Μίκης Θεοδωράκης, Συνέντευξη για τον σιωνισμό και τον αντισημιτισμό

948

από το Άρδην τ. 50, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 2004

Ένα ει­κο­σι­τε­τραω­ρο πριν α­πό την έ­ναρ­ξη των Ο­λυ­μπια­κών κα­θί­σα­με στην τα­ρά­τσα του Μί­κη Θε­ο­δω­ρά­κη, με την Α­κρό­πο­λη να δε­σπό­ζει α­πό πά­νω μας. Την ώ­ρα που το Ζέ­πε­λιν πε­τά πά­νω α­πό την ελ­λη­νι­κή πρω­τεύ­ου­σα και ο αυ­γου­στιά­τι­κος ή­λιος δύ­ει, η ορ­χή­στρα της τε­λε­τής έ­ναρ­ξης αρ­χί­ζει το έρ­γο της και ο Μί­κης α­κου­μπά το χέ­ρι του στο δι­κό μου λέ­γο­ντας “κοί­τα τι ό­μορ­φα!, ό­πως έ­γρα­ψε ο Γκέ­τε, η Α­κρό­πο­λη εί­ναι σαν πα­γω­μέ­νη μου­σι­κή. Δε­σπό­ζει πά­νω α­πό την Α­θή­να σαν πα­γω­μέ­νη μου­σι­κή”.

Ο Μί­κης μί­λη­σε για τη μου­σι­κή του, για το πώς ε­μπνέ­ε­ται, πώς α­κού­ει νό­τες στον ύ­πνο του. Πώς ξυ­πνά­ει στη μέ­ση της νύ­χτας για να ση­μειώ­σει τις νό­τες στο χαρ­τί. Το ξη­μέ­ρω­μα, ση­κώ­νε­ται και συ­γκε­ντρώ­νει τη στοί­βα των χαρ­τιών α­πό το πά­τω­μα και προ­σπα­θεί να ε­ντο­πί­σει το ση­μα­ντι­κό στοι­χεί­ο σε αυ­τά: την κυ­ρί­αρ­χη ι­δέ­α. Αρ­γό­τε­ρα, στο πιά­νο, θα δώ­σει δο­μή στο χά­ος.
“Εί­μαι πιο κο­ντά στο γερ­μα­νι­κό πνεύ­μα”, λέ­ει ο Μί­κης Θε­ο­δω­ρά­κης. Πο­λύ ρο­μα­ντι­κός, αλ­λά ε­λά­χι­στα πει­θαρ­χη­μέ­νος. Πα­ρα­σύ­ρε­ται ε­ντε­λώς α­πό έ­ντο­να συ­ναι­σθή­μα­τα, αλ­λά ερ­γά­ζε­ται σκλη­ρά και τα­κτι­κά, θαυ­μά­ζει τον Μπε­τό­βεν και τον Βά­γκνερ, ε­νώ έ­χει αμ­φι­βο­λί­ες για τον Σέν­μπερ­γκ. Δεν πι­στεύ­ει στη δια­νο­ου­με­νί­στι­κη μου­σι­κή. Δεν πι­στεύ­ει σε ό,τι εί­ναι α­πο­κομ­μέ­νο α­πό το μύ­θο, τη θρη­σκεί­α, τον αν­θρώ­πι­νο πό­νο, α­πό τον τρο­με­ρό πό­νο του θα­νά­του.

Σκέ­φτε­ται συ­χνά τον θά­να­το; Κά­θε μέ­ρα, λέ­ει, κά­θε μέ­ρα… Μό­νο ό­ταν εί­ναι α­πορ­ρο­φη­μέ­νος στη μου­σι­κή νιώ­θει α­θά­να­τος. Δεν έ­χει, ό­μως, ψευ­δαι­σθή­σεις. Γιορ­τά­ζει τη ζω­ή, για­τί πέ­ρα α­πό αυ­τή δεν υ­πάρ­χει τί­πο­τε. Το σώ­μα του τον προ­δί­δει τα τε­λευ­ταί­α χρό­νια και αυ­τό του προ­κα­λεί με­γά­λη λύ­πη. Τον προ­σβάλ­λει. Ό­λη του τη ζω­ή υ­πήρ­ξε τό­σο δυ­να­τός και ά­ξαφ­να χρειά­ζε­ται μπα­στού­νι για να βα­δί­σει. Του εί­ναι α­να­γκαί­ο να στη­ρι­χθεί πά­νω μου, για να ση­κω­θεί α­πό την κα­ρέ­κλα του. Συ­νε­χί­ζει να εί­ναι πα­νύ­ψη­λος και τα α­τί­θα­σα μαλ­λιά του δεν έ­χα­σαν τη λάμ­ψη τους, αν και έ­χουν γί­νει πια ψα­ρά. Στα μά­τια του, υ­πάρ­χει πά­ντα η σπί­θα της νιό­της. Το χιού­μορ του εί­ναι αυ­το­σαρ­κα­στι­κό.

Θέ­λει να εκ­με­ταλ­λευ­θεί κά­θε στιγ­μή, κά­θε σκέ­ψη, να α­πο­λαύ­σει κά­θε ζω­ντα­νό πλά­σμα. Α­κό­μη και η με­γά­λη του α­γά­πη για τη γυ­ναί­κα αρ­νεί­ται να πε­θά­νει. “Οι Ισ­ρα­η­λι­νές γυ­ναί­κες εί­ναι τό­σο ό­μορ­φες. Ό­πως στη Βί­βλο, ό­που το μέ­λι και το γά­λα ρέ­ουν ά­φθο­να”, μου ψι­θυ­ρί­ζει στο α­φτί.

---

Στη ρί­ζα του κα­κού
– Κύ­ριε Θε­ο­δω­ρά­κη, στις 4 Νο­εμ­βρί­ου 2003 δη­λώ­σα­τε πράγ­μα­τα σε αυ­τό ε­δώ το σπί­τι, που προ­κά­λε­σαν σοκ σε Ε­βραί­ους και μη Ε­βραί­ους σε ό­λο τον κό­σμο. Εί­πα­τε ό­τι οι Ε­βραί­οι α­πο­τε­λούν τη ρί­ζα κά­θε κα­κού. Τι εν­νο­ού­σα­τε;
Για μέ­να, η πο­λι­τι­κή της κυ­βέρ­νη­σης Μπους α­πο­τε­λεί σή­με­ρα τη ρί­ζα κά­θε κα­κού. Πρό­κει­ται για φα­σι­στι­κή πο­λι­τι­κή. Δεν κα­τα­λα­βαί­νω πώς ο ε­βρα­ϊ­κός λα­ός, που υ­πήρ­ξε θύ­μα των Να­ζί, μπο­ρεί να υ­πο­στη­ρί­ζει τέ­τοια φα­σι­στι­κή πο­λι­τι­κή. Κα­νέ­νας άλ­λος λα­ός στον κό­σμο δεν υ­πο­στη­ρί­ζει την πο­λι­τι­κή αυ­τή, ε­κτός του Ισ­ρα­ήλ! Αυ­τή η κα­τά­στα­ση πραγ­μά­των με θλί­βει. Εί­μαι φί­λος του Ισ­ρα­ήλ. Εί­μαι φί­λος του ε­βρα­ϊ­κού λα­ού. Η πο­λι­τι­κή Σαρόν, ό­μως, και η υ­πο­στή­ρι­ξη της πο­λι­τι­κής Μπους α­μαυ­ρώ­νει την ει­κό­να του Ισ­ρα­ήλ στον κό­σμο. Φο­βά­μαι ό­τι ο Σαρόν θα ο­δη­γή­σει τους Ε­βραί­ους ­­–ό­πως ο Χί­τλερ ο­δή­γη­σε τους Γερ­μα­νούς– στον δρό­μο του κα­κού.
– Α­κό­μη και σή­με­ρα, δέ­κα μή­νες με­τά τις δη­λώ­σεις σας, δεν θε­ω­ρεί­τε ό­τι πρά­ξα­τε σφάλ­μα, λέ­γο­ντας τέ­τοια πράγ­μα­τα;
Ό­χι, αλ­λά εί­ναι ση­μα­ντι­κό για ε­μέ­να να υ­πο­γραμ­μί­σω ό­τι ου­δέ­πο­τε εί­πα πως οι Ε­βραί­οι α­πο­τε­λούν τη ρί­ζα του κα­κού. Αυ­τό που εί­πα εί­ναι ό­τι οι Ε­βραί­οι βρί­σκο­νται στη ρί­ζα του κα­κού.
– Δεν έ­χε­τε, λοι­πόν, με­τα­νιώ­σει;
Ό­χι. Ό­μως με πλή­γω­σε η ε­βρα­ϊ­κή α­ντί­δρα­ση στις δη­λώ­σεις μου. Δεν ή­ταν διό­λου πο­λι­τι­σμέ­νη. Έ­λα­βα χι­λιά­δες δη­λη­τη­ριώ­δεις η­λε­κτρο­νι­κές ε­πι­στο­λές α­πό Ε­βραί­ους απ’ ό­λο τον κό­σμο. Δεν μπο­ρού­σα να κα­τα­λά­βω το μί­σος έ­να­ντί μου. Σε ο­λό­κλη­ρη τη ζω­ή μου πο­λέ­μη­σα το ρα­τσι­σμό. Τά­χθη­κα υ­πέρ του Ισ­ρα­ήλ. Συ­νέ­θε­σα το “Μα­ουτ­χά­ου­ζεν”. Πώς εί­ναι δυ­να­τόν να έ­γι­να α­ντι­ση­μί­της α­πό τη μί­α η­μέ­ρα στην άλ­λη;

