του Τ. Φιλανιώτη, από το Άρδην τ. 4 Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 1996
Η πτώση της Κωνσταντινούπολης έχει για µας τους Έλληνες µια ιδιαίτερη σηµασία, γιατί σηματοδοτεί το πέρασμα του ελληνισμού σε µία περίοδο µακραίωνης σκλαβιάς. Ωστόσο δεν πρόκειται µόνο για µια επέτειο ιστορικής εθνικής µνήµης, αλλά για µία ιστορική περίοδο, αυτή της Άλωσης, η οποία έχει, όσο κι αν αυτό φαίνεται περίεργο, πολλές οµοιότητες µε τη σηµερινή. Πρόκειται για την επέτειο µιας εθνικής καταστροφής, η οποία, τηρουµένων των αναλογιών, είναι δραματικά επίκαιρη. Πιστεύω πως σήµερα ο ελληνισμός βρίσκεται στα πρόθυρα µιας νέας Άλωσης.
Το νόηµα της Άλωσης
Δεν κρίνω σκόπιμο να ασχοληθώ με τις ιστορικές λεπτομέρειες της πτώσης της Κωνσταντινούπολης την αποφράδα ημέρα 29 Μαΐου 1453. Άλλωστε πιστεύω πως η Άλωση έχει µία ευρύτερη σημασία. Πρώτα-πρώτα, έχουµε συνηθίσει να δίνουµε σημασία στη δεύτερη, υποβαθµίζοντας συχνά τη σημασία της πρώτης Άλωσης. Ωστόσο, η δεύτερη Άλωση ίσως να µη συνέβαινε ποτέ, εάν δεν είχε προηγηθεί η πρώτη, αυτή από τους Φράγκους, της γνωστής ως 4ης Σταυροφορίας το 1204. Πρόκειται επομένως για δύο Αλώσεις, ή καλύτερα για διπλή Άλωση, από τους Δυτικούς και από τους Τούρκους.
Την περίοδο της πρώτης Άλωσης, το Βυζάντιο βρισκόταν σε µια κρίσιµη καµπή της ιστορίας του. Ήδη από τον 11ο αιώνα, η αυτοκρατορία σπαρασσόταν από έναν ακήρυκτο εμφύλιο πόλεμο, αυτόν μεταξύ των Δυνατών, δηλαδή των στρατιωτικών µεγαλοκτηματιών, και του θρόνου. Η επιβίωση του κράτους εξαρτιόταν σε µεγάλο βαθµό από την εξέλιξη αυτής της διαμάχης Καθώς η εδαφική ακεραιότητα της Αυτοκρατορίας κινδύνευε από τις τάσεις απειθαρχίας και ανεξαρτησίας των Δυνατών, ενώ παράλληλα η εξασθένιση του κράτους σήμαινε και την υποβάθµιση των χωρικών που γίνονταν αντικείµενο εκμετάλλευσης από τους Δυνατούς. Και βέβαια, η πραγµατική δύναμη της αυτοκρατορίας δεν ήταν ούτε ο θρόνος, ούτε ο Δυνατοί, αλλά ο λαός, γιατί αυτός καλούνταν να υπερασπίσει την αυτοκρατορία όταν κινδύνευε, αυτός αποτελούσε το ζωντανό φορέα της ρωμιοσύνης. Όπως παρατηρούν οι ειδικοί βυζαντινολόγοι, όταν αυξαγόταν η δύναμη των Δυνατών, εξασθένιζε η κεντρική εξουσία και Ιδιαίτερα ο στρατός και η Οικονοµία. Όταν λοιπόν στο θρόνο ανέβαιναν αυτοκράτορες που στήριζαν τοὺς Δυνατούς, η αυτοκρατορία οδηγούνταν σε παρακμή.
Την ίδια περίοδο, από τα τέλη του 11ου έως τα τέλη του 12ου αιώνα, στα ανατολικά, οι Σελτζούκοι είχαν καταλάβει µεγάλο µέρος της Μικράς Ασίας, ώσπου το 1176, µε τη µάχη στο Μυριοκέφαλο της Μικράς Ασίας, το µεγαλύτερο µέρος της χάνεται για το Βυζάντιο.
