του Α. Ασπρογέρακα, από το Άρδην τ. 71, Αύγουστος-Οκτώβριος 2008
Ζούμε την εποχή της έκρηξης της βιομηχανίας των υπηρεσιών ψυχικής υγείας, της έξαρσης των λογιών-λογιών «ψ». Και πώς θα μπορούσε να είναι αλλιώς, όταν η καθημερινότητα στη γιγάπολη της παγκοσμιοποίησης είναι τόσο ξένη προς την ίδια την ανθρώπινη φύση, προς τους ρυθμούς της ανθρώπινης ψυχής; Έτσι, οι απρόσωποι ψυχιατρικοί –αλλά και αγοραίοι– μηχανισμοί θα πρέπει να παρέμβουν προκειμένου να ρυθμίσουν την ψυχική μας υγεία, ώστε να καταστεί συμβατή στις συνθήκες του «θαυμαστού νέου κόσμου».
Σ’ αυτά τα πλαίσια, η κριτική στο κατεστημένο της ψυχικής υγείας και στις πρακτικές του αποκτάει μία νέα επικαιρότητα: διότι, εάν τη δεκαετία του 1960 –στα πλαίσια του κινήματος του ‘68– το ζήτημα ήταν να αποκαταστήσουμε τους ψυχικά πάσχοντες από το στίγμα της «παρέκκλισης», που τους ενέτασσε στο περιθώριο, σήμερα έχουμε να κάνουμε με λειτουργίες πολύ ευρύτερες και μαζικότερες.
Γι’ αυτό και είναι ανάγκη σήμερα να επαναφέρουμε στην επικαιρότητα εναλλακτικές πρακτικές για την ψυχική υγεία, όπως είναι αυτή της αυτοβοήθειας. Πόσο μάλλον όταν, πράγμα που αναδεικνύει ο Άκης Ασπρογέρακας, αυτή η επιστροφή πραγματοποιείται και στα πλαίσια μιας σύνθεσης μεταξύ της προβληματικής περί ψυχικής υγείας που έθεσαν τα κινήματα του ’68, με υλικά από την ελληνική-βαλκανική ιδιοπροσωπία και παράδοση, όπως είναι ο κοινοτισμός ή η προσωποκεντρική αντίληψη.
Μ ιλώντας για την Αυτοβοήθεια στο σύμπαν του υφιστάμενου ψυχιατρικού μοντέλου, θα μπορούσαμε να την περιγράψουμε με όρους ταξιδιωτικούς. Πράγματι, πρόκειται για ένα εξωθεσμικό ταξίδι, πέρα και έξω από το θεσμοκεντρικό σύστημα με τους ομοιότυπους πλανήτες κατοικημένους από βάρβαρους θεραπευτές, που αέναα διαγράφουν κυκλικές πορείες καταναγκασμού, πλήξης και ανίας. Εκεί περιφέρονται και οι δορυφόροι της κατευθυνόμενης συνταγογραφίας, εγκλωβισμένοι και αυτοί σε υποταγμένες τροχιές οικονομικής και διαχειριστικής εξάρτησης.
Αλλάζουμε γαλαξία, κυρίες και κύριοι, σε ένα διαγαλαξιακό ταξίδι, οδηγούμαστε σε κόσμους φιλικούς, όπου ανεμπόδιστα θα βιώσουμε τη μοναδικότητά μας με εκπληκτικούς τρόπους, που μόνο τα ελευθέρως ερίζοντα όντα γνωρίζουν. εκεί στον χαοτικό χώρο, όπου δεν είναι μυστήριο η ανυπαρξία συνόρων μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας, όπου ο διεσταλμένος ή συσταλμένος χρόνος δεν είναι σύμπτωμα για φαρμακευτική αντιμετώπιση. Στο πιλοτήριο διαθέτουμε τους καλύτερους πλοηγούς που γέννησε η ανθρωπότητα. Δεν χρειάζονται όργανα για να συμβουλεύονται, δεν έχουν ανάγκη πηδάλιο για να οδηγούν, αστροπυξίδα για να προσανατολίζονται. Όλα γίνονται με έναν συναρπαστικό συλλογικό τρόπο ανθρώπινης ολοκλήρωσης. Αυτοδιαχείριση-αυτοδιάθεση-αλληλεγγύη είναι το προωθητικό καύσιμο, που μας εκτοξεύει στα ιλιγγιώδη πέρατα αυτής της υπέροχης ανθρώπινης συνάθροισης, και Αυτοβοήθεια είναι το όνομα του Αστρόπλοιού μας.