Δι­καιο­λο­γί­α ο α­ντι­ση­μι­τι­σμός

–Ας σας ε­ξη­γή­σω την ε­βρα­ϊ­κή α­ντί­δρα­ση. Πολ­λοί Ε­βραί­οι νιώ­θουν εκ νέ­ου φό­βο για την Ευ­ρώ­πη. Φο­βό­μα­στε ό­τι έ­χει ξα­να­γεν­νη­θεί ο α­ντι­ση­μι­τι­σμός στη Γη­ραιά Ή­πει­ρο. Έ­τσι, ό­ταν εί­πα­τε ό­σα εί­πα­τε υ­πήρ­ξε μια α­ντί­δρα­ση του τύ­που “κι ε­σύ Βρού­τε;”. Α­κό­μα και ο πα­λιός μας φί­λος ο Θε­ο­δω­ρά­κης στρά­φη­κε ε­να­ντί­ον μας.
Δεν πι­στεύ­ω ό­τι υ­πάρ­χει α­ντι­ση­μι­τι­σμός στην Ευ­ρώ­πη. Υ­πάρ­χει, ό­μως, α­ντί­δρα­ση κα­τά του Σαρόν και του Μπους. Ο α­ντι­ση­μι­τι­σμός α­πο­τε­λεί μια δι­καιο­λο­γί­α για να μην υ­πάρ­ξει αυ­το­κρι­τι­κή. Α­ντί να α­να­ρω­τη­θού­με τι εί­ναι ε­σφαλ­μέ­νο στην πο­λι­τι­κή του Ισ­ρα­ήλ, οι Ε­βραί­οι υ­πο­στη­ρί­ζουν ό­τι οι Ευ­ρω­παί­οι εί­ναι ε­να­ντί­ον μας ε­πει­δή υ­πάρ­χει νέ­ο κύ­μα α­ντι­ση­μι­τι­σμού. Ε­πει­δή δεν μας α­γα­πούν. Α­κό­μα και ο Θε­ο­δω­ρά­κης λέ­ει ό­τι εί­μα­στε η ρί­ζα του κα­κού. Αυ­τή η α­ντί­δρα­ση εί­ναι αρ­ρω­στη­μέ­νη.
– Για­τί;
Ε­πει­δή α­ντα­να­κλά την ψυ­χο­πα­θο­λο­γί­α του ε­βρα­ϊ­κού λα­ού. Θέ­λουν να νιώ­θουν θύ­μα­τα. Θέ­λουν να νιώ­θουν αυ­τήν την α­να­κού­φι­ση. Ναι, έ­χου­με το δί­καιο με το μέ­ρος μας, αλ­λά πά­λι εί­μα­στε θύ­μα­τα. Ας φτιά­ξου­με έ­να α­κό­μα γκέ­το. Αυ­τή εί­ναι μα­ζο­χι­στι­κή α­ντί­δρα­ση.
– Εί­ναι οι Ε­βραί­οι μα­ζο­χι­στές;
Υ­πάρ­χει ψυ­χο­λο­γι­κός μα­ζο­χι­σμός στην ε­βρα­ϊ­κή πα­ρά­δο­ση.
– Υ­πάρ­χει και σα­δι­σμός;
Εί­μαι βέ­βαιος πως ό­ταν οι Ε­βραί­οι της δια­σπο­ράς συ­ζη­τούν με­τα­ξύ τους, νιώ­θουν ι­κα­νο­ποί­η­ση. Νιώ­θουν ό­τι τώ­ρα εί­ναι τό­σο κο­ντά στη μο­να­δι­κή υ­περ­δύ­να­μη που κα­νείς δεν μπο­ρεί να μας βλά­ψει. Μπο­ρού­με να κά­νου­με ό,τι θέ­λου­με. Για αυ­τό ο ι­σχυ­ρι­σμός πε­ρί νέ­ου α­ντι­ση­μι­τι­σμού δεν α­πο­τε­λεί μό­νο άρ­ρω­στη αλ­λά και α­νέ­ντι­μη α­ντί­δρα­ση.
– Για­τί το λέ­τε αυ­τό;
Ε­πει­δή πι­στεύ­ω ό­τι ε­πι­τρέ­πει στους Ε­βραί­ους να κά­νουν ό,τι θέ­λουν. Ό­χι μό­νο ψυ­χο­λο­γι­κώς αλ­λά και πο­λι­τι­κώς πα­ρέ­χει στους Ε­βραί­ους μια δι­καιο­λο­γί­α. Την αί­σθη­ση ό­τι εί­ναι θύ­μα­τα. Τους ε­πι­τρέ­πει να κρύ­ψουν την α­λή­θεια. Δεν υ­πάρ­χει ε­βρα­ϊ­κό πρό­βλη­μα στην Ευ­ρώ­πη. Δεν υ­πάρ­χει α­ντι­ση­μι­τι­σμός.
Πα­ρα­μύ­θια παι­δι­κής η­λι­κί­ας
– Ας προ­χω­ρή­σου­με. Ας κά­νου­με με­ρι­κά βή­μα­τα πί­σω στο χρό­νο. Ό­ταν ή­σα­σταν παι­δί, πριν το Ο­λο­καύ­τω­μα, τι ε­ντύ­πω­ση εί­χα­τε για τους Ε­βραί­ους;
Εί­ναι Ε­βραί­οι της Ελ­λά­δας, δεν διέ­φε­ραν α­πό τους Έλ­λη­νες. Ή­ταν α­πο­λύ­τως Έλ­λη­νες. Α­γα­πού­σαν τη δου­λειά τους και την οι­κο­γέ­νειά τους. Στο σχο­λεί­ο ή­ταν οι κα­λύ­τε­ροι. Κα­λοί φί­λοι, κα­λοί γεί­το­νες. Κα­νέ­να πρό­βλη­μα.
– Ό­μως πρέ­πει να υ­πήρ­χε κά­ποιο πρό­βλη­μα. Ή­ταν ο… άλ­λος. Ή­ταν δια­φο­ρε­τι­κοί.
Θυ­μά­μαι ό­τι, για τις η­λι­κιω­μέ­νες γυ­ναί­κες, οι Ε­βραί­οι ή­ταν αυ­τοί που σταύ­ρω­σαν το Χρι­στό. Το 1932 ή­μουν στα Γιάν­νε­να, ό­που υ­πήρ­χε πο­λύ με­γά­λη ε­βρα­ϊ­κή κοι­νό­τη­τα κι ε­γώ έ­παι­ζα ό­λη την ώ­ρα με τα ε­βραιό­που­λα. Η για­γιά μου ή­ταν πο­λύ θρή­σκα, εί­χε έ­να δω­μά­τιο γε­μά­το ει­κο­νί­σμα­τα και έ­ψαλ­λε συ­νε­χώς. Οι ύ­μνοι που τρα­γου­δού­σε ε­πη­ρέ­α­σαν έ­ντο­να τη μου­σι­κή μου. Και θυ­μά­μαι ό­τι την ά­νοι­ξη μου εί­πε: Τώ­ρα που εί­ναι Πά­σχα, μην πας στην ε­βρα­ϊ­κή συ­νοι­κί­α. Το Πά­σχα, οι Ε­βραί­οι βά­ζουν τα παι­διά των χρι­στια­νών σε βα­ρέ­λια με μα­χαί­ρια και με­τά τους πί­νουν το αί­μα.
– Αυ­τή η ι­στο­ρί­α α­πο­τυ­πώ­θη­κε στο νε­α­ρό μυα­λό σας;
Ή­ταν μια πο­λύ ι­σχυ­ρή ει­κό­να. Με­τά α­πό χρό­νια, πριν γί­νω κομ­μου­νι­στής, ή­μουν μέ­λος της φα­σι­στι­κής νε­ο­λαί­ας του Με­τα­ξά. Περ­πα­τού­σα­με πά­νω κά­τω στους δρό­μους και διαρ­κώς χαι­ρε­τού­σα­με – έ­μοια­ζε λί­γο με τη νε­ο­λαί­α του Χί­τλερ αλ­λά στο κω­μι­κό. Μια μέ­ρα μου α­νέ­θε­σαν να μι­λή­σω για τον κομ­μου­νι­σμό. Γύ­ρι­σα σπί­τι και ρώ­τη­σα τη μη­τέ­ρα μου τι εί­ναι ο κομ­μου­νι­σμός. Εί­πε ό­τι δεν ή­ξε­ρε, αλ­λά πί­στευε ό­τι εί­ναι κά­τι κα­κό. Τι κα­κό; εί­πα. Κα­κό σαν τους Ε­βραί­ους, εί­πε. Κι έ­τσι τη ρώ­τη­σα αν και οι κομ­μου­νι­στές βά­ζουν μι­κρά α­γό­ρια σε βα­ρέ­λια και τους πί­νουν το αί­μα. Τι θέ­λω να σας πω με ό­λα αυ­τά; Αυ­τά τα πράγ­μα­τα υ­πάρ­χουν, δεν τα εί­χα συ­νει­δη­το­ποι­ή­σει νω­ρί­τε­ρα, αλ­λά τώ­ρα, με τις ε­ρω­τή­σεις σας συ­νει­δη­το­ποιώ ό­τι υ­πάρ­χουν.
– Θα συμ­φω­νού­σα­τε ό­τι για τη χρι­στια­νι­κή Ευ­ρώ­πη οι Ε­βραί­οι δεν εί­ναι έ­νας ο­ποιοσ­δή­πο­τε λα­ός, ό­τι έ­χουν μια ι­διαί­τε­ρη θέ­ση στον ευ­ρω­πα­ϊ­κό νου;
Δεν ξέ­ρω για την Ευ­ρώ­πη, εί­ναι δια­φο­ρε­τι­κή α­πό την Ελ­λά­δα. Άλ­λη θρη­σκεί­α, άλ­λος πο­λι­τι­σμός. Δεν έ­χου­με θρη­σκευ­τι­κά δόγ­μα­τα, δεν εί­μα­στε φα­να­τι­κοί.
– Πι­στεύ­ε­τε ό­τι οι Ε­βραί­οι εί­ναι φα­να­τι­κοί;
Κά­τι που εί­ναι πο­λύ αρ­νη­τι­κό μπο­ρεί να εί­ναι και θε­τι­κό. Αν οι Ε­βραί­οι δεν εί­χαν φα­να­τι­σμό, δεν θα υ­πήρ­χαν. Ου­δέν κα­κόν α­μι­γές κα­λού. Οι Ε­βραί­οι χρειά­ζο­νται αυ­τόν τον φα­να­τι­σμό, ο α­πο­κα­λού­με­νος φα­να­τι­σμός έ­χει πιο πο­λύ να κά­νει με την αυ­το­ά­μυ­να. Μέ­σω της θρη­σκεί­ας τους κα­τά­φε­ραν οι Ε­βραί­οι να συν­δε­θούν και να συ­νερ­γα­στούν.
– Φαί­νε­ται ό­τι οι Ε­βραί­οι σας συ­ναρ­πά­ζουν. Για­τί;
Α­ψη­φούν τους κιν­δύ­νους, μέ­νουν πι­στοί στις ρί­ζες τους, εί­ναι μυ­στή­ριο. Κοι­τάξ­τε για πα­ρά­δειγ­μα τη Γαλ­λί­α. Σε μια χώ­ρα με σπου­δαί­ο πο­λι­τι­σμό υ­πάρ­χει μια τε­ρά­στια ε­βρα­ϊ­κή κοι­νό­τη­τα. Γί­νο­νται οι Ε­βραί­οι Γάλ­λοι; Ό­χι. Μι­λούν τέ­λεια γαλ­λι­κά, πε­τυ­χαί­νουν στη δου­λειά τους, αλ­λά δεν εί­ναι Γάλ­λοι. Διαρ­κώς σκέ­φτο­νται να ε­πι­στρέ­ψουν στην Ιε­ρου­σα­λήμ.
– Υ­πάρ­χει λοι­πόν κά­τι μο­να­δι­κό στην ε­βρα­ϊ­κή ύ­παρ­ξη;
Εί­ναι με­τα­φυ­σι­κό φαι­νό­με­νο, δεν μπο­ρεί να ε­ξη­γη­θεί.
– Κα­τά την ά­πο­ψη σας, τι εί­ναι αυ­τό που κρα­τά­ει ε­μάς τους Ε­βραί­ους μα­ζί;
Εί­ναι το αί­σθη­μα ό­τι εί­στε παι­διά του Θε­ού, ό­τι εί­στε οι ε­πί­λε­κτοι.
– Πι­στεύ­ε­τε ό­τι οι Ε­βραί­οι έ­χουν αί­σθη­μα υ­πε­ρο­χής ε­ξαι­τί­ας αυ­τής της στε­νής σχέ­σης με το Θε­ό;
Υ­πάρ­χει και αυ­τό το στοι­χεί­ο. Δεν το έ­χουν ό­λοι οι Ε­βραί­οι, ό­μως πολ­λοί πι­στοί Ε­βραί­οι το έ­χουν.
– Βρί­σκε­τε τους Ε­βραί­ους λί­γο ε­πηρ­μέ­νους και ε­πι­θε­τι­κούς;
Ναι.
– Δια­κρί­νε­τε στο Ισ­ρα­ήλ του Σαρόν μια έκ­φρα­ση αυ­τού του στοι­χεί­ου του ε­βρα­ϊ­κού ψυ­χι­σμού;
Ό­χι, δεν θα το έ­λε­γα. Αλ­λά αυ­τό το ζή­τη­μα της α­νω­τε­ρό­τη­τας δεν εί­ναι α­πλώς έ­να συ­ναί­σθη­μα. Για­τί, στον α­γώ­να τους για αυ­το­ά­μυ­να, οι Ε­βραί­οι κα­τά­φε­ραν να δια­κρι­θούν. Πε­ρί­που 200 Ε­βραί­οι έ­χουν τι­μη­θεί με βρα­βεί­α Νό­μπελ. Ο Χρι­στός, ο Μαρ­ξ και ο Α­ϊν­στά­ιν ή­ταν Ε­βραί­οι. Οι Ε­βραί­οι συ­νει­σέ­φε­ραν τό­σα πολ­λά στην Ε­πι­στή­μη, την Τέ­χνη και τη Μου­σι­κή. Κρα­τού­σαν στα χέ­ρια τους το πα­γκό­σμιο χρή­μα. Ε­πο­μέ­νως, ή­ταν πο­λύ φυ­σι­κό να θε­ω­ρούν τους ε­αυ­τούς τους πο­λύ ι­σχυ­ρούς. Κά­τι που τους δί­νει το αί­σθη­μα της α­νω­τε­ρό­τη­τας.
– Οι Ε­βραί­οι έ­χουν στα χέ­ρια τους το πα­γκό­σμιο χρή­μα;
Ε­λέγ­χουν με­γά­λο μέ­ρος των πα­γκό­σμιων χρη­μα­το­πι­στω­τι­κών μέ­σων.