Παράλληλα το Βυζάντιο δέχεται επιθέσεις Και από τη Δύση. Από. τη µια είναι οἱ ληστρικές επιδροµές των Νορμανδών και από την άλλη οἱ Σταυροφόροι που µε την ευλογία του Πάπα, ενώ στόχευανστην απελευθέρωση των Αγίων Τόπων, περνούσαν από την αὐτοκρατορία µε ληστρικές διαθέσεις. Τέλος, στα Βαλκάνια, οι Σέρβοι ίδρυσαν το 1180 ανεξάρτητο κράτος το οποίο µετά την πρώτη Άλωση θα καταλάβει σηµαντικά τµήµατα της ΒΔ Μακεδονίας, ενώ οιΒούλγαροι ίδρυσαν το 2ο βουλγαρικό κράτος το 1185. Οι ηγεμόνες τους υιοθετούν την αυτοκρατορική Ιδέα και επιζητούν να καταλάβουν το βυζαντινό θρόνο.
Στις παραμονές της πρώτης Άλωσης το εσωτερικό µέτωπο βρίσκεται στη χειρότερη δυνατή κατάσταση: η αυτοκρατορία των Αγγέλων προκάλεσε τη µεγαλύτερη δυνατή αποδιοργάνωση του κράτους, οἱ βυζαντινοί µεγαλογαιοκτήµονες επικρατούν απόλυτα και η ασφάλεια του κράτους περνάει στα χέρια τους. Η κεντρική εξουσία έχει παραλύσει πλήρως. Μάλιστα την πρώτη Άλωση την προκαλεί οὐσιαστικά ο Αλέξιος Άγγελος, ο οποίος καλεί τους Βενετούς να τον βοηθήσουν να πάρει το θρόνο. Τα ανταλλάγματα που προσφέρει εἷναι οικονομικά προνόμια για το βενετικό εμπόριο που από τότε κυριαρχεί πλήρως στο εµπόριο της Ανατολικής Μεσογείου. Η Βεγετία πήρε και το μερίδιο του λέοντος από την µοιρασιά που ακολούθησε την Άλωση. Οι Βενετοί καλούν στην Κωνσταντινούπολη το συρφετό των τυχοδιωκτών που αυτοαποκαλούνται Σταυροφόροι, στους οποίους ο Αλέξιος υπόσχεται χρήματα, στρατό και υποταγή της Ανατολικής Εκκλησίας στη Δυτική. Όμως, ο λαός επαναστατεί κι έτσι οι Σταυροφόροι καταλαμβάνουν την Κωνσταντινούπολη στις 18 Απριλίου 1204.
Η αποκατάσταση της Αυτοκρατορίας το 1261 από την Αυτοκρατορία της Νίκαιας, είχε μάλλον τυπικό παρά ουσιαστικό χαρακτήρα. Το Βυζάντιο είναι πολύ συρρικνωμένο εδαφικά. Οι κίνδυνοι προέρχονται κυρίως από την Ανατολή καθώς το Κράτος των Οθωμανών, που από το 1300 διαδέχτηκε το Κράτος των Σελτζούκων, αποσπά όλο και μεγαλύτερους χώρους από το Βυζάντιο. Η χειρότερη εξέλιξη είναι ότι µε τον εξισλαμισµό των πληθυσμών των κατακτηµένων εδαφών, οἱ πληθυσμοί αυτοί χάνονται οριστικά για τον ελληνισμό. Ειδικά µε το θεσμό του παιδοµαζώματος, η δημιουργία των. ταγμάτων των γενιτσάρων και η ενίσχυση της κρατικής μηχανής των. Όθωμανών µε τα παιδιά των κατακτηµένων λαών, εξασθενούσε πληθυσµιακά τους κατακτηµένους λαούς και παράλληλα συνέβαλλε αποφασιστικά στην επέκταση των Οθωµανών. Σκεφτείτε, από το έτος της ἱδρυσής του, το 1300, έως το 1453, δηλαδή µέσα σε 150 χρόνια, το οθωμανικό κράτος μεταβλήθηκε στη µεγαλύτερη στρατιωτική και πολιτική δύναµη του κόσμου.
