του Α. Πολυράκη, από το Άρδην τ. 85, Απρίλιος-Μάιος 2011
Η προετοιμασία της επανάστασης. Η προετοιμασία της επανάστασης του 1821 έγινε στην Ελλάδα από τη Φιλική Εταιρεία. Στην Κρήτη, η επανάσταση του Δασκαλογιάννη πενήντα χρόνια πριν και ο μαρτυρικός θάνατος του αρχηγού της στο Ηράκλειο ήταν κάτι μεταξύ πρόσφατου παρελθόντος και μύθου που πυρπολούσε τις ψυχές των Κρητικών και η παραμικρή αφορμή θα μπορούσε να φουντώσει την επανάσταση.
Σε έρευνα που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Πυρφόρος το 1982 καταγράφονται συνολικά ογδόντα τέσσερα μέλη της Φιλικής Εταιρείας στην Κρήτη.
Αναφέρεται ότι οι πρώτοι Κρητικοί που μυήθηκαν ήταν επιφανείς απόδημοι και Κρητικοί που ταξίδευαν εκτός Κρήτης, κυρίως έμποροι, όπως ο Ε. Βερνάρδος από το Αμάρι (εξέχουσα προσωπικότητα στο Ιάσιο), ο Μανόλης Καλλικράτης, δάσκαλος, ο Αρτέμιος Παρδάλης, κληρικός, ο Ιωάννης Χάλης (προεστός από το Θέρισο, που πέθανε το 1828 στην Ίμβρο, σε ηλικία 38 χρονών), ο Αντώνης Μελιδώνης (σκοτώθηκε σε φιλονικία από τον Ρούσο Βουρδουμπά κατά τη διάρκεια του αγώνα, γεγονός που δίχασε τους χριστιανούς και παραλίγο να καταλήξει σε εμφύλιο πόλεμο), και ο Γ. Κελαϊδής ή Μουριώτης (σκοτώθηκε μαχόμενος κατά την εισβολή του Χουσεΐν στα Σφακιά το 1824, μεταξύ των χωριών Αράδαινας και Άι Γιάννη, για να διαφύγει ο άμαχος πληθυσμός προς το Φαράγγι της Σαμαριάς).
Η δράση της Φιλικής Εταιρείας στην Κρήτη αρχίζει από τα Σφακιά. Από τους πρώτους που μυήθηκαν ήταν οι Αναγνώστης Μανουσογιαννάκης, προεστός της Ίμβρου, και οι καραβοκύρηδες Αναγνώστης Παναγιώτου, Ανδρέας Φασούλης, Αναγνώστης Ψαρουδάκης και Αναγνώστης Χ”Iωάννου. Τον Οκτώβριο του 1820, οκτώ περίπου μήνες πριν την έναρξη της επανάστασης, έρχεται στη Θυμιανή Παναγία, στην οποία λειτουργούσε το Ελληνικό Σχολείο Σφακίων, ο Ζαχαρίας Τσιριγιώτης ή Πρακτικίδης, από το Ηράκλειο, μέλος της Φιλικής Εταιρείας. Από αυτόν ίσως μυήθηκαν οι καπετάνιοι Ρούσος Βουρδουμπάς (Χώρα Σφακίων), Χ”Μιχελής Χιονιάς (Χώρα Σφακίων), Αναγνώστης Πρωτοπαπαδάκης (Ασκύφου) και Ανδρέας Κριαράς (Ανώπολη).
Παράλληλα, στην υπόλοιπη Κρήτη είχαν μυηθεί ανώτεροι κληρικοί όπως ο Γεράσιμος Παρδάλης, Μητροπολίτης Κρήτης (είχε μαρτυρικό θάνατο στη σφαγή της 24ης Ιουνίου 1821 στο Ηράκλειο), ο επίσκοπος Κισσάμου Μελχισεδέκ Δεσποτάκης (απαγχονίστηκε στις 19 Μαΐου 1821 στα Χανιά), ο επίσκοπος Ρεθύμνης Γεράσιμος Περδικάρης (σφαγιάστηκε στις 24 Ιουνίου 1821 στο Ηράκλειο) και ο ηγούμενος της Μονής Πρέβελη Μελχισεδέκ Τσουδερός (πέθανε στο χωριό Πολεμάρχι κατά τη διάρκεια της επανάστασης, στις 5 Φεβρουαρίου 1823).
Επίσης είχαν μυηθεί ο Νικόλαος Βενιέρης από τα Παλαιά Ρούματα, γιατρός στα Χανιά, ο Νικόλαος Φουράκης, δάσκαλος στο Ελληνικό Σχολείο Χανίων, ο Ιωσήφ Κωνσταντουδάκης ή Σήφακας, οπλαρχηγός από το Μελιδώνι Αποκορώνου, ο διάσημος κρυπτοχριστιανός Μιχαήλ (Χουσεΐν) Κουρμούλης και ο αδελφός του Γεώργιος από τη Μεσαρά και άλλοι.
Ο Β. Ψιλλάκης διασώζει τον φοβερό, όπως τον ονομάζει, όρκο του Αναγνώστη Μανουσογιαννάκη, που τελειώνει ως εξής:
«…Ευχαριστούμαι να δοκιμάσω και να υπομείνω τον σκληρότερο θάνατο εάν λείψω εξ όλων των άνωθεν υποσχέσεών μου ή εάν γίνω επίορκος ή προδότης ή επίβουλος κατά των ομογενών μου και των εταίρων της πατρίδας. Αμήν».
Το παρακάτω ριζίτικο τραγούδι αναφέρεται στην ιερή στιγμή που ο Κρητικός ορκίζεται στη Φιλική Εταιρεία. Η ξανθή κόρη είναι η Λευτεριά.
Σ’ εκκλησιδάκι ολάργυρο
μολυβοσκεπασμένο,
εκειά μ’εβάλαν κι’ έμνωξα
κόρη ξανθή για σένα,
κι’από τον όρκο το βαρύ
και τον αναγιασμένο,
εγείραν τα κονίσματα
κι’ εσπάσαν τα καντήλια,
κι’ ερράγισεν η εκκλησιά.
Οι τελευταίοι στοίχοι δείχνουν ότι το πάθος και η ψυχή του Έλληνα ήταν αυτά που άλλαξαν τις ισορροπίες και αντιστάθμισαν την υλική υπεροχή του εχθρού.