Ε­λέγ­χουν με­γά­λες ορ­χή­στρες
– Ε­πο­μέ­νως, ο σύγ­χρο­νος πα­γκο­σμιο­ποι­η­μέ­νος κα­πι­τα­λι­σμός ε­λέγ­χε­ται σε πο­λύ με­γά­λο βαθ­μό α­πό τους Ε­βραί­ους;
Α­φού μι­λά­με με ει­λι­κρί­νεια, θα σας πω κά­τι άλ­λο. Οι Ε­βραί­οι ε­λέγ­χουν τις πε­ρισ­σό­τε­ρες α­πό τις με­γά­λες συμ­φω­νι­κές ορ­χή­στρες του κό­σμου. Ό­ταν έ­γρα­ψα τον ε­θνι­κό ύ­μνο της Πα­λαι­στί­νης, η συμ­φω­νι­κή ορ­χή­στρα της Βο­στώ­νης σκό­πευε να προ­χω­ρή­σει σε μια ε­κτέ­λε­ση του έρ­γου μου. Η ορ­χή­στρα ε­λεγ­χό­ταν α­πό Ε­βραί­ους. Και αυ­τοί δεν ε­πέ­τρε­ψαν τη διε­ξα­γω­γή της συ­ναυ­λί­ας. Α­πό τό­τε δεν μπο­ρώ να συ­νερ­γα­στώ με κα­μί­α με­γά­λη ορ­χή­στρα. Μου το αρ­νού­νται.
– Α­ντι­με­τω­πί­σα­τε αυ­τό το πρό­βλη­μα και με άλ­λες ορ­χή­στρες;
Ο­που­δή­πο­τε υ­πάρ­χουν Ε­βραί­οι. Ό­που οι ορ­χή­στρες ε­λέγ­χο­νται α­πό Ε­βραί­ους, μπο­ϊ­κο­τά­ρουν το έρ­γο μου.
– Πραγ­μα­τι­κά αι­σθά­νε­σθε ό­τι οι Ε­βραί­οι ε­λέγ­χουν με­γά­λο μέ­ρος του κό­σμου της μου­σι­κής;
Ναι.
– Και το ί­διο ι­σχύ­ει με την πα­γκό­σμια οι­κο­νο­μί­α;
Στην Α­με­ρι­κή, η ε­βρα­ϊ­κή κοι­νό­τη­τα εί­ναι πο­λύ ι­σχυ­ρή. Ε­λέγ­χει με­γά­λο μέ­ρος της οι­κο­νο­μί­ας. Α­σφα­λώς, και των μέ­σων ε­νη­μέ­ρω­σης. Ε­πι­τρέψ­τε μου να ε­ξη­γη­θώ:
Ό­ταν συ­γκρο­τή­θη­κε το κρά­τος του Ισ­ρα­ήλ, ή­μα­στε ό­λοι στο πλευ­ρό του Ισ­ρα­ήλ. Υ­πήρ­χε με­γά­λη συ­μπά­θεια για τον σιω­νι­σμό ε­ξαι­τί­ας των ό­σων εί­χαν υ­πο­φέ­ρει στον πό­λε­μο. Αυ­τή εί­ναι η μί­α πλευ­ρά των Ε­βραί­ων. Αλ­λά η διε­θνής ε­βρα­ϊ­κή κοι­νό­τη­τα έ­χει να ε­πι­δεί­ξει και αρ­νη­τι­κά φαι­νό­με­να. Οι Ε­βραί­οι εμ­φα­νί­ζο­νται σή­με­ρα να ε­λέγ­χουν τις με­γά­λες τρά­πε­ζες. Συ­χνά και κυ­βερ­νή­σεις. Έ­τσι, ο­τι­δή­πο­τε ά­σχη­μο ή κα­κό έρ­χε­ται α­πό τις κυ­βερ­νή­σεις, εί­ναι φυ­σι­κό να συν­δέ­ε­ται α­πό τους α­πλούς αν­θρώ­πους με τους Ε­βραί­ους.
-Ε­σείς, προ­σω­πι­κά, πι­στεύ­ε­τε ό­τι οι Ε­βραί­οι, η διε­θνής ε­βρα­ϊ­κή κοι­νό­τη­τα, ε­λέγ­χουν τις τρά­πε­ζες, τη Γουόλ Στρητ τα μέ­σα μα­ζι­κής ε­νη­μέ­ρω­σης;
Ναι.
– Και λέ­τε ό­τι τώ­ρα, μέ­σω της ε­πιρ­ρο­ής που α­σκούν στον Μπους, έ­χουν τον έ­λεγ­χο των διε­θνών υ­πο­θέ­σε­ων;
Ναι.
– Ποια εί­ναι η ε­βρα­ϊ­κή ε­πιρ­ρο­ή στην πο­λι­τι­κή του Μπους;
Πι­στεύ­ω ό­τι ο πό­λε­μος στο Ι­ράκ και η ε­πι­θε­τι­κή διά­θε­ση έ­να­ντι του Ι­ράν ε­πη­ρε­ά­ζο­νται σε με­γά­λο βαθ­μό α­πό τις μυ­στι­κές υ­πη­ρε­σί­ες του Ισ­ρα­ήλ.
– Οι Ε­βραί­οι έ­χουν τό­σο με­γά­λη ι­σχύ που μπο­ρούν να κα­τευ­θύ­νουν την πο­λι­τι­κή της μό­νης υ­περ­δύ­να­μης;
Υ­πάρ­χει μια ο­μά­δα Ε­βραί­ων που πε­ρι­βάλ­λει τον Μπους και ε­λέγ­χει την πο­λι­τι­κή των Η­νω­μέ­νων Πο­λι­τειών.
– Ε­πο­μέ­νως, οι Ε­βραί­οι τρα­βούν τα σχοι­νιά πί­σω α­πό τον Μπους;
Ό­χι, βρί­σκο­νται μπρο­στά α­πό αυ­τόν.
– Η Α­με­ρι­κή, η με­γά­λη υ­περ­δύ­να­μη, στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα ε­λέγ­χε­ται α­πό τους Ε­βραί­ους;
Ναι.
– Ποιες εί­ναι οι προ­θέ­σεις των Ε­βραί­ων που ε­λέγ­χουν τον πρό­ε­δρο Μπους;
Το κύ­ριο μέ­τω­πό τους εί­ναι με τους Ά­ρα­βες. Πι­στεύ­ουν ό­τι χτυ­πώ­ντας τους Ά­ρα­βες θα βο­η­θή­σουν το Ισ­ρα­ήλ να ε­πι­βιώ­σει. Προ­σφέ­ρουν στρα­τιω­τι­κή λύ­ση στο πρό­βλη­μα της μελ­λο­ντι­κής ε­πι­βί­ω­σης του Ισ­ρα­ήλ.
– Άλ­λα η τρέ­χου­σα α­με­ρι­κα­νι­κή πο­λι­τι­κή εί­ναι μια α­ντί­δρα­ση στην 11η Σε­πτεμ­βρί­ου. Εί­ναι μια α­πά­ντη­ση στην α­πει­λή του Μπιν Λά­ντεν.
Πρώ­τα απ’ ό­λα πρέ­πει να α­να­ρω­τη­θεί­τε ποιος εί­ναι ο Μπιν Λά­ντεν. Ε­δώ υ­πάρ­χουν πα­ρά­ξε­να πράγ­μα­τα. Στο πα­ρελ­θόν δού­λευε για τους Α­με­ρι­κα­νούς. Α­κό­μη και την 11η Σε­πτεμ­βρί­ου, θα μπο­ρού­σε να ερ­γα­ζό­ταν για τις α­με­ρι­κα­νι­κές μυ­στι­κές υ­πη­ρε­σί­ες. Δεν θέ­λω να πω ό­τι αυ­τοί που χτύ­πη­σαν τους Δί­δυ­μους Πύρ­γους ή­ταν οι ί­διοι Α­με­ρι­κα­νοί. Θα ή­ταν πα­ρα­νο­ϊ­κό να ει­πω­θεί κά­τι τέ­τοιο. Αλ­λά την 11η Σε­πτεμ­βρί­ου χρη­σι­μο­ποι­ή­θη­κε α­με­ρι­κα­νι­κή τε­χνο­λο­γί­α.
– Θα μπο­ρού­σε να εί­ναι προ­βο­κά­τσια;
Στην Α­με­ρι­κή υ­πάρ­χουν πολ­λές δυ­νά­μεις. Υ­πάρ­χουν υ­περ­πα­τριώ­τες. Πι­στεύ­ω ό­τι ο ρό­λος που έ­παι­ξε ο Μπιν Λά­ντεν εί­ναι ύ­πο­πτος.