Και η χειραφετημένη θεραπευτική πορεία που έχουμε χαράξει προετοιμάζει και ενισχύει τους συμμετέχοντες, για μετά το τέλος του διαστημικού ταξιδιού προς τον Μέγα Εναγκαλισμό: την ένταξη στην ευρύτερη ανθρώπινη κοινότητα.
Αλλά σε ποια κοινότητα; Μα, σ’ αυτή που διέπεται από το πνεύμα μετριοπάθειας, συναλληλίας, συνεργατικότητας. Σ’ αυτή που το μετέχον πρόσωπο –όχι άτομο– είναι άμεσα δεμένο με τη δική του πραγματικότητα, που τα όποια προβλήματα στο καθημερινό του μετερίζι τού είναι οικεία και μπορεί να δίνει ταιριαστές απαντήσεις. Η διάκριση ανάμεσα στα πρόσωπα, και όχι τα άτομα, είναι το χρέος αυτής της κοινότητας που πραγματευόμαστε, προς τα μέλη της. Σε απλούστερους και γενικότερους όρους, η κοινότητά μας έχει απορρίψει το άτομο, ορίζοντάς το μέσα στα σύνορα του εγώ και την ακόλουθη χωλότητα του «να μένει πάντα κάτι απ’ έξω», ενώ στο πρόσωπο εντοπίζεται η καθημερινότητα του ψυχολογικού υποκειμένου, αυτού που κατανοεί τον εαυτό του με την πολύπλευρη και συνολική συμμετοχή του στα κοινά. Μιλάμε για ένα εργαστήρι πολιτισμού όπου ο κόσμος μάς αποκαλύπτεται όχι ως μηχανικό κατασκεύασμα, αλλά ως απόσταγμα του συλλογικού πόνου και της ασκήσεως. όπου το πρόσωπο της αυτοβοήθειας έρχεται να μοιρασθεί και να γευθεί αυτό που ο κοινοτικός άνθρωπος έχει κατακτήσει πολύτροπα: την εγγύτητα, την ολότητα, την οργανική ενότητα. Δηλαδή να μετάσχει θεοειδώς και ανθρωποειδώς, υπερβαίνοντας τις ξεχωριστές κλαδικές θεωρήσεις, που κατακερματίζουν την ολιστικότητα της κοινωνικής οπτικής του μετέχοντα.
Όπως αντιλαμβάνεσθε, έως τώρα έχω περιγράψει ένα φάντασμα. Θα μπορούσε να είναι ένα από τα ιδανικά κοινωνικά συστήματα –υλοποιημένο φιλελεύθερο όνειρο, αταξική κοινωνία, φαλανστήριο, εναπομείνασα βαλκανική κοινότητα– όπου με μια σχετική άνεση θα επανεγκολπωνόταν το πρόσωπο που ψυχικά πάσχει ή που επιστρέφει, αν θέλετε, από το εσωτερικό του ταξίδι.
Σε μια προσπάθεια περιγραφής του τοπίου εντός του οποίου η Αυτοβοήθεια καλείται να φυτρώσει και να εξαπλωθεί, ως ουσιαστική απάντηση στο βιοϊατρικό μοντέλο θεραπευτικής, διαπιστώνουμε ότι καλούμαστε να πραγματοποιήσουμε αυτές τις σχέσεις αλληλεγγύης, συμπάθειας και αλληλοϋποστήριξης σε ένα περιβάλλον αντίξοο. Ενώ αυτή η θαυμάσια ανθρώπινη διασύνδεση προσωπικοτήτων, συναισθημάτων, ψυχών, ενώνεται στον αυτοθεραπευτικό σκοπό, διαπιστώνουμε όμως ότι υπολείπεται η μήτρα υποδοχής αυτού του συλλογικού υποκειμένου.
