Η πόλωση Εκσυγχρονισμού – Φονταμενταλισμού και ο μεταμοντέρνος μηδενισμός

1,K

του Θ. Ζιάκα, από το Άρδην τ. 62, Νοέμβριος 2006 -Ιανουάριος 2007

Στο κείμενο που ακολουθεί επιχειρώ μια συνοπτική ανάλυση της πόλωσης Εκσυγχρονισμού – Φονταμενταλισμού σε συνάρτηση με την πραγματικότητα του μεταμοντέρνου μηδενισμού, απέναντι στην οποία η τρέχουσα πολιτική σκέψη είναι κατά κανόνα εντελώς τυφλή.

Ξεκινώ με την παραδοχή ότι η πόλωση Εκσυγχρονισμού – Φονταμενταλισμού είναι διεθνώς η πλέον έντονη αντιπαράθεση στο πεδίο των πολιτικών σχέσεων. Ότι επιπλέον στη Δύση οι «καθαροί» εκπρόσωποι του Εκσυγχρονισμού (τύπου Κλίντον, Μπλερ, Σρέντερ, Σημίτη…) αποτελούν ήδη μακρινό παρελθόν. Ενώ, για κάποιους λόγους, οι διάδοχοί τους αισθάνονται ότι είναι αναγκασμένοι να κρύβουν κάπως το εκσυγχρονιστικό τους πρόσωπο.

Στη βάση αυτή αναρωτιέμαι: α) Αν είναι γόνιμη η πόλωση Εκσυγχρονισμού – Φονταμενταλισμού, και β) Μήπως το πρόβλημα δεν είναι ο απέναντι εκσυγχρονιστής ή φονταμενταλιστής – αλλά κάποιος τρίτος, ο και επωφελούμενος από την πόλωση.

Η απάντηση που εισηγούμαι είναι ότι η πόλωση Εκσυγχρονισμού – Φονταμενταλισμού είναι εντελώς αποπροσανατολιστική και αδιέξοδη1 και ότι υπάρχει ο αφανώς επωφελούμενος «τρίτος» και είναι ο Μεταμοντέρνος Μηδενισμός.2

Το κεντρικό πρόβλημα: έλλειμμα οικουμενικότητας – μεταμοντέρνος μηδενισμός
Από διαχειριστικής απόψεως το κεντρικό πρόβλημα του σύγχρονου πολιτισμού της Νεωτερικότητας είναι η αμετάκλητη αποκάλυψη της θεμελιώδους αδυναμίας της, η οποία συνίσταται στο εξής: Ενώ τα πρότυπά της (κατανάλωση, ασφάλεια, ελευθερία) είναι ακαταμάχητα και έχουν πλέον «παγκοσμιοποιημένη» τη γοητεία τους, η πρόσβαση σ’ αυτά είναι εφικτή μόνο για μια πολύ μικρή μερίδα του παγκόσμιου πληθυσμού. Πρόκειται για το πολλαπλώς και πολυτρόπως πιστοποιούμενο έλλειμμα οικουμενικότητας του νεωτερικού πολιτισμού. Βασικές συνιστώσες του είναι: το κοινωνικό, το οικολογικό και το υπαρξιακό έλλειμμα.
Κοινωνικό έλλειμμα: Ασύλληπτη διεύρυνση του χάσματος Βορρά – Νότου. Κατάρρευση των εξισωτικών οραματικών διεξόδων της Νεωτερικότητας.3 Οικολογική κατοχύρωση της ανισότητας.4
Οικολογικό έλλειμμα: Η ανάπτυξη της Τεχνόσφαιρας αγγίζει τα όρια αντοχής της Βιόσφαιρας. Το παγκοίνως αναγνωρίσιμο πλέον οικολογικό έλλειμμα δεν είναι παρενέργεια ενός κατά βάση συμβατού με τη Βιόσφαιρα πολιτισμού. Είναι συνυφασμένο με την ίδια την αυτοαναφορική ατομοκεντρική θεμελίωση του νεωτερικού πολιτισμού. Αποδείχτηκε, οριστικά πλέον, ότι η τεχνολογική ευφυΐα και η επιχειρηματική δεξιότητα του νεωτερικού Ατόμου, υπηρετούν μια ανυπέρβλητη απληστία5.
Υπαρξιακό έλλειμμα: Το νεωτερικό Άτομο, καθώς ολοκλήρωσε την εξατομίκευσή του, αδυνατεί να διατηρήσει τη συνοχή του. Έχοντας δημιουργήσει έναν τεχνητό κόσμο, τον οποίο δεν μπορεί να ελέγξει, συνθλίβεται και διασπάται κάτω από το βάρος των αυτονομημένων απρόσωπων συστημάτων. Ο κόσμος του χάνει το νόημά του. Το υπαρξιακό έλλειμμα αναδεικνύεται εφεξής ως το σοβαρότερο πρόβλημα του νεωτερικού πολιτισμού. Κι αυτό, γιατί η συντελούμενη στα κέντρα του Συστήματος μαζική έκλειψη του υποκειμένου, αφαιρεί το ανθρωπολογικό έδαφος κάτω από τα πόδια του –με ό,τι εφιαλτικό μπορεί τούτο να συνεπάγεται. Η απώλεια του νοήματος κινδυνεύει να ανοίξει το καπάκι της αβύσσου.
Πίσω, λοιπόν, από το έλλειμμα οικουμενικότητας, και σε ένα βαθύτερο επίπεδο, η διάλυση του Ατόμου, η αποσύνθεση των αξιών του, δηλαδή το φαινόμενο που αποκαλούμε μεταμοντέρνο μηδενισμό, είναι μάλλον το κεντρικό πρόβλημα της εποχής μας.6

