Η πολιτική σημασία μιας υγειονομικής κρίσης

1,1K

«Οι καινούργιοι ειδικοί, που συνήθως καλύπτουν τις ανθρώπινες ανάγκες τις οποίες όρισε η ειδικότητά τους, εμφανίζουν την τάση να φορέσουν καινούργιο προσωπείο και ν΄αναλάβουν μια μορφή περίθαλψης».

ΙΒΑΝ ΙΛΛΙΤΣ

Σωτήρη Αμάραντου

Τις τελευταίες εβδομάδες, η ανθρωπότητα εισήλθε σε μια πρωτόγνωρη για την πρόσφατη ιστορία της κρίση. Το κείμενο που ακολουθεί επιχειρεί να φωτίσει ορισμένες διαστάσεις του ζητήματος, από τη σκοπιά της φιλοσοφίας και του πολιτικού στοχασμού, που είτε έχουν παντελώς αγνοηθεί είτε έχουν πλημμελώς συζητηθεί και οι οποίες αναδεικνύουν την πολιτισμική και πολιτική διάσταση του ζητήματος με επίκεντρο την ελευθερία.

Ο Καρλ Σμιτ αρχίζει το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου του «Πολιτική Θεολογία» με τη φράση: «Κυρίαρχος είναι όποιος αποφασίζει για την κατάσταση έκτακτης ανάγκης». Το τι ακριβώς σημαίνει η κατάσταση έκτακτης ανάγκης, το έχει αναλύσει διεξοδικά ένας σύγχρονός μας φιλόσοφος, ο  Τζόρτζιο Αγκάμπεν στη μελέτη του «Κατάσταση εξαίρεσης».  Πρόκειται, θα μπορούσαμε σχηματικά να πούμε, για την κατάσταση εκείνη, όπου η εκτελεστική εξουσία κάνοντας, σε πολλές περιπτώσεις χρήση, άρθρων του ισχύοντος συντάγματος, αναστέλλει μέρος ή το σύνολο των συνταγματικών επιταγών, με αποτέλεσμα η κυβέρνηση να βρίσκεται στην πλεονεκτική θέση να πράξει σε νομικό κενό, δηλαδή υπεράνω της οποιασδήποτε προηγούμενης νομικής ρύθμισης. Αυτό με απλά λόγια σημαίνει πως, έχουμε την κατάλυση του κράτους δικαίου και την ανάδυση του αυταρχικού φαινομένου.

Μια εκσυγχρονισμένη εκδοχή της φράσης του Σμιτ για τον κυρίαρχο, θα μπορούσε να είναι μια παράφραση, εμπνευσμένη από τη σκέψη του Μισέλ Φουκώ: Κυρίαρχος είναι αυτός που αποφασίζει για την Υγεία/Ασθένεια μιας κοινωνίας. Ήδη αυτή η θέση μας προκαλεί να αναζητήσουμε την πολιτική και ιστορική διάσταση της υγείας. Είναι η υγεία ένα απόλυτα και αντικειμενικά μετρήσιμο μέγεθος; Κατ΄επέκταση η ιατρική επιστήμη/τέχνη, συγκροτεί το γνωστικό της αντικείμενο, πέρα από την ιδεολογία μιας εποχής, έξω από τις ιστορικές συγκυρίες, επέκεινα των πολιτισμικών διαδικασιών; Ας θυμηθούμε για παράδειγμα την επιστημολογία του Καρλ Πόπερ, περί της αμφισβήτησης των αποφασιστικών πειραμάτων στην επιστήμη ή του Τόμας Κουν, σχετικά με τη δομή των επιστημονικών επαναστάσεων, σύμφωνα με την οποία, το κυρίαρχο κάθε φορά επιστημονικό παράδειγμα, δεν είναι παρά μια προσωρινή κατάσταση, η οποία θα ανατραπεί από ένα επόμενο, χωρίς αυτό να σημαίνει πως ενσωματώνεται η γνώση του προηγούμενου σε αυτό, με τον τρόπο που αθροίζουμε στα 5 κιλά μήλα που είχαμε αρχικά, άλλα 2 κιλά στη συνέχεια.