Μπροστά σ’ αυτόν τον ορατό και άµεσο κίνδυνο εξαφάνισης, το Βυζάντιο αναζητά τη σωτηρία του στη Δύση. Οι Παλαιολόγοι κατέφυγαν στην παπική εκκλησία Και το 1439 υπογράφτηκε η Ένωση των Εκκλησιών. Υποτίθεται πως αυτή η ενέργεια θα εξασφάλιζε την υπεράσπιση του Βυζαντίου από τους Δυτικούς απέναντι στους Τούρκους. Καταλαβαίνετε, φαντάζομαι, την επικαιρότητα των συσχετίσεων µε τη σηµερινή κατάσταση. Ο λαός και η Εκκλησία φυσικά ήταν αντίθετοι στους χειρισμούς των Παλαιολόγων για συνεννόηση µε τη Δύση και τον Πάπα µε τέτοια ανταλλάγµατα, όµως οι λαϊκές Κινητοποιήσεις αντιµετωπίστηκαν µε άγρια καταστολή από τους Δυνατούς και τους σφετεριστές του
θρόνου.
Στο μεταξύ, ο κλοιός γύρω από τη Βασιλεύουσα σφίγγει ολοένα. Οι Οθωμανοί, που δεν νοιάζονται για το… ευρωπαϊκό τους προφίλ, καταλαμβάνουν την Προύσα το 1326, τη Νίκαια το 1331, τη Νικομήδεια το 1337. Οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες όµως έχουν άλλο ντέρτι. Το 1346 ο Ιωάννης Κατακουζηνός καλεί τον Οθωμανό Ορχάν να τον βοηθήσει εναντίον του Ιωάννη Παλαιολόγου. Το αποτέλεσµα είναι να γίνει τελικά το 1355 ο Κατακουζηνός αυτοκράτορας µε έδρα το Διδυμότειχο και οἱ Οθωμανοί να έχουν βάλει πόδι για τα καλά στα Βαλκάνια. Το 1354 καταλαμβάνουν την Καλλίπολη. Το 1362 την Αδριανούπολη και τη Φιλιππούπολη Κι έτσι έρχεται και η σειρά των Βουλγάρων και στη συνέχεια των Σέρβων, που ενώ κινδύνευε η περιοχή από τους Οθωμανούς, αυτοί οραματίζονταν. την κατάληψη του βυζαντινού θρόνου. Το 1382 οι Τούρκοι καταλαμβάνουν τη Σόφια, το 1389 νικούν τους Σέρβους στο Κοσσυφοπέδιο και το 1395 ολοκληρώνουν την κατάληψη της Βουλγαρίας. Ύστερα από µία σύντομη ανάπαυλα, και αφού έχουν κάνει πρωτεύουσά τους την Αδριανούπολη της Ανατολικής Θράκης, οι Τούρκοι ετοιµάζονται για την τελική έφοδο κατά του Βυζαντίου. Το 1413 ανεβαίνει ο Μωάμεθ στο θρόνο ο οποίος καταλαμβάνει την Αλβανία και υποτάσσει τη Βλαχία. Στη συνέχεια ο διάδοχός του Μουράτ 2ος καταλαμβάνει το 1430 τη Θεσσαλονίκη και τα Γιάννενα και νικά τις καθυστερημένα ενωμένες δυνάμεις των Βαλκανικών λαών στη δεύτερη µάχη του Κοσσυφοπεδίου το 1448. Ύστερα από πέντε χρόνια, ο Μωάμεθ 2ος καταλαμβάνει την Κωνσταντινούπολη. Το τελευταίο ελεύθερο κομμάτι του ελληνισμού, η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας στον Πόντο, πέφτει στα χέρια των Οθωμανών το 1461.
Συνοψίζοντας, λοιπόν, τα βαθύτερα αίτια της διπλής Άλωσης είναι:
Στο εσωτερικό µέτωπο η επικράτηση των Δυνατών και η συνεπαγόµενη εξασθένιση του κράτους και η οικονομική εξαθλίωση του λαού. Η οικονομική εξαθλίωση του λαού οδήγησε στη διάλυση του στρατού αφού οἱ χωρικοί αρνούνταν τη στράτευση από τους Δυνατούς. Έτσι, λίγο πριν την Άλωση, ο βυζαντινός στρατός απαρτιζόταν κυρίως από ξένους μισθοφόρους. Η οικονομική άλωση του Βυζαντίου από τους Δυνατούς, τους Βενετούς εµπόρους και τις ληστρικές επιδροµές Νορμανδών και Σταυροφόρων.
Οι διεθνείς συνθήκες
Ο οθωµανικός επεκτατισµός. Η αντιμετώπιση του Βυζαντίου από τη Δύση ως πολιτικού υποχείριου και των βυζαντινών περιοχών ως χώρων οικονοµικής εκµετάλλευσης. Ο κατακερµατισµός και οἱ ηγεµονικές τάσεις των βαλκανικών κρατών.