Φονταμενταλισμός, Εκσυγχρονισμός, Μετανεωτερική Αναζήτηση
Το στρατηγικό ερώτημα που θέτει ο μεταμοντέρνος μηδενισμός είναι αν επιδέχεται ή όχι επισκευή ο ανθρωπολογικός κινητήρας του νεωτερικού πολιτισμού. Οι απαντήσεις συγκλίνουν σε δύο μεγάλα ρεύματα: τον Φονταμενταλισμό και τον Εκσυγχρονισμό. Παράλληλα, «σκάει μύτη», δεξιά κι αριστερά, ένα τρίτο ρεύμα: η Μετανεωτερική Αναζήτηση.
Ο Φονταμενταλισμός: Για όλα τα μεγάλα προβλήματα ο Φονταμενταλισμός ενοχοποιεί, έτσι κι αλλιώς, την ατομοκεντρική θεμελίωση του νεωτερικού πολιτισμού. Θεωρεί, επιπλέον, ότι ο ατομοκεντρικός κινητήρας του Συστήματος έχει αχρηστευτεί και πρέπει να αντικατασταθεί. Προτείνει δε και προσπαθεί να επανενεργοποιήσει προνεωτερικές-κολεκτιβιστικές λύσεις.
Την εποχή που απέδιδαν οι αστικοδημοκρατικές και οι σοσιαλιστικές προτάσεις, ως μορφές οραματικής παγίδευσης-ενσωμάτωσης των πληττόμενων από την επέκταση του νεωτερικού συστήματος, η φονταμενταλιστική πρόταση φυτοζωούσε. Απέκτησε τα σημερινά μαζικά της ερείσματα και έγινε παγκόσμια δύναμη αφ’ ης στιγμής το Σύστημα έχασε τις εξισωτικές οραματικές διεξόδους του και κατέστη αμετάκλητη η πιστοποίηση του ελλείμματος οικουμενικότητάς του –και βέβαια, αφ’ ης στιγμής άρχισε να γίνεται αισθητή η κοινωνική αποσύνθεση, που φέρνει μαζί της η διάδοση του μεταμοντέρνου μηδενισμού. Αλλά το έλλειμμα οικουμενικότητας των προνεωτερικών κολεκτιβιστικών παραδόσεων είναι ασυγκρίτως μεγαλύτερο, πράγμα που σημαίνει ότι ο Φονταμενταλισμός δεν αποτελεί εναλλακτική λύση. Δεν είναι παρά ένα είδος αναχώματος στην κοινωνική αποσύνθεση την εκπορευόμενη από την πληροφοριακή παγκοσμιοποίηση των μεταμοντέρνων καταναλωτικών-ηδονιστικών προτύπων.

