Του Νικόλα Δημητριάδη
Όσοι βλέπουν τα παιδιά τους να χαζεύουν μανιωδώς τα ανούσια και βαρετά βιντεάκια της πλατφόρμας TikTok, ίσως αναρωτιούνται γιατί το μέλλον της δημοφιλούς αυτής πλατφόρμας βρέθηκε στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος στις Η.Π.Α. και απασχόλησε τον νέο Πρόεδρό τους από την πρώτη μέρα της ορκωμοσίας του.
Ο σχετικός νόμος (PAFACA), που ψηφίστηκε στις 24 Απριλίου 2024, δίνει στην κυβέρνηση των Η.Π.Α. το δικαίωμα να απαγορεύει ιστοσελίδες και εφαρμογές, αν θεωρήσει ότι αυτές ελέγχονται από ξένα κράτη. Η διέξοδος που δίνεται στις ιδιοκτήτριες εταιρείες είναι η πώληση των εφαρμογών αυτών σε κάποια εταιρεία με έδρα τις Η.Π.Α.
Κάτι παρόμοιο είχε γίνει και το 2020, όταν μία κινέζικη εταιρεία είχε πουλήσει την εφαρμογή γνωριμιών Grindr σε αμερικάνικη εταιρεία, προκειμένου η εφαρμογή αυτή να συνεχίσει να έχει πρόσβαση στις Η.Π.Α. Με το TikTok, όμως, η κατάσταση είναι διαφορετική. Η κινεζική εταιρεία ByteDance (προφανώς κατόπιν υποδείξεων της κινεζικής κυβέρνησης) προτίμησε να κλείσει εντελώς την εφαρμογή της στις Η.Π.Α., παρά να την πουλήσει σε κάποια αμερικάνικη εταιρεία. Εδώ φαίνεται η σημασία που αποδίδει η κινεζική κυβέρνηση στο TikTok: προτιμά να το κλείσει, παρά να χάσει τον έλεγχό του.
Ποια είναι, όμως, η αιτία της έριδας γύρω από το TikTok, και γιατί είναι τόσο σημαντική και πολύτιμη μία εφαρμογή που, εν πολλοίς, απευθύνεται σε πιτσιρικάδες που θέλουν να ανεβάζουν βιντεάκια του… εαυτού τους;
Ο αναλυτής Noah Smith συνοψίζει σε ένα πρόσφατο άρθρο του[1] τους βασικούς κινδύνους: Μια πρώτη κατηγορία εναντίον του TikTok, είναι ότι παρέχει στοιχεία των χρηστών του του στην κινεζική κυβέρνηση[2]. Επιπροσθέτως, η εφαρμογή αυτή, παρεμβαίνει, μέσω του αλγορίθμου της, στο υλικό το οποίο βλέπουν οι χρήστες της, κάνοντας, με τον τρόπο αυτό, έμμεση πολιτική προπαγάνδα. Σύμφωνα με μία έκθεση του ιδρύματος NCRI[3], η πλατφόρμα έδειχνε σημαντική διαφοροποίηση από τα υπόλοιπα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης σε ζητήματα ενδιαφέροντος της κινεζικής εξωτερικής πολιτικής. Έτσι, π.χ., οι αναρτήσεις σχετικά με την Ταϊβάν ή το Χονγκ-Κονγκ, ή οι αναρτήσεις υπέρ της Ουκρανίας είναι αισθητά μειωμένες στο μέσο αυτό, παρά το ενδιαφέρον που επιδεικνύουν οι χρήστες του.