Νομίζω πως εάν στη θέση των παραπάνω ιστορικών υποκειμένωνβάλουμε σύγχρονους πρωταγωνιστές στην περιοχή µας, οἱ αναλογίες είναι προφανείς.
Προς µια νέα Άλωση;
Σήµερα πολλά στοιχεία συνηγορούν στην άποψη ότι ο ελληνισμός οδεύει προς µια νέα Άλωση. Δεν μιλάμε βέβαια για τον κίνδυνο ολοκληρωτικής κατάληψης των δύο ελληνικών κρατών, της Ελλάδας και της Κύπρου, από τους Τούρκους, αλλά για παραπέρα εδαφική συρρίκνωση και εθνική αλλοτρίωση. Ο ελληνισμός βρέθηκε πολλές φορές κάτω από ξένη κυριαρχία, και κατάφερε να επιβιώσει ως έθνος, ως γλώσσα, ως πολιτισμός µε δικά του πρότυπα και αξίες, µε δικό του τρόπο ζωής. Αυτή τη φορά όµως, μιλάμε για τον κίνδυνο εξαφάνισης του ελληνισμού ολοκληρωτικά όχι ως βιολογική οντότητα, αλλά ως ξεχωριστή και διακριτή πολιτιστική και γλωσσική εθνική ομάδα. Αν στη βυζαντινή περίοδο η ρωμιοσύνη, πέρα από τους χειρισμούς των αυτοκρατόρων, διατηρούσε ζωντανή την ορθοδοξία, τη γλώσσα και πάνω απ᾿ όλα τηνκοινοτική κοινωνική οργάνωση, σήµερα, των ελλήνων οἱ κοινότητες είναι διαλυµένες, η ορθοδοξία αλλοτριώθηκε και η γλώσσα δίνει τη µάχη της επιβίωσης. Η άλλοτρίωση του ελληνισμού οφείλεται σε µεγάλο βαθµό στην άλωσή του από τη Δύση, τον ποθητό αλλά µη οριστικά πραγματοποιούµενο εκδυτικισµό.
Στο εσωτερικό
Ποτέ άλλοτε στην ιστορία του ο ελληνισμός δεν ήταν τόσο πολύ συρρικνωµένος εδαφικά Και πληθυσµιακά. Μέσα στα τελευταία 75 χρόνια έχει διωχθεί από πατρογογικές εστίες χιλιετηρίδων, στον Πόντο, την Κύπρο, τη Μικρά Ασία, τα Βαλκάνια, τη Μαύρη Θάλασσα, ενώ οι παροικίες των ζωτικών χώρων της Ανατολικής Μεσογείου και των Βαλκανίων έχουν ουσιαστικά εξαφανιστεί. Τώρα, εάν δραστηριοποιείται ο οµογενειακός ελληγισµός της Αυστραλίας και του Καναδά, είναι κάτι θετικό, ανίκανο όµως από µόνο του να αναστρέψει το γενικό ρεύμα. Η µάχη του ελληνισμού παίζεται εδώ, στην Θράκη, την Κύπρο, το Αιγαίο.
Παράλληλα ο ελληνισμός έχασε και την τεράστια πολιτιστική και γλωσσική αφοµοιωτική του δύναµη, αυτή µε την οποία παλαιότερα αφομοίωσε τους Ρωμαίους κατακτητές και στη νεώτερη ιστορία ενσωμάτωσε στο ελληνικό έθνος, Αρβανίτες, Σλάβους, ακόµη και ετερόδοξους Δυτικούς και Ανατολίτες. Σήµερα ο Έλληνας οχυρώνεται πίσω από την κρατική του υπηκοότητα, αδυνατώντας να παράγει εθνικό πολιτισμό οικουµενικών διαστάσεων.