Ο Εκσυγχρονισμός: Πιστεύει, κατά βάθος, ότι ο ανθρωπολογικός κινητήρας του Συστήματος μπορεί να επισκευαστεί με την κατάλληλη «αναπροσαρμογή». Νομίζει ότι η κατάρρευση του κύρους των νεωτερικών ιεραρχικών δομών, καθώς και η αποσύνθεση της ατομικότητας, που άρχισαν με τη μεταμοντέρνα πολιτιστική επανάσταση της δεκαετίας του 1960 και γενικεύτηκαν πλέον στη Δύση, μπορούν να αντιμετωπιστούν με ενέσεις κοινωνικού δαρβινισμού. Προσβλέποντας στην αναβίωση της πάλαι ποτέ αγωνιστικής και υπεύθυνης νεωτερικής ατομικότητας, ο Εκσυγχρονισμός είναι κατά βάθος «φονταμενταλιστικός». Σηκώνει κι αυτός ανίσχυρα αναχώματα στον μεταμοντέρνο μηδενισμό. Η υποχώρηση του Εκσυγχρονισμού στη Δύση είναι συνυφασμένη όχι μόνο με τις φυσιολογικές ανθρωπολογικές παρωπίδες των εκσυγχρονιστών7 αλλά και με τα όριά του. Το όριο του Εκσυγχρονισμού (όπως και του Φονταμενταλισμού) είναι ακριβώς ο κυρίαρχος μεταμοντέρνος μηδενισμός: το παραιτημένο άτομο, που αδιαφορεί για όλες τις αξίες – εκσυγχρονιστικές και μη.

Η Μετανεωτερική Αναζήτηση: Συμφωνεί με τον ριζοσπαστικό φονταμενταλισμό ότι ο νεωτερικός κινητήρας του Συστήματος δεν επιδέχεται επισκευή, αλλά απορρίπτει, ως εναλλακτική λύση, την επιστροφή στο παρελθόν (είτε το προνεωτερικό, είτε το διαφωτιστικό, το ρομαντικό ή το μοντέρνο). Αντιλαμβάνεται, επιπλέον, ότι η ύστερη φάση της Νεωτερικότητας, η μεταμοντέρνα μαζική δημοκρατία, με βασικές «αξίες» της την «αυτοπραγμάτωση», τον καταναλωτισμό, τον ηδονισμό, την ηθική αναισθησία «Υποφέρεις; Πρόβλημά σου!», και βασικές συνέπειες τον γενικευμένο πολιτιστικό και ηθικό σχετικισμό, δεν είναι μια σταθερή ιστορική μορφή. Το «ναι σε όλα μέσα στο τίποτα», οδηγεί στο απόλυτο τίποτα. Η κρίση της εξατομίκευσης μοιάζει με αλυσιδωτή πυρηνική αντίδραση. Το αποσυντιθέμενο νεωτερικό άτομο δεν είναι μια σταθερή κοινωνική μορφή. Είναι μια «καταναλωτική ρουφήχτρα», μια «μαύρη τρύπα».8 Αν δεν υπάρξει διέξοδος προς έναν νέο (μετα-ατομικό και μετα-κολεκτιβιστικό) ανθρωπολογικό τύπο, ικανό να ανακόψει τη μηδενιστική σήψη και να καλύψει το νεωτερικό έλλειμμα οικουμενικότητας, η υποστροφή στον κολεκτιβισμό (τον τεχνοφασιστικό αυτή τη φορά, όχι τον φαντασιώδη φονταμενταλιστικό) είναι αναπόφευκτη.

