμός, λαϊκισμός. Είναι φανερό ότι η κυκλοφορία, όσο χρήσιμη και αν είναι, πρέπει να περιορίζεται στα επίπεδα τα οποία είναι ανεκτά από κάθε κοινωνία. Πώς γίνεται αυτό;

Από τις καταβολές της η ανθρωπότητα ανέπτυξε σύνορα, ως μηχανισμούς αυτοάμυνας. Ο ρόλος των συνόρων δεν είναι να απαγορεύουν την κυκλοφορία, αλλά να τη ρυθμίζουν. Η ρύθμιση αυτή διαφοροποιείται ως προς τη φύση των ροών. Επί παραδείγματι, στις ΗΠΑ, άλλη ρύθμιση ισχύει στα σύνορα για τους υπόπτους τρομοκρατίας, άλλη για τους ειδικούς της πληροφορικής. Αλλάζει, επίσης, και ως προς τον χρόνο: άλλος βαθμός περιορισμού μετά την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους, άλλος σήμερα. Προσαρμόζεται, δηλαδή, στις ανάγκες της κοινωνίας την οποία περιβάλλουν τα σύνορα. Αλλες κοινωνίες αντέχουν υψηλό βαθμό κυκλοφορίας, άλλες έχουν ανάγκη από μεγαλύτερη προστασία. Οι θαλασσινοί λαοί, όπως ο δικός μας, ανήκουν στην πρώτη κατηγορία. Οι ορεσίβιοι πληθυσμοί αναζητούν, αντιθέτως, προφυλακτική απομόνωση.

Αν το σύνορο δεν ασκεί τον επιλεκτικό του ρόλο, αν καταργηθεί, η κοινωνία θα βρεθεί απροστάτευτη απέναντι στις αποσταθεροποιητικές εισαγόμενες επιδράσεις. Θα οδηγηθεί σε διάλυση. Αν, πάλι, το σύνορο είναι υπερβολικά κλειστό, η κοινωνία κινδυνεύει εξίσου.

Η απομόνωση θα την οδηγήσει στην παρακμή. Τυφλή στα μηνύματα των αλλαγών οι οποίες συντελούνται στο περιβάλλον της, θα καταστεί ανίκανη να ανταγωνιστεί τις εξωτερικές δυνάμεις. Κάποια στιγμή θα διαρραγούν τα τείχη και θα κατακλυσθεί – όπως συνέβη με την εγγύς Αλβανία του Εμβέρ Χότζα.

Πώς, όμως, δημιουργούνται τα σύνορα; Τι ορίζει ποιες περιοχές τοποθετούνται intra muros και ποιες extra; Η ιστορική διαδικασία είναι σύνθετη, καθώς συνδυάζει τα όνειρα των πληθυσμών και την έκβαση των στρατιωτικών συγκρούσεων. Το αποτέλεσμα δημιουργεί και, ταυτοχρόνως, στηρίζεται σε συμβολικά συστήματα τα οποία συνδέουν τους πολίτες μεταξύ τους και με ένα τμήμα του γεωγραφικού χώρου: το έδαφος. Στη νεωτερική πραγματικότητα, το συμβολικό αυτό σύστημα ονομάζεται εθνική ταυτότητα. Το σύγχρονο γραμμικό σύνορο αποτελεί θεμελιακό στοιχείο της. Στο σύνορο συγκλίνουν, επομένως, τα ζωτικά γεωπολιτικά ζητήματα μιας κοινωνίας. Εκεί σκηνοθετείται η διαλεκτική ανάμεσα στο άνοιγμα και στο κλείσιμο. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι σκληρές μάχες, στρατιωτικές και συμβολικές, διαδραματίζονται γύρω από τα σύνορα.

Η κρίση στα ελληνοτουρκικά σύνορα στον Εβρο έχει, επομένως, πολύ μεγαλύτερη σημασία από το διακύβευμα της εισόδου μεταναστών στην Ε.Ε. Αναμφιβόλως ο Ερντογάν προσπαθεί να εκβιάσει την Ευρώπη. Ομως, συνειδητά ή όχι, επεδίωκε κάτι πολύ σοβαρότερο: Το ελληνοτουρκικό σύνορο έπρεπε να καταστεί η σκηνή ενός ιστορικού δράματος. Θα ανεδείκνυε την αδυναμία της Ευρώπης όχι μόνον να διασφαλίσει το έδαφός της, αλλά και να διαφυλάξει την ταυτότητα και τις αξίες της. Είτε αφήνονταν να περάσουν οι μετανάστες είτε απωθούνταν βιαίως και με θύματα, η Ευρώπη θα είχε ηττηθεί. Η συμβολική αυτή έκβαση θα παρέπεμπε στον 16ο αι., όταν η διαιρεμένη Ευρώπη αντιμετώπιζε με δέος την Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Η επιτυχής και μετρημένη αντίδραση της επίσημης Ελλάδας και η κινητοποίηση της κοινωνίας επιδοκιμάστηκαν ενεργώς από την υπόλοιπη Ευρώπη – παρά τα fake news της τουρκικής προπαγάνδας και των συνοδοιπόρων της. Δεν ήταν μόνον επειδή απεφεύχθη η αύξηση των παράνομων μεταναστών κατά μερικές χιλιάδες. Εγινε συνείδηση ότι απετράπη ο ευτελισμός της Ευρώπης σε μια δύσκολη εποχή για την ευρωπαϊκή αυτοπεποίθηση. Η επιτυχία της Ελλάδας οδήγησε στον εξευρωπαϊσμό ενός εθνικού συνόρου. Ας ελπίσουμε ότι αυτή η γεωπολιτική καινοτομία εγκαινιάζει την «εδαφοποίηση» της Ε.Ε., προϋπόθεση για τη μετατροπή της σε γεωπολιτική δύναμη.

* Ο κ. Γιώργος Πρεβελάκης είναι ομότιμος καθηγητής Γεωπολιτικής στη Σορβόννη (Paris 1).