Λέ­τε, δη­λα­δή, ό­τι υ­πήρ­ξε κά­ποιο εί­δος α­με­ρι­κα­νι­κής συ­νω­μο­σί­ας.
Δεν πι­στεύ­ω ό­τι το έ­κα­ναν ε­κεί­νοι οι ξυ­πό­λη­τοι Αφ­γα­νοί. Αυ­τό εί­ναι α­στεί­ο. Ού­τε καν η για­πω­νέ­ζι­κη τε­χνο­λο­γί­α δεν θα μπο­ρού­σε να πε­τύ­χει κά­τι τέ­τοιο. Ού­τε η γερ­μα­νι­κή.
– Εί­ναι πι­θα­νό να έ­παι­ξε κά­ποιο ρό­λο η Μο­σά­ντ στην 11η Σε­πτεμ­βρί­ου;
Η Μο­σά­ντ έ­χει την α­νά­λο­γη τε­χνο­λο­γί­α. Αλ­λά ού­τε κι αυ­τή δεν εί­ναι υ­περ­δύ­να­μη. Οι Α­με­ρι­κα­νοί ε­λέγ­χουν τα πά­ντα.

Πε­ρί έ­ρω­τος φύ­σης και Θε­ού
Έ­πει­τα α­πό κά­μπο­σες ώ­ρες συ­ζή­τη­σης, ή­ταν πια ο Μί­κης και ε­γώ ή­μουν ο Άρι. Με ρώ­τη­σε για το γιο και την κό­ρη μου, μου μί­λη­σε για το πει το ισ­ρα­η­λι­νό κοι­νό. Ό­τι δεν υ­πάρ­χει άλ­λο κοι­νό στον κό­σμο σαν κι αυ­τό. Ό­τι με­τά α­πό μί­α συ­ναυ­λί­α στην Και­σά­ρεια, έ­νας α­νώ­τα­τος α­ξιω­μα­τι­κός του στρα­τού τον πλη­σί­α­σε και του εί­πε: “Αν μας πεις τώ­ρα να περ­πα­τή­σου­με στη θά­λασ­σα, θα σε α­κο­λου­θή­σου­με.” Με ρω­τά­ει για τη βου­λευ­τή του Ερ­γα­τι­κού Κόμ­μα­τος Για­έλ Ντα­γιάν, κό­ρη του διά­ση­μου μο­νό­φθαλ­μου στρα­τη­γού, την ο­ποί­α α­γα­πά α­λη­θι­νά.

Και μου μι­λά­ει για τον Μο­σέ Ντα­γιάν, πως τον βο­ή­θη­σε το 1967, ό­ταν έ­γι­νε το πρα­ξι­κό­πη­μα στην Ελ­λά­δα. Μου μι­λά­ει ε­πί­σης και για τον Γι­γκάλ Α­λόν. Για τις συ­ζη­τή­σεις που εί­χε μα­ζί του στις ό­χθες της λί­μνης Κι­νε­ρέτ. Και πως ο Α­λόν τον έ­στει­λε στον Α­ρα­φάτ, μ’ έ­να μή­νυ­μα ει­ρή­νης και αυ­το­διά­θε­σης.
Ο Θε­ο­δω­ρά­κης μου βά­ζει δύ­ο φο­ρές τον πα­λαι­στι­νια­κό ε­θνι­κό ύ­μνο, πρώ­τα σε χο­ρω­δια­κή και με­τά σε ορ­χη­στρι­κή μορ­φή. Και κρα­τεί με το μπα­στού­νι του τον ρυθ­μό στο πά­τω­μα. Τον ρυθ­μό ε­νός νό­μι­μου α­γώ­να για α­πε­λευ­θέ­ρω­ση. Μου λέ­ει πως ο Α­ρα­φάτ τον πί­ε­σε ε­πί μα­κρόν να γρά­ψει έ­ναν ύ­μνο για τους Πα­λαι­στί­νιους. Πώς τα μέ­λη του ε­πα­να­στα­τι­κού συμ­βου­λί­ου ση­κώ­θη­καν, τον α­πο­θέ­ω­σαν και ξέ­σπα­σαν σε κλά­μα­τα, ό­ταν έ­φε­ρε την κα­σέ­τα με τον ύ­μνο στη Βη­ρυ­τό. Συ­νέ­θε­σε τον ύ­μνο με βά­ση έ­να ελ­λη­νι­κό α­ντάρ­τι­κο τρα­γού­δι, βα­σι­σμέ­νο σε έ­να τρα­γού­δι θυ­σί­ας α­πό τους α­γω­νι­στές ε­να­ντί­ον του να­ζι­στι­κού κα­θε­στώ­τος.