Ανάγκη ενδιάμεσης στρατηγικής τριών ταχυτήτων
Ενώ οι ανασχετικές δράσεις των φονταμενταλιστών και των εκσυγχρονιστών είναι στην πράξη εντελώς συμπληρωματικές, αυτοί εξαντλούν τις δυνάμεις τους στη μετωπική μεταξύ τους αντιπαράθεση.9
Δεδομένου ότι ο Φονταμενταλισμός είναι υποπροϊόν του πιστοποιημένου πλέον ελλείμματος οικουμενικότητας του νεωτερικού πολιτισμού και δικαιώνεται ως αμυντικό αντανακλαστικό απέναντι στη μεταμοντέρνα μηδενιστική αποσύνθεση, είναι εντελώς αντιπαραγωγική η συλλήβδην «απόρριψή» του εκ μέρους των εκσυγχρονιστών.10 Αντί για την εμμονή στην εκσυγχρονιστική «καθαρότητα», μια επαρκής στρατηγική θα απαιτούσε μελετημένους συνδυασμούς μετανεωτερικών, εκσυγχρονιστικών και φονταμενταλιστικών πολιτικών, με σαφή την επίγνωση ότι οι πρώτες είναι που δημιουργούν προοπτική.

Μια τέτοια στρατηγική χρειάζεται κατά βάθος και η Ευρωπαϊκή Ένωση. Ολοφάνερη είναι εκεί η αντίφαση ανάμεσα στη συντελεσθείσα μετάβαση στη μεταμοντέρνα μαζική δημοκρατία (ολοκλήρωση-αποσύνθεση της νεωτερικής εξατομίκευσης, κατάρρευση του κύρους των ιεραρχικών δομών) και στη σταθερή σοσιαλδημοκρατική δέσμευσή της στον κρατισμό (παρότι ο κρατισμός κατάντησε θερμοκήπιο παρασιτισμού και ζαμανφουτισμού, η άλλη όψη του οποίου είναι ο αποκλεισμός των «αναγκαίων ξένων» στα γκέτο). Τίθενται δηλαδή, εκεί, προβλήματα που επιδέχονται μόνο φονταμενταλιστικές λύσεις, προβλήματα που χρειάζονται λύσεις εκσυγχρονιστικές και προβλήματα των οποίων οι λύσεις υπερβαίνουν το νεωτερικό οπλοστάσιο (μετανεωτερικές λύσεις).

Την κατεύθυνση των πρώτων τη δείχνει το ισλαμικό φονταμενταλιστικό πρότυπο (θρησκεία, ταυτότητα, κοινότητα) και των δεύτερων το κλιντονικό εκσυγχρονιστικό πρότυπο (ευκαιρίες, υπευθυνότητα, κοινότητα). Η κατεύθυνση των τρίτων περνά μέσα από δημιουργικές παρεμβάσεις στις υποκείμενες του οικουμενικού ελλείμματος αντιφάσεις: Ελευθερίας – Δικαιοσύνης, Τεχνόσφαιρας – Βιόσφαιρας, Εξατομίκευσης – Συστημάτων. παρεμβάσεις που στο επίκεντρό τους έχουν την εύρεση ανθρωπολογικής διεξόδου από τον μεταμοντέρνο μηδενισμό.

Βεβαίως, η επικρατούσα γενικευμένη αβεβαιότητα μας εμποδίζει να σκεφθούμε σε μια τέτοια βάση. Είναι όμως μέρος του προβλήματος και είναι απολύτως φυσιολογική11. Πρέπει να την υπερνικήσουμε.