Εδώ θα πρέπει να έχουμε κατά νου ότι τα ΜΚΔ δεν είναι απλές ιστοσελίδες, που διαμορφώνουν κατά το δοκούν την ύλη τους. Είναι πλατφόρμες που φιλοξενούν τις αναρτήσεις των χρηστών τους και παρεμβαίνουν στον τρόπο που οι αναρτήσεις αυτές θα είναι προσβάσιμες από τους υπόλοιπους χρήστες. Με τη ραγδαία εξάπλωσή τους, δε, τα «σόσιαλ μήντια» τείνουν συχνά να αντικαταστήσουν τις παραδοσιακές ιστοσελίδες, καθώς μεγάλος αριθμός χρηστών, ιδίως νέων, περιηγείται στο διαδίκτυο μέσω αυτών. Από εκεί ενημερώνεται, εκεί ψυχαγωγείται, εκεί βρίσκει συνδέσμους για οποιαδήποτε άλλη ιστοσελίδα. Ως εκ τούτου, η δύναμη που έχουν τα ΜΚΔ υπερβαίνει κατά πολύ τη δύναμη οποιουδήποτε παραδοσιακού μέσου ενημέρωσης, ακόμη και των πιο δημοφιλών.
Όταν το σύνολο σχεδόν της διαδικτυακής παρουσίας κάποιου περνάει μέσω ενός ΜΚΔ, δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι το μέσο αυτό καταλήγει να είναι ένας άτυπος «μεσάζων» ανάμεσα στον χρήστη και… τον υπόλοιπο κόσμο. Η τρομακτική αυτή δύναμη είναι που καθιστά τόσο σημαντική τη διαμάχη για τον έλεγχο των μέσων αυτών. Όποιος ελέγχει και διαμορφώνει τους αλγορίθμους των ΜΚΔ, μπορεί να ασκήσει τρομακτική επιρροή στην κοινή γνώμη. Οι συνέπειες είναι βαρύτατες, και στο ευρύτερο κοινωνικό επίπεδο και στο στενά πολιτικό.
Όπως είπε σε μία συνέντευξή του ο καθηγητή πληροφορικής στο Μπέρκλεϊ Στιούαρτ Ράσελ: «Πολλοί από τους αλγόριθμους αυτούς προσπαθούν να μεγιστοποιήσουν κάποια μέτρηση οικονομικής απολαβής ή κλικ στο πληκτρολόγιο. Και για να το πετύχουν αυτό, έμαθαν με μια πολύ απλή διαδικασία πώς να χειραγωγούν τους ανθρώπους και να αλλάζουν το είδος του ατόμου που είσαι, ώστε να γίνεσαι πιο προβλέψιμος στη συμπεριφορά σου ως προς τα κλικ. Αν είσαι πιο προβλέψιμος, μπορούν να βγάλουν περισσότερα χρήματα από σένα. Ξέρουν ακριβώς τι θα κλικάρεις. Πώς λοιπόν σε κάνουν προβλέψιμο; Όπως αποδεικνύεται, με το να σε κάνουν πιο ακραίο στις απόψεις σου. Πολλοί από αυτούς τους αλγόριθμους έχουν μετατρέψει εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους στις πιο ακραίες εκδοχές του εαυτού τους»[4].
Όπως οι «φυλλάδες» του Κίτρινου Τύπου γνωρίζουν ότι ένα πρωτοσέλιδο με φανταχτερούς τίτλους («Σοκ!», «Απίστευτο!», «Αποκάλυψη!», «Τί μας κρύβουν;») αυξάνει τις πωλήσεις, έτσι και οι αλγόριθμοι των ΜΚΔ γνωρίζουν ότι οι ακραίες, διχαστικές, ή και εντελώς παρανοϊκές αναρτήσεις, αυξάνουν τα… «κλικ».
Ο δυτικός πολιτικός κόσμος περίμενε την αγορά του Twitter από τον Ίλον Μασκ για να αντιληφθεί την πραγματικότητα αυτή και να αρχίσει να συνειδητοποιεί την επιρροή που ασκούν οι κάτοχοι των ΜΚΔ στην κοινωνία. Κι αν το «Χ» του Μασκ έχει ταυτιστεί με τον «τραμπισμό» και τη συνωμοσιολογία, το TikTok είναι αναμφίβολα το προνομιακό μέσο προβολής της Woke κουλτούρας.