Η α­να­λο­γί­α με τους να­ζί

– Σε πολ­λές πε­ρι­πτώ­σεις, ό­ταν ε­πι­κρί­νε­τε την ισ­ρα­η­λι­νή πο­λι­τι­κή, χρη­σι­μο­ποιεί­τε την α­να­λο­γί­α με τους να­ζί. Η κρι­τι­κή στην ισ­ρα­η­λι­νή κα­το­χή εί­ναι θε­μι­τή. Για­τί ό­μως χρη­σι­μο­ποιεί­τε ό­ρους, ό­πως “να­ζι­στι­κή νο­ο­τρο­πί­α του Ισ­ρα­ήλ” ή “ισ­ρα­η­λι­νή βαρ­βα­ρό­τη­τα”;
Για μέ­να εί­ναι φυ­σι­κό να κά­νω αυ­τήν τη σύ­γκρι­ση, ε­πει­δή το Ισ­ρα­ήλ εί­ναι στε­νά συν­δε­δε­μέ­νο με τον να­ζι­σμό. Σας το έ­γρα­ψα αυ­τό: με­τά το ο­λο­καύ­τω­μα, ο Ε­βραί­ος εί­ναι ο α­ντι­να­ζι­στής. Εί­στε κα­τα­δι­κα­σμέ­νοι να παί­ζε­τε αυ­τόν τον ρό­λο. Έ­ξι ε­κα­τομ­μύ­ρια φω­νές σας κα­λούν. Φω­νά­ζουν, “πο­τέ πια στρα­τό­πε­δα συ­γκε­ντρώ­σε­ως”. Δεν μπο­ρούν καν να φα­ντα­στούν ό­τι το Ισ­ρα­ήλ θα υ­ιο­θε­τού­σε α­νά­λο­γες με­θό­δους. Δεν υ­πάρ­χει α­νά­γκη το Ισ­ρα­ήλ να δη­μιουρ­γή­σει θα­λά­μους α­ε­ρί­ων. Αν σκο­τώ­νε­τε άν­δρες και γυ­ναί­κες, εί­ναι το ί­διο.