Το επόμενο ερώτημα που θα πρέπει να μας απασχολήσει, είναι το ποιος αποφασίζει για την υγεία και την ασθένεια. Μήπως πίσω από αυτά τα ερωτήματα βρίσκονται, οι βαθύτεροι προβληματισμοί ενός πολιτισμού για τη ζωή και τον θάνατο, στον βαθμό που η υγεία παραπέμπει στη ζωή, ενώ η ασθένεια στη φθορά και τελικώς στον θάνατο;  Μήπως θα πρέπει, με άλλα λόγια, να θέσουμε από την αρχή το θεμελιώδες ζήτημα της ανθρώπινης ύπαρξης σε σχέση με τον θάνατο;

Έχουμε, σε παλιότερα γραπτά μας, υποστηρίξει πως θα μπορούσαμε να διακρίνουμε τους πολιτισμούς σε δυο μεγάλες κατηγορίες. Στους πολιτισμούς που διέπονται από την αίσθηση του τραγικού, οι οποίοι έχουν αναπτύξει τα υπαρξιακά εργαλεία και τα σύμβολα, αλλά και τις μεθόδους κατανόησης και συμφιλίωσης με τον θάνατο και στους αντι-τραγικούς πολιτισμούς, οι οποίοι απωθούν το ενδεχόμενο του θανάτου στο συλλογικό ασυνείδητο.

Ο θάνατος στους αντι-τραγικούς πολιτισμούς, έρχεται εκδικητικά στο προσκήνιο ως φόβος θανάτου σε στιγμές κρίσης, με αποτέλεσμα οι κοινωνίες που μετέχουν σε αυτόν τον τύπο πολιτισμού, να αδυνατούν να διακρίνουν τον θάνατο ως γεγονός και ως υπαρκτή απειλή της ζωής, από τη συναισθηματική επένδυση στον θάνατο διαμέσου του φόβου. Συνεπώς η αδυναμία αυτής της διάκρισης, μετατρέπεται άμεσα σε αντιληπτικό εργαλείο της εμπειρικής πραγματικότητας, με αποτέλεσμα να παραποιείται η ίδια η πραγματικότητα. Από αυτή την παραποίηση δεν γλυτώνει σχεδόν κανείς, καθώς αφορά τους ίδιους τους υπαρξιακούς όρους πρόσληψης της πραγματικότητας από τον άνθρωπο και την κοινωνία του και άρα προηγούνται της απόπειρας εξορθολογισμού ή ορθολογικής διαχείρισης αυτής της πρόσληψης από την ίδια την επιστήμη. Η ίδια η επιστήμη είναι ενεργούμενο του τρόπου πρόσληψης της εμπειρίας και στη βάση αυτού, οικοδομεί το σώμα των γνώσεών της.

Είχαμε υποστηρίξει τη θέση στο άρθρο μας «Τραγική αίσθηση της ζωής», πως ο σύγχρονος δυτικός πολιτισμός ανήκει στους αντι-τραγικούς πολιτισμούς. Ο τρόπος αντίδρασης του δυτικού κόσμου, πλην εξαιρέσεων, στην αντιμετώπιση της χαρακτηριζόμενης πανδημίας, επιβεβαίωσε αυτή τη θέση. Πέρα όμως από το ζήτημα του τρόπου πρόσληψης της γνώσης, ποια άλλη αξία έχει η διάκριση των πολιτισμών στις δυο αυτές κατηγορίες; Πρόκειται φυσικά για το ζήτημα της ελευθερίας.

Η σύντομη μελέτη του Αντώνη Παπαρίζου «Ελευθερία ενώπιον του Θανάτου» συνδέει την παράμετρο της ελευθερίας με τη ζωή και τον θάνατο.  Ο συγγραφέας της διερωτάται εάν ο άνθρωπος: «δικαιούται να αναζητά και να προετοιμάζει έναν «θάνατο γενναίο» και «ενάρετο», έναν «θάνατο ωραίο»  ή ακόμη έναν «θάνατο ευτυχισμένο», ή είναι καταδικασμένος να περιμένει τον θάνατό του ανησυχώντας και «παρακαλώντας» τη Φύση, τον Θεό ή και την τύχη να του επιφυλάξουν έναν θάνατο όσο το δυνατόν λιγότερο οδυνηρό και λιγότερο εξευτελιστικό, μετατρέποντας έτσι τη ζωή του σε θάλαμο αναμονής ή και σε φυλακή;». Η ζωή λοιπόν και η σχέση με τον θάνατο, προϋποθέτει την πρώτη και έσχατή μας τοποθέτηση έναντι της ίδιας μας της ελευθερίας.

