Η άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, του Στ. Ράνσιμαν

Η ημερομηνία  της 29ης Μαΐου 1453, αποτελεί ένα σημείο στροφής στην ιστορία. Σημειώνει το τέλος μιας παλιάς ιστορίας, της ιστορίας του βυζαντινού πολιτισμού. Eπί χίλια εκατό χρόνια, στάθηκε εκεί στον Βόσπορο μια Πόλη, όπου το πνεύμα θαυμαζόταν και η μάθηση και τα γράμματα ου κλασικού παρελθόντος σπουδάζονταν. Χωρίς την βοήθεια βυζαντινών σχολιαστών και γραφέων, πολύ λίγα θα ήταν σήμερα γνωστά από την φιλολογία της Αρχαίας Ελλάδας. Υπήρξε, επίσης, μια πόλη, της οποίας επίσης οι ηγεμόνες επί σειρά αιώνων είχαν εμπνεύσει και ενθαρρύνει μια σχολή της τέχνης, που δεν έχει όμοιο της στην ανθρώπινη ιστορία, μιας τέχνης που προέκυψε από μια διαρκώς ποικίλλουσα ανάμιξη της ψυχρής διανοητικής ελληνικής έννοιας της αρμονίας των πραγμάτων και μιας βαθιάς θρησκευτικής, που είδε στα έργα της τέχνης την ενσάρκωση του Θείου και την καθαγίαση της ύλης. Υπήρξε, επίσης μια μεγάλη κοσμοπολιτική πόλη, όπου μαζί με εμπορεύματα ανταλλάσσονταν ιδεές με ελευθερία σκέψης και της οποίας οι πολίτες έβλεπαν τους εαυτούς τους όχι σαν μια φυλετική μονάδα αλλ’ ως τους κληρονόμους της Ελλάδας και της Ρώμης, φωτοστεφανωμένους από την χριστιανική πίστη. Όλ’ αυτά τώρα τελείωσαν. Η νέα κυρίαρχη φυλή αποθάρρυνε την μάθηση μεταξύ των Ελλήνων υπηκόων της. Χωρίς την υποστήριξη μιας ελεύθερης κυβέρνησης, η βυζαντινή τέχνη άρχισε να παρακμάζει. Η νέα Κωνσταντινούπολη ήταν μια λαμπρή πόλη, πλούσια και πολυάνθρωπη και κοσμοπολιτική, και γεμάτη από ωραία οικοδομήματα. Αλλά η ομορφιά της εξέφραζε την κοσμική αυτοκρατορική ισχύ των σουλτάνων και όχι την βασιλεία του Χριστιανικού Θεού επί της γης∙ και οι κάτοικοι της ήταν θρησκευτικά διαιρεμένοι. Η Κωνσταντινούπολη είχε ξαναγεννηθεί για να γίνει η κυνόσουρα επισκεπτών επί πολλούς αιώνες∙ αλλά ήταν Ιστανμπούλ και όχι Βυζάντιο. Δεν επετεύχθηκε, λοιπόν, τίποτα από την ανδρεία των τελευταίων ημερών του Βυζαντίου; Έκανε εντύπωση στον σουλτάνο, όπως φανέρωσε η αγριότητα του μετά την άλωση της πόλης. Δεν διακινδύνευε με τους Έλληνες. Υπήρξε πάντοτε θαυμαστής της ελληνικής παιδείας, βρήκε τώρα ότι το ηρωικό ελληνικό πνεύμα, δεν πέθανε εντελώς. Μπορεί, όταν αποκαταστάθηκε η ηρεμία, ο θαυμασμός του  να τον ενθάρρυνε να προσφέρει καλύτερη μεταχείριση στους Έλληνες υπηκόους του. Οι όροι, τους οποίους ο Πατριάρχης Γεννάδιος πέτυχε από αυτόν, συνένωσαν την Ελληνική Εκκλησία και την πλειοψηφία του ελληνικού λαού κάτω από μια αυτόνομη κυβέρνηση. Το μέλλον δεν επρόκειτο να είναι εύκολο για τους Έλληνες. Τους δόθηκε υπόσχεση για ειρήνη και δικαιοσύνη και για ευκαιρίες πλουτισμού. Αλλά ήταν πολίτες δεύτερης τάξης. Η σκλαβιά φέρνει αναπόφευκτα αποθάρρυνση και οι Έλληνες δεν μπόρεσαν να ξεφύγουν από τα αποτελέσματα της. Επί πλέον, ήταν τελικά εξαρτημένοι από την καλή θέληση του κυριάρχου τους. Όσο ζούσε ο κατακτητής σουλτάνος, η τύχη τους δεν ήταν τόσο κακή. Αλλά ανέβηκαν στον θρόνο σουλτάνοι, που δεν είχαν ιδέα από βυζαντινό πολιτισμό και που ήταν υπερήφανοι να είναι αυτοκράτορες του Ισλάμ, χαλίφες και αρχηγοί των πιστών. Και σύντομα το μεγάλο οικοδόμημα της οθωμανικής διοίκησης έπεσε σε παρακμή.