-Το Ισ­ρα­ήλ σφάλ­λει στη Δυ­τι­κή Ό­χθη και στη Γά­ζα. Δεν υ­πάρ­χει αμ­φι­βο­λί­α επ’ αυ­τού. Για­τί ό­μως δεν συ­γκρί­νε­τε τους Ισ­ρα­η­λι­νούς με τους Γάλ­λους στην Αλ­γε­ρί­α ή τους Ολ­λαν­δούς στην Ιν­δο­νη­σί­α; Η α­να­ζή­τη­ση της ύ­στα­της α­να­λο­γί­ας του Κα­κού α­πο­δει­κνύ­ει μια α­δυ­να­μί­α να α­πο­δε­χθεί­τε τους Ε­βραί­ους ως γκρί­ζους. Αν δεν εί­ναι ά­σπροι, εί­ναι κα­τά­μαυ­ροι. Αν δεν εί­ναι θύ­μα­τα, εί­ναι δο­λο­φό­νοι.
Μέ­χρι το ο­λο­καύ­τω­μα, οι Ε­βραί­οι ή­ταν θύ­μα­τα. Μια μέ­ρα εί­παν ό­τι δε θέ­λουν πια να εί­ναι θύ­μα­τα. Δη­μι­ούρ­γη­σαν έ­να κρά­τος για να δεί­ξουν ό­τι εί­ναι ι­σχυ­ροί. Το ε­ρώ­τη­μα εί­ναι αν πρό­κει­ται για ι­στο­ρι­κή πα­γί­δα. Μή­πως τε­λι­κά βα­δί­ζε­τε στο μο­νο­πά­τι της εκ­δί­κη­σης; Με­τά τον Α’ Πα­γκό­σμιο Πό­λε­μο, οι Γερ­μα­νοί ή­ταν τα θύ­μα­τα. Οι Γερ­μα­νοί θε­ώ­ρη­σαν ό­τι ή­ταν τα θύ­μα­τα. Οι άλ­λοι τους εί­χαν βλά­ψει και ε­κεί­νοι κα­νέ­ναν. Αυ­τός ή­ταν ο σπό­ρος α­πό ό­που γεν­νή­θη­κε το φαι­νό­με­νο του Χί­τλερ.
– Οι ση­με­ρι­νοί Ε­βραί­οι μπο­ρούν να συ­γκρι­θούν με τους Γερ­μα­νούς της δε­κα­ε­τί­ας του ’20 και του ’30;
Ο Χί­τλερ εί­πε τό­τε ό­τι οι Γερ­μα­νοί πρέ­πει να πά­ψουν να εί­ναι τα θύ­μα­τα. “Θα α­πο­κτή­σου­με ό­πλα και θα πά­ρου­με εκ­δί­κη­ση”. Κοι­τάξ­τε πού τους ο­δή­γη­σε αυ­τή η λο­γι­κή. Κά­τι τέ­τοιο μπο­ρεί να συμ­βεί και στο Ισ­ρα­ήλ.
-Αυ­τό εί­ναι α­κρι­βώς που θέ­λω να πω. Μας θέ­λε­τε ως ε­ρί­φια. Μας α­γα­πά­τε ως ε­ρί­φια. Αλ­λά δεν μπο­ρεί­τε να α­πο­δε­χθή­τε την ι­δέ­α ό­τι μπο­ρού­με κι ε­μείς να χρη­σι­μο­ποιού­με την ισχύ ό­πως ό­λα τα άλ­λα έ­θνη.
Οι Ε­βραί­οι γλί­τω­σαν α­πό τα δό­ντια του λύ­κου. Και πή­ρα­τε βάρ­κες για να πά­τε στη γη των προ­γό­νων σας. Ποιός δεν υ­πο­στή­ρι­ζε τό­τε το Ισ­ρα­ήλ; Ε­γώ το υ­πο­στή­ρι­ζα. Ό­λοι το υ­πο­στη­ρί­ζα­με. Πή­ρα­τε μια έ­ρη­μη γη και την γο­νι­μο­ποι­ή­σα­τε. Φτιά­ξα­τε τα Κι­μπού­τζ, τα ο­ποί­α εί­ναι τα μο­να­δι­κά ε­πι­τυ­χη­μέ­να πα­ρα­δείγ­μα­τα δη­μο­κρα­τι­κού κομ­μου­νι­σμού. Δη­μιουρ­γή­σα­τε έ­να πο­λι­τι­σμέ­νο έ­θνος. Και ό­ταν σας εί­δα­με να α­μύ­νε­στε, α­φού πριν οι μι­σοί α­πό ε­σάς εί­χαν ε­ξο­ντω­θεί στους θα­λά­μους α­ε­ρί­ων, σας υ­πο­στη­ρί­ξα­με. Ή­σα­σταν ο Δα­βίδ και στα­θή­κα­με στο πλευ­ρό σας.
Αλ­λά αυ­τή η κα­τά­στα­ση άλ­λα­ξε. Το Ισ­ρα­ήλ έ­γι­νε υ­περ­δύ­να­μη. Έ­χει πυ­ρη­νι­κά ό­πλα. Εί­ναι πο­λύ δυ­να­τό. Και με ποιόν πο­λε­μά­τε; Μ’ έ­να ε­κα­τομ­μύ­ριο γυ­ναι­κό­παι­δα και με με­ρι­κούς α­κό­μα κα­κο­εκ­παι­δευ­μέ­νους Πα­λαι­στίνιους. Ε­πο­μέ­νως, τώ­ρα εί­στε ο Γο­λιάθ. Οι Πα­λαι­στί­νιοι εί­ναι ο Δα­βίδ, και ε­γώ εί­μαι με τον Δα­βίδ.
– Μα η υ­πό­θε­σή σας πη­γαί­νει μα­κρύ­τε­ρα α­πό αυ­τό. Πι­στεύ­ε­τε ό­τι στην προ­κει­μέ­νη πε­ρί­πτω­ση έ­χει υ­πάρ­ξει μια δρα­μα­τι­κή με­τάλ­λα­ξη. Θε­ω­ρεί­τε πως οι Ε­βραί­οι με­τα­μορ­φώ­θη­καν α­πό θύ­μα­τα των να­ζί σε μια νέ­α εκ­δο­χή των να­ζί.
Πρό­κει­ται για μια βαθ­μιαί­α δια­δι­κα­σί­α. Το γε­γο­νός ό­τι οι Ε­βραί­οι ο­δη­γή­θη­καν στους θα­λά­μους α­ε­ρί­ων σαν τα αρ­νιά, τους έ­χει πει­ρά­ξει βα­θύ­τα­τα. Ή­θε­λαν να δεί­ξουν ό­τι δεν εί­ναι πρό­βα­τα, ό­τι μπο­ρούν να γί­νουν και λύ­κοι. Μέ­χρι έ­να ση­μεί­ο αυ­τό εί­ναι φυ­σιο­λο­γι­κό. Εί­ναι αν­θρώ­πι­νο. Αλ­λά θα έ­πρε­πε να εί­χα­τε γί­νει λυ­κό­σκυ­λα, ό­χι λύ­κοι. Νο­μί­ζω ό­τι υ­πάρ­χει έ­να στοι­χεί­ο ρα­τσι­σμού. Ε­σείς οι Ισ­ρα­η­λι­νοί πι­στεύ­ε­τε ό­τι εί­στε α­νώ­τε­ροι α­πό τους Ά­ρα­βες, μό­νο και μό­νο ε­πει­δή έ­χε­τε οι­κο­νο­μι­κή δύ­να­μη, ι­σχυ­ρό στρα­τό και την συμ­μα­χί­α με την υ­περ­δύ­να­μη.
– Νο­μί­ζε­τε ό­τι έ­χου­με α­να­πτύ­ξει έ­να αί­σθη­μα α­νω­τε­ρό­τη­τας ό­πως οι Να­ζί;
Ό­ταν πη­γαί­νε­τε και α­να­τι­νά­ζε­τε σπί­τια, ό­ταν ξε­ρι­ζώ­νε­τε δέ­ντρα, ό­ταν δια­τά­ζε­τε τους αν­θρώ­πους να ε­γκα­τα­λεί­ψουν τις ε­στί­ες τους μέ­σα σε μια ώ­ρα, τό­τε τι εί­ναι ό­λα αυ­τά; Εί­ναι μια να­ζι­στι­κή συ­μπε­ρι­φο­ρά. Εί­ναι μια να­ζι­στι­κή νο­ο­τρο­πί­α.
– Ας α­φή­σου­με την πο­λι­τι­κή. Τι πι­στεύ­ε­τε για τους Ε­βραί­ους, γε­νι­κά; Τι θε­ω­ρεί­τε ό­τι εί­ναι ε­ντυ­πω­σια­κό και τι α­πα­ρά­δε­κτο;
Ό­ταν ή­μουν στο Ισ­ρα­ήλ, λά­τρευα τη με­θυ­στι­κή τρέ­λα του λα­ού. Τον τρό­πο σκέ­ψης τους, τη χα­ρά τη ζω­ής. Έ­νας φυ­σιο­λο­γι­κός άν­θρω­πος με­θά­ει με κρα­σί, αλ­λά ε­σείς μπο­ρεί­τε και χω­ρίς. Δεν χρειά­ζε­ται να με­θύ­σε­τε, εί­σα­στε ή­δη με­θυ­σμέ­νοι α­πό τη ζω­ή. Ε­πί­σης, κά­πο­τε εί­χα ε­ρω­τευ­θεί έ­να κο­ρί­τσι που ζού­σε σε κι­μπούτ­ς, η ο­ποί­α ξυ­πνού­σε νω­ρίς το πρω­ί για να καλ­λιερ­γή­σει τη γη, παίρ­νο­ντας μα­ζί και το ό­πλο της. Ή­ξε­ρε ό­τι έ­πρε­πε να προ­στα­τεύ­σει και να πο­λε­μή­σει για τη χώ­ρα της. Αυ­τό μου ά­ρε­σε πο­λύ. Ή­ταν έ­να πο­λύ ό­μορ­φο κο­ρί­τσι. Ή­ταν σαν το μέ­λι και ό­ταν κρα­τού­σε το ό­πλο ή­ταν α­κό­μα πιο ελ­κυ­στι­κή. Ή­μουν πο­λύ νέ­ος τό­τε και εί­χα ε­ντυ­πω­σια­στεί α­πό τον η­ρω­ι­σμό του Ισ­ρα­ήλ. Οι Ε­βραί­οι α­πο­τε­λούν έ­να ι­στο­ρι­κό φαι­νό­με­νο που με προ­σελ­κύ­ει πο­λύ. Το ζη­λεύ­ω. Και δεν νο­μί­ζω ό­τι κα­νείς α­δια­φο­ρεί γι’ αυ­τό.
– Και τι δεν σας α­ρέ­σει σε μας;
Σε προ­σω­πι­κό ε­πί­πε­δο, τί­πο­τε. Για μέ­να δεν δια­φέ­ρε­τε ε­σείς ή ο­ποιοσ­δή­πο­τε άλ­λος. Αλ­λά ε­κεί­νο που δεν α­πο­δέ­χο­μαι στον ε­βρα­ϊ­κό λα­ό εί­ναι αυ­τό που δεν α­πο­δέ­χο­μαι στους Μα­σό­νους. Πρό­κει­ται για μια ο­μά­δα αν­θρώ­πων που βο­η­θούν ο έ­νας τον άλ­λον α­πλώς ε­πει­δή εί­ναι μέ­λη αυ­τής της ο­μά­δας. Το ί­διο συμ­βαί­νει και με τους Ε­βραί­ους. Ει­δι­κά σε ευαί­σθη­τους το­μείς ό­πως η μου­σι­κή. Δεν το α­πο­δέ­χο­μαι αυ­τό.
– Οι Ε­βραί­οι έ­χουν τό­σο με­γά­λη ε­ξου­σί­α;
Σε ο­ρι­σμέ­νους το­μείς ναι. Δεν μου α­ρέ­σουν αυ­τές οι μι­κρές συ­σπει­ρώ­σεις που αλ­λη­λο­βο­η­θού­νται. Τις θε­ω­ρώ ε­ξαι­ρέ­σεις μιας ρα­τσι­στι­κής προ­σέγ­γι­σης. Ε­θνι­κές ή θρη­σκευ­τι­κές ή μα­φί­α, οι κλί­κες εί­ναι καρ­κι­νώ­μα­τα.
– Ε­κεί­νο που σας προ­βλη­μα­τί­ζει εί­ναι ό­τι οι Ε­βραί­οι δια­τη­ρούν μια στά­ση γκέ­το, α­κό­μη κι ό­ταν δεν εί­ναι πια α­δύ­να­μοι. Α­κό­μη κι ό­ταν εί­ναι ι­σχυ­ροί.
Ναι. Το συ­να­ντώ στη μου­σι­κή, αλ­λά συμ­βαί­νει και αλ­λού. Ει­δι­κά στα οι­κο­νο­μι­κά. Και στα ΜΜΕ. Γι’ αυ­τό και οι Ε­βραί­οι δεν εί­ναι κα­θό­λου ελ­κυ­στι­κοί.
– Πι­στεύ­ε­τε ό­τι υ­πάρ­χει μια ε­βρα­ϊ­κή τά­ση κυ­ριαρ­χί­ας;
Κυ­ριαρ­χί­ας; Ναι. Και συ­νο­δεύ­ε­ται α­πό κό­μπλεξ α­νω­τε­ρό­τη­τας.
– Συ­νε­πώς, η αί­σθη­ση της α­νω­τε­ρό­τη­τας και η τά­ση για έ­λεγ­χο εί­ναι χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά των Ε­βραί­ων;
Ναι, ναι. Νο­μί­ζω ό­τι η ε­βρα­ϊ­κή θρη­σκεί­α που δι­δά­σκει έ­να παι­δί α­πό πο­λύ μι­κρή η­λι­κί­α ό­τι ο Θε­ός εί­ναι πο­λύ ι­σχυ­ρός του δί­νει μια αί­σθη­ση α­σφά­λειας. Έ­τσι υ­πάρ­χει μια α­ντί­φα­ση ε­δώ. Ο λα­ός που ι­στο­ρι­κά εί­ναι ο πιο φο­βι­σμέ­νος, πνευ­μα­τι­κά εί­ναι λι­γό­τε­ρο φο­βι­σμέ­νος, λό­γω της θρη­σκεί­ας του. Τώ­ρα, ό­μως, που έ­χουν με­γά­λη ε­ξου­σί­α, αυ­τή η στά­ση γί­νε­ται ε­πι­κίν­δυ­νη.
Η λύ­ση των δύ­ο κρα­τών
Α­πό τη σκο­πιά των ει­ρη­νι­στών Ισ­ρα­η­λι­νών, οι πο­λι­τι­κές α­πό­ψεις του Μί­κη Θε­ο­δω­ρά­κη εί­ναι του­λά­χι­στον λο­γι­κές. Α­να­γνω­ρί­ζει το δι­καί­ω­μα του κρά­τους του Ισ­ρα­ήλ να υ­πάρ­χει ως ε­βρα­ϊ­κό κρά­τος. Πι­στεύ­ει στη λύ­ση των δύ­ο κρα­τών. Πι­στεύ­ει ε­πί­σης ό­τι οι Πα­λαι­στί­νιοι θα πρέ­πει να δι­δα­χθούν α­πό την ε­μπει­ρί­α των Ελ­λή­νων της Μι­κράς Α­σί­ας και να κα­τα­νο­ή­σουν ό­τι η ε­πι­στρο­φή εί­ναι α­δύ­να­τη. Τό­τε, στα 1922, γύ­ρω στα 2 ε­κα­τομ­μύ­ρια Έλ­λη­νες κα­τέ­φυ­γαν α­πό τη Μι­κρά Α­σί­α στην Ελ­λά­δα. Μέ­σα σ’ αυ­τούς ή­ταν και η μη­τέ­ρα του Μί­κη Θε­ο­δω­ρά­κη.
Ο Θε­ο­δω­ρά­κης, σε α­ντί­θε­ση με πολ­λούς ευ­ρω­παί­ους συ­ντρό­φους του της Α­ρι­στε­ράς, αρ­νεί­ται ό­τι ο Σιω­νι­σμός εί­ναι έ­να α­ποι­κιο­κρα­τι­κό κί­νη­μα. Θε­ω­ρεί ό­τι οι Ε­βραί­οι εί­χαν α­νά­γκη την δι­κή τους χώ­ρα, η ο­ποί­α έ­πρε­πε να ι­δρυ­θεί στην πα­τρί­δα τους. Κα­θώς εί­ναι έ­νας ρο­μα­ντι­κός Έλ­λη­νας, δη­λώ­νει ό­τι έ­χει μια ρο­μα­ντι­κή α­δυ­να­μί­α για τη ρο­μα­ντι­κή διά­στα­ση του σιω­νι­σμού. Στα μά­τια του, βρί­σκε­ται πο­λύ ό­μορ­φο το γε­γο­νός ό­τι τα παι­διά του Ισ­ρα­ήλ ε­πέ­στρε­ψαν στην ι­στο­ρι­κή τους κοι­τί­δα.
Στο μέλ­λον, ό­ταν η κα­το­χή φθά­σει στο τέ­λος της, θα υ­πο­στη­ρί­ξει την έ­ντα­ξη του Ισ­ρα­ήλ στην Ευ­ρω­πα­ϊ­κή Έ­νω­ση. Η Ευ­ρώ­πη έ­χει η­θι­κή υ­πο­χρέ­ω­ση στους Ε­βραί­ους, δή­λω­σε. Α­πό πο­λι­τι­στι­κή ά­πο­ψη ε­πί­σης, το Ισ­ρα­ήλ εί­ναι μέ­ρος της Ευ­ρώ­πης. Συ­νε­πώς, η εισ­δο­χή του Ισ­ρα­ήλ στην Ε.Ε. θα εί­ναι κά­τι φυ­σι­κό.
Μια νύ­χτα μου έ­γρα­ψε μια ε­πι­στο­λή. Οι συ­ζη­τή­σεις που εί­χα­με τον ο­δή­γη­σαν σε σκέ­ψεις που του προ­κά­λε­σαν α­ϋ­πνί­ες. Μου έ­γρα­ψε ό­τι α­νη­συ­χεί για την α­νά­δει­ξη ε­νός νέ­ου να­ζι­σμού. Ό­τι πι­στεύ­ει πως ο ρό­λος των Ε­βραί­ων εί­ναι να α­ντι­στα­θούν στον νέ­ο να­ζι­σμό. Και ό­τι γι’ αυ­τόν τον λό­γο το Ισ­ρα­ήλ βρί­σκε­ται σή­με­ρα σ’ έ­να κρί­σι­μο σταυ­ρο­δρό­μι. Πρέ­πει να δια­λέ­ξει την Ευ­ρώ­πη α­πό την Α­με­ρι­κή. Την ει­ρή­νη α­πό τον πό­λε­μο. Πρέ­πει να πι­στέ­ψει στο ι­στο­ρι­κό του πε­πρω­μέ­νο.
Έ­πει­τα πα­ρα­δέ­χθη­κε ό­τι οι σχέ­σεις του με τους Ε­βραί­ους εί­ναι σχέ­σεις α­γά­πης και μί­σους. Και πά­λι μου πε­ριέ­γρα­ψε το α­κρο­α­τή­ριο που κρεμόταν α­πό τις κολόνες της αί­θου­σας συ­νε­δριά­σε­ων Mann στο Τελ Α­βίβ στις αρ­χές­της δε­κα­ε­τί­ας του ’70. Και έ­παι­ξε το τρα­γού­δι που οι Ισ­ρα­η­λί­τες ή­θε­λαν πιο πο­λύ να α­κού­σουν. Και μου με­τά­φρα­σε τις λέ­ξεις (τό­σο βα­θιά εί­ναι η θλί­ψη). Και με­τά μου έ­παι­ξε το requiem που έ­γρα­ψε για τον πα­τέ­ρα του. Εί­πε ό­τι με­τά τον θά­να­το του πα­τέ­ρα του ή­θε­λε να πε­θά­νει και ο ί­διος. Μέ­χρι που ξαφ­νι­κά ά­κου­σε μέ­σα του αυ­τήν τη θρη­σκευ­τι­κή μου­σι­κή. Και έ­τσι άρ­χι­σε να συν­θέ­τει: κά­θε Κυ­ρια­κή έ­γρα­φε έ­να νέ­ο κομ­μά­τι για τη χο­ρω­δί­α της εκ­κλη­σί­ας. Ό­πως ο Μπαχ, μου εί­πε γε­λώ­ντας. Μου εί­πε ό­τι με­τά α­πό τον θά­να­το της μη­τέ­ρας του, του πα­τέ­ρα του και του α­δερ­φού του, έ­χει βρει κά­ποια πα­ρη­γο­ριά σ’ αυ­τό το πά­θος. Ε­πει­δή, αν και δεν εί­ναι θρη­σκευόμε­νος, έ­χει κά­ποια θρη­σκευ­τι­κό­τη­τα μέ­σα του. Δεν πι­στεύ­ει στην εκ­κλη­σί­α, δεν πι­στεύ­ει στην με­τά θά­να­τον ζω­ή, αλ­λά α­γα­πά­ει την α­γά­πη του Ι­η­σού και δα­κρύ­ζει ό­ταν σκέ­φτε­ται τη θυ­σί­α του και τα βάσα­νά του στον σταυ­ρό.