Συμπέρασμα
Το έλλειμμα οικουμενικότητας της νεωτερικής ατομοκεντρικής παράδοσης τορπιλίζει την ιδεολογική της ηγεμονία επί των λοιπών παραδόσεων. Βασική εκδήλωση του φαινομένου είναι:
Η αυξανόμενη αφύπνιση και ανταρσία των προνεωτερικών κολεκτιβιστικών παραδόσεων σε παγκόσμια κλίμακα (Φονταμενταλισμός).
Η εξάντληση του σθένους και της αποτελεσματικότητας των ανασχετικών αυτοσυντηρητικών δράσεων της ίδιας της νεωτερικής παράδοσης (Εκσυγχρονισμός).
Η εξασθένηση του Εκσυγχρονισμού ενισχύει το εστιακό αίτημα της Μετανεωτερικής Αναζήτησης, για την υπέρβαση του διπόλου Εκσυγχρονισμού – Φονταμενταλισμού, Ατομοκεντρισμού – Κολεκτιβισμού.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Πόσο ωφέλιμη ήταν π.χ. η αντιπαράθεση Σημίτη – Χριστόδουλου για τους ίδιους και για τη χώρα; (Αν υποθέσουμε, βεβαίως, ότι εκπροσωπούσαν αντίστοιχα τον ελλαδικό εκσυγχρονισμό και τον ελλαδικό φονταμενταλισμό).
2. Θεράπων του ήταν π.χ. αυτός που έφαγε ακόμα και τον καθηγητικό μισθό του κ. Σημίτη στην Πάντειο.
3. Εν αρχή ην το κοινωνικό έλλειμμα. Αυτό γέννησε τα αντικαπιταλιστικά κινήματα. Τα αντικαπιταλιστικά κινήματα γέννησαν τον χωρισμό του κόσμου σε υπαρκτό καπιταλισμό και σε υπαρκτό σοσιαλισμό. Κατόπιν ήρθε η εσωτερική κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, η μεταμοντέρνα μαζική δημοκρατία και η αβυσσαλέα κοινωνική ανισότητα. Η πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού κατέστρεψε όχι μόνο τους λαούς του, αλλά και τον στρατηγικότερο ιδεολογικό μηχανισμό της νεωτερικής κυριάρχησης του κόσμου: την Αριστερά. Υποσχόμενη την εξισωτική μετοχή των πληττομένων στα αγαθά του νεωτερικού πολιτισμού, η Αριστερά τούς ενσωμάτωνε στην τροχιά της επέκτασής του. Η τελική κατάρρευση των αριστερών οραματικών διεξόδων και η συνακόλουθη ασύλληπτη διεύρυνση του χάσματος Βορρά – Νότου κατέδειξαν το κοινωνικό έλλειμμα της Νεωτερικότητας ως την άλλη όψη της «παγκοσμιοποίησής» της.
4. Με ελβετικών προδιαγραφών καταναλωτικό επίπεδο, η Γη μόλις «σηκώνει» πληθυσμό 600 εκατομμυρίων.
5. Η απληστία του μετέτρεψε σε Παράλογο τον πρώτο στην ιστορία πολιτισμό της Λογικής. Πριονίζει ακάθεκτος το κλαδί στο οποίο κάθεται: Ανοίγει τρύπες στο όζον. Καταστρέφει τους δασικούς του πνεύμονες. Δηλητηριάζει τον αέρα, το νερό, την τροφή του. Με το ρυπογόνο φαντασιακό του καταστρέφει και την όποια ψυχική του ενδοχώρα. Είναι πλέον φανερό ότι, αν κατόρθωνε κι ο υπόλοιπος κόσμος να φτάσει τις ΗΠΑ και την Ευρώπη σε «εκσυγχρονισμό», η ζωή στον πλανήτη θα λάμβανε τέλος.