Όπως αναφέραμε και σε παλαιότερο άρθρο μας[5] το TikTok προωθεί προνομιακά τις νέες εφηβικές τάσεις της Woke ατζέντας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η δυσφορία φύλου, που από σπάνιο φαινόμενο, μόλις λίγα χρόνια πριν, έχει μετατραπεί σήμερα σε μόδα των «προοδευτικών» στρωμάτων των Η.Π.Α. και προωθείται από μία ολόκληρη μηντιακή, αλλά και ιατρική βιομηχανία. Η αύξηση των διαγνώσεων δυσφορίας φύλου ακολουθεί τόσο τη γενικότερη αύξηση της νεανικής κατάθλιψης, όσο και την αύξηση της χρήσης και του εθισμού στα νέα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Όπως, λοιπόν, ο αλγόριθμος του Μασκ είναι πρόθυμος να σερβίρει στους χρήστες του τα πολιτικά «άκρα», έτσι και ο αλγόριθμος του Tik Tok είναι πρόθυμος να σερβίρει στους νεαρούς χρήστες του τα κοινωνικά και ψυχολογικά «άκρα». Σύμφωνα με δημοσίευμα της Wall Street Journal[6], μελετητές έφτιαξαν εικονικά προφίλ, με τα οποία παρουσιάζονταν ως 13χρονοι έφηβοι, και άρχισαν να καταγράφουν το «προτεινόμενο περιεχόμενο» που τους παρουσίαζε το TikTok. Διαπίστωσαν ότι ο αλγόριθμός του δεν άργησε και πολύ για να τους προτείνει βίντεο με μία θεματολογία που ξεκίναγε από την παχυσαρκία και έφτανε μέχρι τις απόπειρες αυτοκτονίας.
Έναν χρόνο μετά τη δημοσίευση αυτή, μάλιστα, η κατάσταση δεν είχε αλλάξει στο ελάχιστο. Σε σχετική έκθεση που συνέταξε για λογαριασμό της βρετανικής Αρχής Ofcom η οργάνωση «Κέντρο Αντιμετώπισης του Διαδικτυακού Μίσους» (Center for Countering Digital Hate) αναφέρει πως «Το TikTok συστήνει υλικό που ενθαρρύνει επικίνδυνες δραστηριότητες χωρίς να έχει δικλείδες ασφαλείας που θα απέτρεπαν την έκθεση του χρήστη στο περιεχόμενο αυτό. Αντίθετα, ο αλγόριθμος φάνηκε να εκμεταλλεύεται τα τρωτά σημεία που εμφανίζει ο χρήστης, προκειμένου να κλιμακώσει την έκθεσή του στο επικίνδυνο περιεχόμενο». Και καταλήγει: «Διαπιστώσαμε ότι ο αλγόριθμος συστάσεων του TikTok εξακολουθεί να παρουσιάζει σε ανηλίκους περιεχόμενο σχετικό με την αυτοκτονία, ή τις σωματικές και διατροφικές διαταραχές και ότι έχει δημιουργηθεί μια ολόκληρη βιομηχανία επηρεαστών (influencers) που συνδέονται με διάφορους προμηθευτές, ώστε να διευκολύνουν την πώληση και κατανάλωση παράνομων φαρμακευτικών προϊόντων» [7].
Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, που το TikTok βρίσκεται συχνά στις αίθουσες των δικαστηρίων. Έχουν ήδη γίνει μηνήσεις από γονείς, τα παιδιά των οποίων αυτοκτόνησαν αφού πρώτα είχαν εκτεθεί σε εκατοντάδες σχετικά βίντεο[8]. Επιπλέον, τον περασμένο Αύγουστο το υπουργείο Δικαιοσύνης των Η.Π.Α. κατήγγειλε το TikTok για παράνομη συλλογή προσωπικών δεδομένων των ανηλίκων χρηστών του[9], ενώ, τον Οκτώβριο, 14 εισαγγελείς (υπό τους Letitia James και Rob Bonta, γενικών εισαγγελέων σε Νέα Υόρκη και Λος Άντζελες αντίστοιχα), υπέβαλαν μηνήσεις εναντίον του, κατηγορώντας το ότι επηρεάζει την ψυχική υγεία των νέων.[10] Ο Jonathan Haidt[11], κατηγοριοποίησε το υλικό που συγκέντρωσαν οι 14 εισαγγελείς σε πέντε θεματικές κατηγορίες:
α) Εθιστική, καταναγκαστική και προβληματική χρήση,
β) κατάθλιψη, άγχος, δυσμορφία του σώματος, αυτοτραυματισμός και αυτοκτονία,
γ) πορνoγραφία, βία και ναρκωτικά,
δ) εκβιασμός, παιδική κακοποίηση και σεξουαλική εκμετάλλευση,
ε) το TikTok γνωρίζει ότι χρησιμοποιείται από ανηλίκους και λαμβάνει ελάχιστα μέτρα γι’ αυτό.
