Του Αντώνη Σπυρόπουλου
Η πανδημία άλλαξε εντελώς και ριζικά τη ζωή μας. Μια θεμελιώδης αλλαγή που επέφερε είναι στις εμπειρίες μας στον χώρο: η κινητικότητά μας έχει περιοριστεί σοβαρά – περιορίζεται στη μεταφορά των σκουπιδιών στο κάδο ή σε μερικά χιλιόμετρα γύρω από τα σπίτια μας. Αλλά, το λιγότερο εμφανές, το απαγορευτικό έχει επίσης επηρεάσει τις εμπειρίες μας στον χρόνο.
Από κοινωνιολογικής άποψης η έρευνα του πώς σχετίζονται τα ανθρώπινα όντα με τον χρόνο, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια κρίσεων, θα μας βοηθήσει να συνάγουμε πολλά συμπεράσματα για τον τρόπο που η «παραβίαση» του παραδεδομένου χρόνου από την πανδημία επηρέασε τόσο την ψυχολογία μας, αλλά και το σύνολο των οικονομικών μας δραστηριοτήτων, εγκλωβίζοντάς μας σε ένα ατέρμονο παρόν.
Η τρέχουσα κρίση μπορεί να φανεί ότι μας στερεί τη «χρονική μας κανονικότητα», την ικανότητα δηλαδή της δόμησης, διαχείρισης και χειρισμού της εμπειρίας μας μέσα στο χρόνο. Για παράδειγμα, πολλοί από εμάς θα έχουμε ήδη χάσει τον χρόνο και θα αναρωτιόμαστε ποια μέρα της εβδομάδας είναι. Αισθανόμαστε λίγο σαν να έχει σταματήσει ο χρόνος.
Το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό των εμπειριών μας στο χρόνο κατά τη διάρκεια της κρίσης είναι αυτό που η ανθρωπολόγος Τζέιν Γκάγιερ ονόμασε «επιβεβλημένο παροντισμό»: ένα αίσθημα προσκόλλησης στο παρόν, σε συνδυασμό με την αδυναμία σχεδιασμού για το μέλλον. Προς το παρόν δεν γνωρίζουμε πότε μπορούμε να δούμε τα αγαπημένα μας πρόσωπα ή πότε μπορούμε να κάνουμε διακοπές. Πιο σοβαρά, πολλοί από εμάς δεν γνωρίζουμε πότε θα επιστρέψουμε στη δουλειά –ή μάλιστα αν θα έχουμε δουλειά για να επιστρέψουμε. Εν μέσω αυτής της κρίσης, είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ένα μέλλον που μοιάζει διαφορετικό από το παρόν.
Πώς αντιμετωπίζουμε λοιπόν αυτήν τη ριζική διάρρηξη του παραδεδομένου χρόνου, έτσι όπως αυτός είχε διαμορφωθεί την περίοδο της παγκοσμιοποίησης;
Ο «χρόνος της πανδημίας» στην πραγματικότητα αποτελείται από πολλούς διαφορετικούς χρόνους, όπως ο «χρόνος καραντίνας», ή ο «χρόνος γραφείου» και «ο χρόνος στο σπίτι». Έχουμε μάθει να συνυπάρχουμε με αυτές τις νέες παραγματικότητες. Ο τρόπος που ο καθένας μας ερμηνεύει αυτές τις νέες αλλαγές είναι βαθιά προσωπικός και διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο. Ωστόσο, αναφερόμαστε σε μια εμπειρία που μοιράζονται όλοι οι άνθρωποι παγκοσμίως.
Τους τελευταίους μήνες έχουμε αναπτύξει μόνοι μας πολλές χρονικές στρατηγικές. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει την κατασκευή νέων ρυθμών και χρονικών δομών. Καθημερινές ασκήσεις, εβδομαδιαίες οικογενειακές συναντήσεις στο διαδίκτυο (τηλεδιασκέψεις), γεγονότα τα οποία σηματοδοτούν το πέρασμα του χρόνου. Ακόμα και η εκπαίδευση στο σπίτι έχει απαιτήσει νέα χρονοδιαγράμματα -για να μην αναφέρουμε ατελείωτες πιέσεις που ασκεί αυτό στους μαθητές και στους εκπαιδευτικούς.