Οι Έλληνες ήταν υποχρεωμένοι ν΄απαντούν στη διαφθορά με απάτη, στην αδικία με απιστία και στη ραδιουργία με αντί-ραδιουργία. Η ιστορία των Ελλήνων κάτω από τους Τούρκους δεν είναι εποικοδομητική και προκαλεί μελαγχολία. Ωστόσο, παρά τα σφάλματα και τις αδυναμίες της, η Εκκλησία επέζησε και όσο επιζούσε η Εκκλησία, ο Ελληνισμός δεν μπορούσε να πεθάνει. Η Δυτική Ευρώπη με προγονικές αναμνήσεις ζηλοτυπίας προς το βυζαντινό πολιτισμό, με τους πνευματικούς της συμβούλους να καταγγέλλουν τους ορθοδόξους ως αμαρτωλούς σχισματικούς και με μια κατατρύχουσα αίσθηση ενοχής ότι εγκατέλειψε την Πόλη στο τέλος, προτίμησε να λησμονήσει το Βυζάντιο. Δεν μπορούσε να ξεχάσει το χρέος που όφειλε στους Έλληνες, αλλά θεώρησε ότι το χρωστούσε μόνο στην κλασσική εποχή.

Οι φιλέλληνες, που ήρθαν να συμμετάσχουν στον πόλεμο της ανεξαρτησίας, μιλούσαν για τον Θεμιστοκλή και τον Περικλή, ποτέ όμως για τον Κωνσταντίνο. Πολλοί διανοούμενοι Έλληνες αντέγραψαν το παράδειγμα τους παρασυρθέντες από το κακό πνεύμα του Κοραή, του μαθητή του Βολταίρου και του Γίββωνα, για τον οποίο το Βυζάντιο υπήρξε ένα άσχημο ενδιάμεσο δεισιδαιμόνιας, που ήταν καλύτερα να λησμονηθεί. Έτσι, ο πόλεμος της ανεξαρτησίας δεν κατέληξε σε πλήρη απελευθέρωση του ελληνικού λαού, αλλά μόνο στη δημιουργία ενός μικρού βασιλείου της Ελλάδας. Στα χωριά οι άνθρωποι ήξεραν καλύτερα. Εκεί, θυμόντουσαν τους θρήνους, που έφτασαν μαζί με την φριχτή είδηση. Η Πόλη, έπρεπε να πέσει τιμωρημένη από τον Θεό για την πολυτέλεια της, την αλαζονεία της και την αποστασία της. Αλλά θα έπεφτε σαν θρυλική ηρωίδα, πολεμώντας ηρωικά ως το τέλος. Θυμόντουσαν εκείνη την μαύρη Τρίτη, μια μέρα που όλοι οι πραγματικοί Έλληνες θεωρούν ακόμα ως αποφράδα, και οι ψυχές τους σκιρτούσαν και το θάρρος τους δυνάμωνε, όταν μιλούσαν για τον τελευταίο χριστιανό αυτοκράτορα, που όρθιος, ατρόμητος μπροστά στο ρήγμα, εγκαταλελειμμένος από τους Δυτικούς συμμάχους του, απέκρουε τους απίστους, μέχρι που ο αριθμός τους τον συνέτριψε και έπεσε με την Αυτοκρατορία ως σάβανο του.

Πηγή: Καταφυγή

Πηγή: Steven Runsiman, Η άλωση της Κωνσταντινουπόλεως