Προς το παρόν, ο Ντόναλντ Τραμπ επέλεξε να «σώσει» το TikTok, δίνοντας μία τρίμηνη παράταση στην ιδιοκτήτρια εταιρεία, για να βρει Αμερικανό μέτοχο. Τα εκατομμύρια των θεάσεων που είχαν τα βίντεό του στο TikTok κατά την προεκλογική εκστρατεία φαίνεται ότι τον έκαναν να ξανασκεφτεί τη «χρησιμότητά» του. Άλλωστε, ο φίλος του Ίλον Μασκ έχει ταχθεί δημόσια εναντίον του νομοσχεδίου αυτού. Και οι δύο αντιλαμβάνονται τη δύναμη των ΜΚΔ και τη χρησιμοποιούν επιτυχώς για λογαριασμό τους.
Όσο για την Ελλάδα, τα ζητήματα αυτά παρουσιάζονται συνήθως τελείως απλοϊκά και τα προσεγγίζουμε με κάποια –κατά το μάλλον ή ήττον– αφέλεια. Οπωσδήποτε, η σχεδιαζόμενη νομοθετική παρέμβαση για την προστασία των παιδιών από τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης κινείται στη σωστή κατεύθυνση. Δεν γνωρίζουμε τον τρόπο που θα μπορούσε να υλοποιηθεί μια τέτοια παρέμβαση, ούτε το αν οι νομοθέτες αντιλαμβάνονται την έκταση του προβλήματος. Παρ’ όλα αυτά, η σχετική συζήτηση πρέπει επιτέλους να ανοίξει.
[1]Noah Smith, «TikTok is just the beginning: The free world is being tested, and bigger battles lie ahead.», 15 Ιανουαρίου 2025, www.noahpinion.blog.
[2] Stefanie Schappert, «ByteDance used TikTok data before to spy on Americans, US says in Supreme Court showdown», 11 Ιανουαρίου 2025, cybernews.com.
[3] «A Tik-Tok-ing Timebomb: How TikTok’s Global Platform Anomalies Align with the Chinese Communist Party’s Geostrategic Objectives»
[4] Στιούαρτ Ράσελ, «Προειδοποίηση! Η τεχνητή νοημοσύνη κατευθύνεται στον γκρεμό», περιοδικό Άρδην, τ. 132, Οκτ.-Νοέ. 2024.
[5] Νικόλας Δημητριάδης, «Τα Μ.Κ.Δ. και η μόδα των τρανς εφήβων», περιοδικό Άρδην, τ. 126, Μάιος-Ιούλιος 2023.
[6] Julie Jargon, «TikTok Feeds Teens a Diet of Darkness», 13 Μαΐου 2023, www.wsj.com.
[7] «CCDHs Ofcom video-sharing platform regulation evidence», 27 Ιουνίου 2024, counterhate.com.
[8] Olivia Carville, «TikTok’s Algorithm Keeps Pushing Suicide to Vulnerable Kids», 20 Απριλίου 2023, www.bloomberg.com.
[9] Clare Duffy, «US government sues TikTok for allegedly violating children’s privacy law», 2 Αυγούστου 2024, cnn.com.
[10] «TikTok sued by 14 attorneys general over alleged harm to children’s mental health», 8 Οκτωβρίου 2024, cnn.com.
[11] Jonathan Haidt – Zach Rausch, «TikTok Is Harming Children at an Industrial Scale», 9 Ιανουαρίου 2025, www.afterbabel.com.