6. Ο μεταμοντέρνος μηδενισμός δεν έχει καμιά σχέση με τον μοντέρνο μηδενισμό. Γράφει ο Οκτάβιο Πας: «… Το αληθινό πρόβλημα των φιλελεύθερων καπιταλιστικών κοινωνιών βρίσκεται στον κυρίαρχο μηδενισμό. Πρόκειται για έναν μηδενισμό αντίθετο από εκείνον του Νίτσε (τον μοντέρνο μηδενισμό): δεν πρόκειται για μια κριτική απόρριψη των κατεστημένων αξιών, αλλά για την αποσύνθεσή τους μέσα σε μια παθητική αδιαφορία. Και ίσως, αντί για μηδενισμό, θα έπρεπε να μιλήσουμε για ηδονισμό. Ο χαρακτήρας του μηδενιστή είναι τραγικός. Ο ηδονιστής είναι παραιτημένος. Αυτός ο ηδονισμός είναι επίσης εξαιρετικά διαφορετικός από τον επικούρειο: δεν τολμάει να αντιμετωπίσει τον θάνατο κατά πρόσωπο, δεν πρόκειται για σωφροσύνη αλλά για παραίτηση. Στο ένα άκρο του πρόκειται για ένα είδος λαιμαργίας, μια ακόρεστη ζήτηση για περισσότερα, όλο και περισσότερα. Στο άλλο άκρο είναι ένα κράμα εγκατάλειψης, παραίτησης, δειλίας μπροστά στη δυστυχία και τον θάνατο. Παρά τη λατρεία του αθλητισμού και της υγείας, η συμπεριφορά των δυτικών λαών προδίδει μια μείωση της ζωτικής ορμής. Ο ηδονισμός μας είναι ένας ηδονισμός κατάλληλος για ρομπότ και φαντάσματα. Η ταύτιση του σώματος με έναν μηχανισμό οδηγεί στη μηχανοποίηση της ηδονής. Παράλληλα, η λατρεία της εικόνας –κινηματογράφος, τηλεόραση, αφίσες– προκαλεί ένα είδος γενικευμένης οφθαλμοπορνείας που μεταβάλλει το σώμα σε σκιές. Ο υλισμός μας δεν είναι σαρκικός: είναι μια αφαίρεση. Η πορνογραφία μας είναι οπτική και διανοητική. Στον ένα από τους πόλους της συγγενεύει με τον αυνανισμό και στον άλλο με τον σαδομαχισμό» (Tiempo Nublado, Seix Baral, Βαρκελώνη 1983).
7. Λόγω κοσμοθεωρητικών-ανθρωπολογικών παρωπίδων οι εκσυγχρονιστές δεν διανοούνται το ενδεχόμενο να υπάρχει ανθρωπολογικός τόπος και πέρα από το Άτομο. Βλέπουν στον νεωτερικό πολιτισμό την ανώτατη δυνατή κορυφή της ανθρωπολογικής εξέλιξης. Η σκέψη τους, μυωπικά διαχειριστική, δεν πηγαίνει πέρα από τη θεώρηση του κρατισμού ως «έρματος», το οποίο μπορούν δήθεν να το χρησιμοποιούν κατά βούληση στο κατά περίπτωση «μίγμα» της εκσυγχρονιστικής πολιτικής: Στις απειλητικές εποχές να το αυξάνουν, προσθέτοντας ευστάθεια στο σκάφος (κεϋνσιανισμός). Και όταν, αντίθετα, κοπάζει η «θύελλα» (όπως τώρα που εξέλειπε η «κομμουνιστική απειλή») να το πετάνε αδίστακτα στη θάλασσα (αγοραίος φιλελευθερισμός). Συχνά ερωτοτροπούν ακόμα και με τεχνοφασιστικές μεθόδους, πλήττοντας άμεσα τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα, υπέρ των οποίων οι ίδιοι κόπτονται.
8. Συζητώ εν εκτάσει το θέμα αυτό με τον Π. Κονδύλη στο έργο μου Αυτοείδωλον εγενόμην…, σ. 351 (Αρμός, Αθήνα 2004).