– Θα ή­θε­λα να ε­πι­στρέ­φου­με στην παι­δι­κή σας η­λι­κί­α. Σε αυ­τά που σας δί­δα­ξαν ό­ταν ή­σα­στε πο­λύ μι­κρός. Πώς ε­ξη­γεί­τε τον φό­βο της για­γιάς σας για τους Ε­βραί­ους;
Νο­μί­ζω ό­τι έ­χει να κά­νει με τη θρη­σκεί­α. Με τους ιε­ρείς.
– Εί­χε σχέ­ση με τον θά­να­το του Χρι­στού;
Ναι. Η για­γιά μου δεν ή­ταν πο­λύ μορ­φω­μέ­νη γυ­ναί­κα. Προ­σπα­θώ να την κα­τα­λά­βω. Ό­χι να την κρί­νω. Ί­σως ο φό­βος των Ε­βραί­ων να έ­χει σχέ­ση με το γε­γο­νός ό­τι σκό­τω­σαν τον Υ­ιό του Θε­ού. Αν κά­ποιος έ­χει τη δύ­να­μη να σκο­τώ­σει τον Υ­ιό του Θε­ού, τό­τε έ­χει τε­ρά­στια δύ­να­μη.
Νο­μί­ζω ό­τι η στά­ση των Ελ­λή­νων έ­να­ντι των Ε­βραί­ων ε­ξη­γεί­ται με το πώς φέ­ρο­νταν οι Ε­βραί­οι. Σε μι­κρές κοι­νό­τη­τες ό­πως η δι­κή μας δεν υ­πάρ­χουν μυ­στι­κά. Ξέ­ρα­με ό­μως ό­τι οι Ε­βραί­οι εί­χαν μυ­στι­κά α­πό ε­μάς. Ή­θε­λαν να εί­ναι δια­φο­ρε­τι­κοί, να ζουν χω­ρι­στά. Το κα­τα­λα­βαί­νω αυ­τό. Εί­ναι αυ­το­ά­μυ­να.
– Μπο­ρεί­τε να μου δώ­σε­τε έ­να πα­ρά­δειγ­μα;
Συ­χνά υ­πήρ­χαν ε­ρω­τι­κοί δε­σμοί με­τα­ξύ Ε­βραί­ων και Ελ­λή­νων. Ό­μως οι ε­βρα­ϊ­κές οι­κο­γέ­νειες δεν ή­θε­λαν τα παι­διά τους να πα­ντρεύ­ο­νται Χρι­στια­νούς. Αυ­τή ό­μως η κλει­στή στά­ση, η μυ­στι­κο­πά­θεια, προ­κα­λεί. Πο­τέ δεν με κά­λε­σαν Ε­βραί­οι στο σπί­τι τους. Εί­χα φί­λους Ε­βραί­ους ό­μως έρ­χο­νταν αυ­τοί στο σπί­τι μου, δεν πή­γαι­να ε­γώ στο δι­κό τους. Ή­θε­λα να πά­ω και δεν μου ε­πι­τρε­πό­ταν. Άρ­χι­σα λοι­πόν να διε­ρω­τώ­μαι για­τί. Να μά­θω τι συ­νέ­βαι­νε. Οι Ε­βραί­οι πλή­ρω­σαν το τί­μη­μα για το ό­τι η κοι­νό­τη­τά τους ή­ταν τό­σο κλει­στη.
– Υ­πήρ­χαν και άλ­λοι λό­γοι γι’ αυ­τήν τη στά­ση έ­να­ντι των Ε­βραί­ων;
Ναι υ­πήρ­χε και κά­τι άλ­λο. Ό­ταν έ­νας Ε­βραί­ος προ­ό­δευε, ή­λεγ­χε το ε­μπό­ριο, ό­ταν α­πο­κτού­σε οι­κο­νο­μι­κή ι­σχύ, προ­κα­λού­σε φθό­νο. Ό­πως ­φθό­νο προ­κα­λούν και οι ε­πι­τυ­χη­μέ­νοι Έλ­λη­νες. Στην πε­ρί­πτω­ση των Ε­βραί­ων, ό­μως, οι Έλ­λη­νες πί­στευαν ό­τι γί­νο­νταν πλού­σιοι, ό­χι ε­πει­δή ή­ταν τα­λα­ντού­χοι αλ­λά ε­πει­δή ή­ταν Ε­βραί­οι.
– Για σας λοι­πόν ή­ταν η μυ­στι­κο­πά­θεια των Ε­βραί­ων που δη­μιουρ­γού­σε τα πε­ρισ­σό­τε­ρα προ­βλή­μα­τα και ό­χι ο ρό­λος των Ε­βραί­ων στο θέ­μα του Χρι­στού.
Την ε­πο­χή ε­κεί­νη η ι­στο­ρί­α αυ­τή δεν με α­φο­ρού­σε. Ή­ταν ση­μα­ντι­κή για την Ελ­λη­νι­κή Ορ­θό­δο­ξη Εκ­κλη­σί­α. Κα­τά τη διάρ­κεια του πο­λέ­μου οι Ε­βραί­οι κυ­νη­γή­θη­καν ά­γρια. Και ε­μείς οι προ­ο­δευ­τι­κοί άν­θρω­ποι σώ­σα­με χι­λιά­δες Ε­βραί­ους. Οι Ε­βραί­οι της Θεσ­σα­λο­νί­κης ή­ταν θύ­μα­τα των ραβ­βί­νων που δεν τους ά­φη­ναν να έρ­θουν να κρυ­φτούν στα βου­νά μα­ζί μας. Για μας οι Ε­βραί­οι της Ελ­λά­δας δεν διέ­φε­ραν α­πό τους Έλ­λη­νες. Ή­ταν Έλ­λη­νες.
– Στη συ­νέ­χεια, ό­μως, αρ­χί­σα­τε να α­σχο­λεί­στε με τους Ε­βραί­ους. Πό­τε πρω­το­α­σχο­λη­θή­κα­τε και για­τί;
Ό­ταν άρ­χι­σα την έ­ρευ­νά μου για τις πη­γές τις αν­θρω­πό­τη­τας. Συ­νει­δη­το­ποί­η­σα τη ση­μα­σί­α του ελ­λη­νι­κού και του ε­βρα­ϊ­κού ρεύ­μα­τος. Συ­νει­δη­το­ποί­η­σα ό­τι ή­ταν οι δύ­ο θε­μέ­λιοι λί­θοι του δυ­τι­κού πο­λι­τι­σμού. Ο ιου­δα­ϊ­σμός εί­χε δύ­ο συ­νει­σφο­ρές στον πο­λι­τι­σμό. Η μί­α ή­ταν θε­τι­κή και α­φο­ρά την η­θι­κή τά­ξη. Η άλ­λη ή­ταν αρ­νη­τι­κή και σχε­τί­ζε­ται με την αυ­ταρ­χι­κή πνευ­μα­τι­κή δό­μη­ση. Η ι­δέ­α ό­τι υ­πάρ­χει έ­νας Θε­ός στον ο­ποί­ο πρέ­πει να δη­λώ­σου­με υ­πο­τα­γή προ­έρ­χε­ται α­πό τον ιου­δα­ϊ­σμό. Στη συ­νέ­χεια η ι­δέ­α έ­γι­νε α­ντι­κεί­με­νο εκ­με­τάλ­λευ­σης α­πό τα κο­σμι­κά κρά­τη και δη­μιούρ­γη­σε μια κά­θε­τη κοι­νω­νί­α. Ιε­ραρ­χι­κή. Το α­ντί­θε­το α­πό την ελ­λη­νι­κή Δη­μο­κρα­τί­α.
– Ποιες εί­ναι οι συ­νέ­πειες αυ­τής της αυ­ταρ­χι­κής πνευ­μα­τι­κής δό­μη­σης του ιου­δα­ϊ­σμού;
Έ­χε­τε πε­ρή­φα­νες πα­ρα­δό­σεις. Εί­ναι κά­τι που πη­γά­ζει α­πό τη θρη­σκεί­α σας. Σας δια­κα­τέ­χει η πί­στη ό­τι ο Θε­ός σας α­γα­πά­ει και ό­τι εί­στε ο ε­κλε­κτός λα­ός. Αυ­τό σας έ­δω­σε και την ι­κα­νό­τη­τα να ε­πι­βιώ­σε­τε ως έ­θνος κά­τω α­πό ε­ξαι­ρε­τι­κά α­ντί­ξο­ες συν­θή­κες. Κά­θε φο­ρά α­να­δυ­θή­κα­τε ως ή­ρω­ες. Το γε­γο­νός αυ­τό, ό­μως, δη­μιούρ­γη­σε έ­ναν θα­νά­σι­μο κίν­δυ­νο. Γέν­νη­σε τον ρα­τσι­σμό.
– Ο­πό­τε πρέ­πει να δι­δα­χθού­με α­πό τους Έλ­λη­νες;
Στην ελ­λη­νι­κή μυ­θο­λο­γί­α δεν γί­νε­ται που­θε­νά λό­γος πε­ρί α­νω­τε­ρό­τη­τας της φυ­λής των Ελ­λή­νων. Στη Βί­βλο, α­ντί­θε­τα, υ­πάρ­χουν οι σπό­ροι της έν­νοιας της α­νω­τε­ρό­τη­τας. Της ε­βρα­ϊ­κής α­νω­τε­ρό­τη­τας. Σκο­πός της Βί­βλου εί­ναι να α­πο­δεί­ξει ό­τι ο Θε­ός α­γα­πά­ει μο­να­χά έ­ναν λα­ό και αυ­τός εί­ναι ο ε­βρα­ϊ­κός.
­­– Και ποια εί­ναι η ι­στο­ρί­α που δια­μόρ­φω­σε τον νου σας; Δεν ή­ταν αυ­τή του Ι­η­σού;
Ο μύ­θος του Χρι­στού α­πο­τέ­λε­σε πη­γή έ­μπνευ­σης για ό­λους τους με­γά­λους συν­θέ­τες. Τε­λι­κά, η ι­στο­ρί­α του Ι­η­σού εί­ναι η πιο ση­μα­ντι­κή απ’ ό­λες. Εί­ναι πιο ση­μα­ντι­κή α­πό την τρα­γω­δί­α του Σο­φο­κλή.