Οι περισσότερες αυτοοργανωμένες –μη επιτηρούμενες– ομάδες αυτοβοήθειας πετυχαίνουν τον σκοπό τους: δηλαδή, να αυξάνονται οι ικανότητες των μελών στην αντιμετώπιση των προβλημάτων, να λαμβάνουν περισσότερη ικανοποίηση από τη ζωή, να χρειάζονται λιγότερη ψυχιατρική παρακολούθηση, φάρμακα, υπηρεσίες «ψ» εν γένει. Ταυτόχρονα, ανεβαίνει η αυτοεκτίμηση, η αυτοαποδοχή, και τα μέλη των Ο.Α. οπλίζονται με μεγαλύτερη αντοχή για την προσαρμογή τους σε ευρύτερους κοινωνικούς χώρους. Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι η Αυτοβοήθεια εισάγει τον Δυτικό άνθρωπο σε αξίες συλλογικότητας και αλληλεγγύης, αναιρώντας την παθητικότητα ή την εκχώρηση της αποθεραπείας σε αμετροεπείς ειδικούς.
Σήμερα, μετά την αποτυχία των παγκοσμιοποιητικών συστημάτων, που τα γνωρίσαμε είτε ως συμπαγείς και πνιγηρούς γραφειοκρατικούς οργανισμούς είτε ως κοινωνίες εξατομίκευσης και προσωπικού οφέλους, η επιστροφή σε κοινοτικά πρότυπα ανθρώπινης συνεύρεσης αναδεικνύεται ως η μοναδική εναλλακτική πρόταση απέναντι στην «ιδιωτική ευτυχία» και την καταναλωτική απόσυρση από τα κοινά.
Τα μοντέλα αυτοβοήθειας που έρχονται από την Εσπερία φυσικό είναι να χρωματίζονται από τις αντιλήψεις και τις παραδόσεις των κοινωνιών τους. Για παράδειγμα, οι Άγγλοι φίλοι μας επιδεικνύουν την αντιπροσωπευτική δημοκρατία, οι Γάλλοι, μετά την επανάστασή τους το 1789, τη δημοκρατία που ελέγχεται από την κοινωνία, και η από πολλούς θαυμαζόμενη Γερμανία προτάσσει την κρατική κοινωνία – συγχωρήστε μου τη λεκτική ακροβασία. Ο κοινός παρονομαστής σ’ αυτές τις θεωρήσεις είναι η εργαλειακή αντίληψη της κοινωνίας, η οποία εδραιώνεται σε ωφελιμιστικές αξίες και αντλεί τη δυναμική της από έναν εμπορευματικό-γραφειοκρατικό τρόπο λειτουργίας. Στα καθ’ ημάς, βέβαιον είναι από καιρό ότι δεν μπορούμε να εθελοτυφλούμε στη ρωμαλέα αυτή επιρροή που δέχεται η κοινωνία μας.
Έτσι, παρατηρούμε ότι, κατά έναν περίεργο τρόπο, όσο ισχυροποιείται η προαναφερθείσα τάση, τόσο η ίδια η ζωή ρηχαίνει – χάνει σε βαθύτητα. Αντί να αντλούμε από εσωτερικές πηγές, παραδινόμαστε σε εξωτερικές δυνάμεις. Και ιδού η ανταμοιβή μας: Η Άνεση, η Κατανάλωση, η Ιδιωτική Ευτυχία είναι τα προσφερόμενα αντίδωρα.
Αντί λοιπόν να ζούμε, όπως προανέφερα, στο παράδειγμα της κοινωνίας του Βαλκάνιου Κοινοτικού Προσώπου (έλκει την καταγωγή του από τους Έλληνες Κοινοτιστές του 20ού αιώνα), αντιλαμβανόμαστε ότι τέτοιες οπτικές φαντάζουν σαν ουτοπικές αλληγορίες μπροστά στον αδυσώπητο ρεαλισμό του εισαχθέντος νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού (πρέπει να λέμε τη λέξη κάπου-κάπου). Δηλαδή χωρίς να οφείλουμε να ανάγουμε την εσωτερικότητά μας σε άμεσα δεδομένα. Ούτε να χρειάζεται επαλήθευση η αναγωγή της σε μετρήσιμο μέγεθος. Να όμως και η απάντηση που την υποκαθιστά: υλικότητα – εργαλειακότητα. Ναι, έχουμε πια εξοπλιστεί με συναρπαστικά εργαλεία, χάσαμε τη μαγεία μας όμως. Απομαγευτήκαμε! Έχουμε απελευθερωθεί και, απεναντίας, απωλέσαμε τη βαθύτητά μας.