Μεγάλη συμβολή στην σηµερινή κρίση του ελληνισμού έχει η κυρίαρχη µέχρι σήµερα εθνική στρατηγική η οποία έχει προσδέσει την Ελλάδα, Και σ᾿ αυτό ακολουθεί και η Κύπρος, στο άρµα της ΕΟΚ και τώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Η ένταξη της Ελλάδας στην ΕΟΚ, ή καλύτερα ο τρόπος ένταξής της, έχει οδηγήσει στην αποβιομηχάνιση, την υποβάθμιση της κτηνοτροφίας και της γεωργίας, την αύξηση της ανεργίας, στην μετατροπή των Ελλήνων σε παράσιτα που επιβιώνουν κυρίως µέσω του τουρισμού και των άδηλων πόρων. Κι έτσι ενώ τα περιβόητα πακέτα Ντελόρ που έτσι κι αλλιώς τα τσεπώνουν οι υπερεργολάβοι και οἱ µιζαδόροι του δημοσίου, φτάνουν τα 4-5 δισ.$, ταυτόχρονα το εμπορικό µας έλλειμμα µε τις χώρες της Ε.Ε. φτάνει τα 9-10 δισ.$
Παράλληλα, εκτός από τις δύο παραπάνω, Και άλλες Κοινωνικές κατηγορίες, µε ισχυρές προσβάσεις στην εξουσία και ανεξάρτητα από πολιτική Και κομματική τοποθέτηση, πλουτίζουν, είτε µέσω της συμμετοχής σε εοκικά προγράµµατα και της διαχείρισης εοκικών χρηµατοδοτήσεων, είτε ανήκοντας στη συµπαθή τάξη των εισαγωγέων, είτε στην επίσης συµπαθή τάξη των ιδιοκτητών ΜΜΕ. Και δεν είναι τυχαίο που αυτοί ακριβώς είναι και τα περισσότερο αντεθνικά στοιχεία που αντιδρούν σε οποιαδήποτε δυναμική αντιμετώπιση του τουρκικού επεκτατισµού. Αυτοί δυστυχώς διαχειρίζονται σήµερα τις τύχες του ελληνισμού. Το πιο αλλοτριωμένο εθνικά κοινωνικό κομμάτι:
Αυτοί που για να ανέβουν στην εξουσία, όπως ο Αλέξιος Άγγελος και ο Κατακουζηνός, υπόσχονται στους ᾿Βενετούς’ Και τους Τούρκους συνεκµετάλλευση του Αιγαίου και ευκαιρίες για περισσότερα Κέρδη από ένα έθνος που κατάντησε γκαρσόνι της Δυτικής Ευρώπης.
Αυτοί που σχεδιάζουν κοινές τουριστικές επιχειρήσεις µε τους Τούρκους Και λύση Ομοσπονδίας του Κυπριακού αρκεί να έρθουν στις ελεύθερες περιοχές τα φτηνά εργατικά χέρια των Τούρκοκυπρίων.
Ο διεθνής παράγοντας
Η Δύση όχι µόνο δεν αποδέχεται τις ελληνικές θέσεις αλλά παρέχει πλήρη πολιτική ασυλία στην ΤουρΚία στο να κατέχει τη µισή Κύπρο, να εφαρμόζει πολιτική γενοκτονίας στο Κουρδιστάν και στο να απειλεί την Ελλάδα µε πόλεμο.
Τέλος, τα Βαλκάνια είναι κατακερματισµένα και ενώ µια βαλκανική συνεννόηση είναι όρος επιβίωσης για τον ιστορικό αυτό χώρο ως ανεξάρτητης πολιτικά, οικονομικά και πολιτιστικά οντότητας, οι ηγεσίες των βαλκανικών χωρών –παρά τα διδάγματα του παρελθόντος-επιμένουν να ασκούν εθνικιστική και συχνά επιθετική πολιτική απέναντι στους γείτονές τους. Ταυτόχρονα όµως ενθαρρύνουν µε τον τυχοδιωκτισµό τους τις ξένες επεµβάσεις και Ιδιαίτερα αυτήν της Τουρκίας.
Κι όµως, αν οι συνθήκες, εσωτερικές και εξωτερικές, δείχνουν να ευνοούν µια νέα ολοκληρωτική αυτή τη φορά Άλωση του ελληνισμού, είναι στο χέρι των ζωντανών δυνάµεων του Έθνους να αναστρέψουν αυτήν την πορεία. Κι ακόµη περισσότερο, είναι στο χέρι λοιπόν της δικής µας γενιάς Ελλήνων να µην επιτρέψουμε να είµαστε οι τελευταίοι Έλληνες.
Απόσπασμα από ομιλία για την Άλωση της Κωνσταντινούπολης στην Παγκύπρια Ενιαία Οργάνωση Φοιτητών Θεσσαλονίκης
27 Μαϊου 1996