Στο σημείο αυτό είναι λοιπόν που επανερχόμαστε στη φουκωική παράφραση που επιχειρήσαμε στον ορισμό του Σμιτ, ότι: Κυρίαρχος είναι αυτός που αποφασίζει για την Υγεία/Ασθένεια μιας κοινωνίας. Σε έναν λοιπόν αντι-τραγικό πολιτισμό, που απωθεί την ιδέα του θανάτου ή την εξωραΐζει εντός του σχήματος μιας πανίσχυρης «επιστήμης» και μιας εξίσου πανίσχυρης «πολιτικής προστασίας», η έννοια της βιοπολιτικής του Φουκώ αποκτά ιδιαίτερη αξία αποκωδικοποίησης των γεγονότων. Ο όρος βιοπολιτική/βιο-εξουσία σχηματικά σημαίνει πως στο όνομα της υγείας και της ασφάλειας ευρύτεροι πληθυσμοί, χάνοντας κάθε δυνατότητα παρέμβασης πάνω στην ίδια τους τη ζωή, γίνονται αντικείμενα εξουσίας της επιστημονικής διαχείρισης και των πολιτικών υγείας.

Η σύλληψη της εξουσίας την οποία επιχειρούμε, υπερβαίνοντας την οπτική του Φουκώ , που εστιάζει στην τριχοειδή και περιφερειακή της διάσταση,  σχηματίζει συγκεκριμένα κέντρα από τα οποία εκπορεύονται οι πολιτικές αποφάσεις και υλοποιούνται στα επιμέρους κοινωνικά πεδία. Την εξουσία την κατέχει αυτός που είναι σε θέση να αποφασίσει για την υγεία και την ασθένεια ενός πληθυσμού. Κατά συνέπεια τα ερωτήματα που πρέπει να θέσουμε είναι πρώτον, ποιος είναι αυτός/αυτοί που την ασκούν και δεύτερον με ποιον τρόπο αντλεί/αντλούν αυτή τη δυναμική της εξουσίας.  Αυτός/αυτοί που κατέχει/κατέχουν μια τέτοια εξουσία, κρίνουμε πως δεν είναι ορθό να αποτελέσουν ξεχωριστή μονάδα ανάλυσης, ανεξάρτητα από το σύνολο των πολιτειακών θεσμών που τους δίνει τη δυνατότητα να ασκήσουν εξουσία.

Οι ακραίες καταστάσεις μας κάνουν να εξέλθουμε από τις βεβαιότητές μας και να συνειδητοποιήσουμε ορισμένες ψευδαισθήσεις με τις οποίες μας γαλούχησε η κυρίαρχη ιδεολογία από τα πρώτα μας βήματα: Το πολίτευμα που διέπει την οργάνωση του σύγχρονου δυτικού κόσμου δεν είναι δημοκρατικό, σε αντίθεση με ό,τι δηλώνεται τόσο από τα επίσημα εγχειρίδια πολιτικής επιστήμης όσο και από τον καφενειακό λόγο.

Σύμφωνα με τον φιλόσοφο Κορνήλιο Καστοριάδη, το πολίτευμά που επικράτησε στον δυτικό κόσμο είναι η φιλελεύθερη κοινοβουλευτική ολιγαρχία. Μια πιο προωθημένη και μοντέρνα θέση για την πολιτειακή πραγματικότητα, η οποία ανήκει στον Γιώργο Κοντογιώργη, χαρακτηρίζει το πολίτευμά μας ως «εκλόγιμη μοναρχία».  Κατά συνέπεια, δεν θα έπρεπε να αναμένουμε μια πραγματική ή φαντασιακή πανδημία για να συνειδητοποιήσουμε πως δεν ζούμε σε δημοκρατικό κόσμο, για να κατανοήσουμε δηλαδή πως η συλλογική μας ύπαρξη καθορίζεται σε πρώτο και τελευταίο βαθμό με όρους ετερονομίας.

Βέβαια, εντός του πλαισίου της κανονικότητας της εκλόγιμης μοναρχίας, μπορούμε να πιστοποιήσουμε πως βρισκόμαστε, τουλάχιστον αυτή την περίοδο, σε μια ατραπό ολοκληρωτικής ανασύνταξης, η οποία πραγματοποιείται μέσω της εισβολής της εξουσίας στη σφαίρα της ατομικής ελευθερίας και των δικαιωμάτων. Το μεγάλο ερώτημα που πλανάται είναι, τι από αυτή την εκδίπλωση της εξουσίας στη σφαίρα του ιδιωτικού βίου θα παραμείνει ως κατάλοιπο στη μετά την κρίση εποχή;