Μπήκαμε στα ουδέτερα πεδία, όπου οι αντοχές μαζί με τον παλαιό άνθρωπο «σβήνουν σαν πρόσωπο χαραγμένο πάνω στην άμμο». Δεν πέθανε (ή έπεσε) μόνον ο Θεός. Αποχαιρετήσαμε και ό,τι έτρεφε τις ψυχές μας: τους παλιούς ηρωικούς μύθους, την αγκαλιά της κοινότητας, την αφοσίωσή μας σε αξίες που μας υπερβαίνουν –αυτό το ύστατο εισιτήριο στράτευσης– που μας κάνει ανώτερους και από τους εαυτούς μας.
Θα θυμίσω, τώρα, λίγα από τα παραληρηματικά λόγια του εξεγερμένου τρελού λίγο πριν αυτοπυρποληθεί στην ταινία «Νοσταλγία» του εκλιπόντος σκηνοθέτη Αντρέι Ταρκόφσκι (σε μετάφραση από το γνωστό μουσικό συγκρότημα Lost Bodies):
- Ποιος πρόγονος ξυπνάει μέσα μου
- Δεν μπορώ να ζω ταυτόχρονα στο μυαλό και στο σώμα μου
- Γι’ αυτό δεν καταφέρνω να είμαι ενιαίο πρόσωπο
- Κλείνω νέα συμφωνία με τον κόσμο
- Να βγαίνει ο ήλιος τη νύχτα και να χιονίζει τον Αύγουστο
- Η κοινωνία πρέπει να ενωθεί και όχι να διασπάται…
Στη συνέχεια θα ήθελα να αναφερθώ στην Ομάδα Αυτοβοήθειας της Αθήνας, στην οποία συμμετέχω: Πρόκειται για εξωστρεφούς χαρακτήρα ομάδα με κυρίαρχο αυτοθεραπευτικό στοιχείο την παρεμβατικότητα σε επιλεγμένα κοινωνικά ζητήματα. Εστιαζόμαστε στην υπεράσπιση των δικαιωμάτων των κατατρεγμένων θυμάτων τής όλο και πιο διάχυτης κοινωνικής και ψυχιατρικής βαρβαρότητας. Έχουμε την τύχη να είμαστε μικτή ομάδα από εθελοντές, πάσχοντες και επαγγελματίες Ψυχικής Υγείας. Όλοι συμμετέχουμε στην ομάδα με βάση την προσωπική μας εμπλοκή και ευαισθησία και όχι τον δοτό ρόλο μας.
Στους σκοπούς μας, εκτός των άμεσων παρεμβάσεων σε περιπτώσεις κακοποίησης, κακομεταχείρισης, βασανισμού κ.λπ. ψυχικά πασχόντων, εντάσσεται και η εξύφανση νομικών αμυντικών εργαλείων που θα ορθώνουμε απέναντι στην ψυχιατρική, διοικητική, θεσμική ή εξωθεσμική αυθαιρεσία. Παράλληλα, συμμετέχουμε σε κινηματικές κινήσεις και διαδικασίες, όπως η διαδήλωση για την ψυχική υγεία που έγινε στην Αθήνα στις 22 Μαΐου 2008, και πιστεύουμε ότι αυτές κυρίως θα είναι ο καταλύτης για να επιτευχθούν οι ευγενείς προσδοκίες που κατατίθενται σ’ αυτό το τόσο εμπλουτισμένο συνέδριο.