Στε­νο­χω­ρη­μέ­νοι οι φί­λοι μου
– Ω­στό­σο, ο ρό­λος των Ε­βραί­ων στην ι­στο­ρί­α του εί­ναι προ­βλη­μα­τι­κός. Δεν εί­ναι ευ­χάρι­στος.
Αυ­τό εί­ναι πο­λύ πα­ρά­ξε­νο. Ο Χρι­στός ή­ταν Ε­βραί­ος. Οι Ε­βραί­οι, ό­μως, τάσ­σο­νται κα­τά ε­νός ο­μο­ε­θνή τους, που α­γα­πά­νε ό­λοι οι άλ­λοι. Ά­ρα, η θέ­ση των Ε­βραί­ων εί­ναι ει­δι­κή. Πο­λύ ει­δι­κή. Ας υ­πο­θέ­σου­με ό­τι ο Χρι­στός ή­ταν Έλ­λη­νας και ό­λοι τον συ­μπα­θού­σαν ε­κτός α­πό ε­μάς. Εί­ναι πο­λύ πα­ρά­ξε­νο.

– Οι Ε­βραί­οι, λοι­πόν, α­πέρ­ρι­ψαν τον πιο ση­μα­ντι­κό Ε­βραί­ο;
Ναι. Εί­ναι έ­νας μο­να­δι­κός λα­ός. Οι Ε­βραί­οι εί­ναι ο πιο ση­μα­ντι­κός λα­ός. Ε­κα­τομ­μύ­ρια Κα­θο­λι­κών και Ορ­θο­δό­ξων πι­στεύ­ουν σ’ έ­ναν Ε­βραί­ο, τον Χρι­στό, τον ο­ποί­ο οι Ε­βραί­οι δεν συ­μπα­θούν. Ο κό­σμος βρί­σκε­ται στη ση­με­ρι­νή του κα­τά­στα­ση, ε­πει­δή οι Ε­βραί­οι εί­χαν κλεί­σει τ’ αυ­τιά τους στην πιο κρί­σι­μη στιγ­μή. Εί­ναι δύ­σκο­λο. Αυ­τό εί­ναι το δρά­μα των Ε­βραί­ων στον ση­με­ρι­νό κό­σμο. Εί­σα­στε ε­νά­ντιοι στον ί­διο σας τον ε­αυ­τό. Δεν κα­τα­λα­βαί­νω για­τί εί­σα­στε ε­νά­ντια στο μή­νυ­μα της α­γά­πης που κή­ρυ­ξε ο Χρι­στός.
– Κύ­ριε Θε­ο­δω­ρά­κη, αυ­τήν τη στιγ­μή η Ελ­λά­δα βιώ­νει με­γά­λες στιγ­μές. Εί­σα­στε ο με­γά­λος ή­ρω­ας του ελ­λη­νι­κού πο­λι­τι­σμού. Παρ’ ό­λα αυ­τά ε­σείς εί­στε ε­δώ και περ­νά­τε τις τε­λευ­ταί­ες τέσ­σε­ρις η­μέ­ρες μ’ έ­ναν Ισ­ρα­η­λι­νό δη­μο­σιο­γρά­φο. Για­τί;
Το χρω­στά­ω στο Ισ­ρα­ήλ. Κυ­ρί­ως στους Ισ­ρα­η­λι­νούς μου φί­λους. Γνω­ρί­ζω ό­τι εί­ναι πο­λύ στε­να­χω­ρη­μέ­νοι. Ο τρό­πος με τον ο­ποί­ο ερ­μη­νεύ­τη­καν οι δη­λώ­σεις που έ­κα­να τον Νο­έμ­βριο του 2003 πλή­γω­σαν έ­ναν ο­λό­κλη­ρο λα­ό. Τον ε­βρα­ϊ­κό λα­ό.
– Και τώ­ρα, κα­θώς αυ­τή η συ­νέ­ντευ­ξη πλη­σιά­ζει στο τέ­λος της, θα λέ­γα­τε ό­τι θέ­λε­τε να συμ­φι­λιω­θεί­τε με τον ε­βρα­ϊ­κό λα­ό; Θα θέ­λα­τε να σφί­ξε­τε το χέ­ρι του εκ νέ­ου;
Πο­τέ δεν τρά­βη­ξα το χέ­ρι μου. Στη ζω­ή μου έ­χω κα­τα­βά­λει έ­να με­γά­λο τί­μη­μα, προ­κει­μέ­νου να μπο­ρώ να κοι­τά­ω τον ε­αυ­τό μου στον κα­θρέ­πτη. Θα ή­ταν τρα­γι­κό για μέ­να να