9. Η υποκειμενική αιτία μπορεί να αναζητηθεί στα πάθη που ενεισάγει ο ιστορικός μεταξύ τους συγκρουσιακός μιμητισμός, αλλά και η συνυφασμένη με το γενικότερο έλλειμμα οικουμενικότητας απουσία πλανητικής ευθύνης και συνεκτικής στρατηγικής για τον κόσμο εκ μέρους των εκσυγχρονιστών. Η αντικειμενική αιτία μπορεί να αναζητηθεί στην ετεροβαρή λειτουργία του βασικού μηχανισμού αναπαραγωγής του Συστήματος, ο οποίος συγκεντρώνει τους πόρους στα Κέντρα και μετακυλίει τα αρνητικά φορτία στην Περιφέρεια. Η Περιφέρεια (δηλαδή κυρίως οι χώροι όπου η λαϊκή κουλτούρα είναι κολεκτιβιστική), ενώ είναι πλέον σε θέση να μπει στο δρόμο της εξατομίκευσης, τον βρίσκει φραγμένο, γιατί δεν έχει πού να «ξεφορτώσει» τα μεταβιβαζόμενα στους ώμους της φορτία. Ο αναγκαίος εκσυγχρονισμός εμφανίζεται έτσι ανεδαφικός και αδιέξοδος στην Περιφέρεια, ενώ η ανάπτυξη Φονταμενταλισμού, όχι μόνο αναπόφευκτη, αλλά και αναγκαία για τη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής.
10. Όχι μόνο γιατί ο Φονταμενταλισμός συμβάλλει στην τοπική διατήρηση της κοινωνικής συνοχής, αλλά και γιατί δεν είναι οπωσδήποτε, παντού και πάντα και εξ ολοκλήρου, κολεκτιβιστικός. Στο εσωτερικό π.χ. του «ελληνο-ορθόδοξου» φονταμενταλισμού, υπάρχουν και προσωποκεντρικά ανθρωπολογικά πρότυπα, δηλαδή πρότυπα δυνάμει μετανεωτερικά. Έπειτα: Το πρόβλημα με τον Φονταμενταλισμό δεν βρίσκεται σ’ αυτές καθαυτές τις προνεωτερικές συνιστώσες του, όσο στο γεγονός ότι η επ’ αυτών κυρίαρχη νεωτερική παράδοση βρίσκεται σε προχωρημένη σήψη. Πιο συγκεκριμένα: Η νεωτερική κυριαρχία επί των προνεωτερικών παραδόσεων υπήρξε κατά κανόνα αλλοτριωτική. Και τούτο διότι, ελέγχοντας την παιδεία τους, νόθευσε τα πρότυπά τους, με στόχο τη δορυφοροποίησή τους. Πρόκειται για το φαινόμενο της εθνικής αλλοτρίωσης, όπου «εκνεωτερισμός» σήμαινε να μην είσαι ούτε αληθινά νεωτερικός ούτε αληθινά παραδοσιακός. Να είσαι κάτι το νόθο και συμπλεγματικό, το ρηχό και ψεύτικο. Ο Φονταμενταλισμός, ως κρίση της νεωτερικής ενσωμάτωσης της περιφέρειας, έχει έτσι και τη θετική πλευρά του, γιατί ισοδυναμεί με κρίση της εθνικής αλλοτρίωσης. Ως κίνημα αποδέσμευσης από την εθνική αλλοτρίωση, ο Φονταμενταλισμός είναι έτσι μια κατ’ αρχήν γόνιμη δύναμη, αξιοποιήσιμη, τόσο στην προοπτική της αναζήτησης ενός μετανεωτερικού πολιτισμού, όσο και στην εφαρμογή μεσο-βραχυχρόνιων συνθετικών πολιτικών.
11. Η είσοδος ενός πολιτισμού στην «κατάσταση μηδέν» –την κατάσταση όπου οι «ανωμαλίες» του ανθρωπολογικού «παραδείγματος» («προτάγματος», «προτύπου» κ.λπ.) έχουν έρθει σε πρώτο πλάνο, απονοηματίζοντας το «αξιακό» του δυναμικό– γίνεται άμεσα αντιληπτή ως είσοδος στην «περιοχή της αβεβαιότητας». Η αβεβαιότητα και η αμηχανία, ως προς τη διατύπωση προτάσεων, είναι αναπόσπαστο μέρος του προβλήματος. Το ευτύχημα είναι, στην προκειμένη περίπτωση, ότι υπάρχει ιστορικό προηγούμενο. Είναι η ανάλογη κρίση της αρχαιοελληνικής εξατομίκευσης, η οποία είχε ξεπεραστεί με την εμφάνιση του Προσώπου, ως μετα-ατομικού και μετα-κολεκτιβιστικού ανθρωπολογικού τύπου.