Δεν θα ήθελα να ολοκληρώσω αυτή την κατάθεσή μου με την ευκολία μιας καταγγελίας. Όμως ο ρουμανικής καταγωγής συνάνθρωπός μας που κακοποιήθηκε στην Κορινθία επειδή ενοχλούσε χτυπώντας τα κουδούνια των σπιτιών μεσημεριάτικα, είναι η αφορμή για να ενσκήψουμε στην αποπομπή και τη θυματοποίηση ως βαθύτερη κοινωνική λειτουργία. «Πειραγμένος» ήταν. Έτσι δικαιολογήθηκαν οι κακοποιητές του όταν τυχαία βρέθηκε ημιθανής σε χωράφι μετά από 24ωρο ξυλοδαρμό.
Αναζητώντας τις απαρχές που γέννησαν τους θυματοποιητικους κοινωνικούς μηχανισμούς των ανθρωποθυσιών, διαπιστώνουμε ότι ο αποπομπαίος τράγος ήταν το επιλεγμένο ζώο στην εβραϊκή ιεροτελεστία για την απομάκρυνση του κακού. Ο ιερέας, με την επίθεση των χειρών του επί της κεφαλής του τράγου, τον «φόρτωνε» με τα κακά, τα δεινά και τα μίση που ταλάνιζαν την ανθρώπινη κοινότητα, και στη συνέχεια τον απέπεμπαν στην έρημο, όπου έβρισκε τον θάνατο φέροντας μαζί του, «όλα τα κακά». Στους κλασικούς χρόνους της Ελλάδας προστέθηκε ενδιάμεσα στη λέξη «αποπομπή» η λέξη «Δίας», μια και η αποπομπή ήταν αποκλειστικότητα του αρχηγέτη των θεών. Η αρχαία Αθήνα, με την πρακτικότητα που χαρακτήριζε τους δημοκράτες Αθηναίους, το μετέτρεψε σε επάγγελμα: οι φαρμακοί. δύστυχες, έμμισθες υπάρξεις που περίμεναν πότε θα ξεσπάσει κρίση στην πόλη, προκειμένου να προσφέρουν εαυτούς σε καθορισμένη θυσιαστική τελετή εκτόνωσης των παθών, σαν αιματηρή συνεισφορά για την ανάκτηση της χαμένης ενότητας της πόλης.
Η αποπομπή των θυμάτων παραμένει δυστυχώς μια κεκρυμμένη διαδικασία, που διαπερνά όλες τις κοινωνίες και κοινότητες, είτε πρόκειται για την προαναφερθείσα βαλκανική κοινότητα είτε για μία βαρβαρική προκολομβιανή φυλή ανθρωποφάγων του Αμαζονίου, με τις εύλογες διαφορές μεταξύ τους βέβαια. Τα θύματα συνήθως επιλέγονται με βάση το ελάχιστο κόστος πιθανής αντεκδίκησης. Ανέστιοι (χωρίς εστία), περιθωριακοί, Homo sacer – γυμνοί άνθρωποι, χωρίς δικαιώματα.
Τα ανθρώπινα δικαιώματα και η υπεράσπισή τους είναι η κατανόηση του γεγονότος ότι κάθε άτομο ή ομάδα ατόμων, ανά πάσα στιγμή και αναιτίως, ενδέχεται να γίνει αποδιοπομπαίος τράγος της δικής τους κοινότητας. Ναι, αγαπητοί φίλοι, οποιαδήποτε σύγχρονη κοινότητα, δημοκρατία, κοινωνία, αναζητώντας τη χαμένη ενότητά της σε μια ασύνειδη προσπάθεια εξόδου από μια διαλυτική κρίση που απειλεί την ύπαρξή της, μπορεί να αρχίσει την καταδίωξη κάποιων βολικών μελών της, όπως το είδαμε να συμβαίνει τελευταία, μέσα σε κάποια μεταφορικά μέσα: στο περιπολικό στον Δήμο Καλλιθέας της πρωτεύουσας με θύμα τον «τρελό» της πλατείας, στην κλούβα που μετέφερε τον «πειραγμένο» Ρουμάνο από την Κόρινθο στις φυλακές του Ναυπλίου, στις αδήλωτες πτήσεις τού πουθενά με τους ντυμένους στο πορτοκαλί βασανισμένους των απανταχού συγχρόνων Νταχάου.
Αναφορές από τους κάτωθι:
• Σπύρο Κουτρούλη
• Κωστή Παπαγιώργη
• Στέλιο Ράμφο
• Rene Girard