Το ρολόι του καπιταλισμού
Για πολλούς, αυτό το αίσθημα προσκόλλησης στο παρόν δεν είναι καινούργιο. Όσοι, στον παγκοσμιοποίημενο φρενήρη χρόνο, δεν μπορούν να συμβαδίσουν με τις συνεχώς αυξανόμενες παγκόσμιες ροές χρημάτων, ιδεών, εμπορευμάτων και ανθρώπων συχνά αισθάνονται ότι μένουν πίσω. Επομένως, πολλοί επικριτές του καπιταλισμού υποστήριξαν ότι χρειαζόμαστε επιβράδυνση του χρόνου.
Οι οικονομικές κρίσεις και οι κρίσεις του μοντέλου παραγωγής και ανάπτυξης δεν είναι πρωτοφανείς. Αυτές οι κυκλικές κρίσεις αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του καπιταλισμού, όπως μας είπε ο Μαρξ πριν από περισσότερα από 150 χρόνια. Ωστόσο, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, τα κράτη πρόνοιας διαχειρίστηκαν, παρεμβατικά σε μεγάλο βαθμό, τις οικονομικές κρίσεις που εμφανίστηκαν, με αποκορύφωμα τη μεγάλη ρύθμιση των αγορών και κεφαλαίων που ήρθε μετά τη μεγάλη ύφεση του ’29 και παρουσιάστηκε ως το Νιου Ντηλ.
Όμως, οι νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις του καπιταλισμού της δεκαετίας του 1980 είχαν ως αποτέλεσμα τη διάλυση του κράτους πρόνοιας. Οι εθνικές κυβερνήσεις σταμάτησαν τα πενταετή σχέδια. Η παραγωγή just-in-time και οι νέες τεχνολογικές εξελίξεις, όπως το διαδίκτυο, οδήγησαν σε μια άνευ προηγουμένου επιτάχυνση του χρόνου.
Ο νεοφιλελευθερισμός έχει ήδη βάλει την ανθρωπότητα σε κατάσταση παρατεταμένης κρίσης εδώ και αρκετές δεκαετίες. Χωρίς ασφάλεια στην εργασία και σε συνεχώς μεταβαλλόμενες αγορές, πολλοί από εμάς αγωνιζόμαστε ή αδυνατούμε να σχεδιάσουμε το μέλλον μας, νιώθωντας προσκολλημένοι συνεχώς σε ένα ατελεύτητο παρόν.
Πολλές μεταβιομηχανικές πόλεις, όπως αυτές στην Αγγλία, έχουν χάσει τις συλλογικές προοπτικές τους. Μετά από χρόνια βιομηχανικής άνθησης και υψηλών ποσοστών απασχόλησης, πολλοί κάτοικοι αισθάνονται τώρα ότι οι πόλεις τους δεν έχουν μέλλον. Η διάλυση των τοπικών βιομηχανιών, όπως η εξόρυξη, έχει οδηγήσει σε υψηλή ανεργία και απρόβλεπτα επίπεδα μετανάστευσης εκτός των περιοχών. Οι νέοι και οι μορφωμένοι εγκαταλείπουν την χώρα τους προς αναζήτηση εργασίας, ενώ όσοι μένουν πίσω παρακολουθούν την αργή παρακμή της πατρίδας τους.
«Ανάκτηση» του μέλλοντος
Αυτό ισχύει και για την τρέχουσα κατάστασή μας. Τώρα είναι η ώρα να σκεφτούμε μπροστά. Πώς θα είναι η ζωή στο μέλλον μετά το COVID-19; Με έναν τρόπο πρέπει να «ξεγελάσουμε» τον χρόνο.
Θα πρέπει επίσης να θέσουμε θεμελιώδη ερωτήματα σχετικά με το πότε τελειώνει αυτή η κρίση: Πώς μπορούμε να λύσουμε την τρέχουσα κλιματική κρίση; Πώς μπορούμε να αποτρέψουμε τις κοινωνικές ανισότητες σε μια απρόβλεπτη οικονομική ύφεση; Πώς μπορούμε να αποτρέψουμε μια άλλη πανδημία; Τα αναδρομικά χαρακτηριστικά μιας νέας πολιτικής διαχείρισης του χρόνου, θα είναι επίσης σημαντικός παράγοντας στη διαμόρφωση στη μετά πανδημίας εποχή: Έχουν ενεργήσει οι κυβερνήσεις αρκετά γρήγορα και προβλεπτικά για μελλοντικές πιθανές κρίσεις;
Επειδή η κρίση της πανδημίας μάς επέτρεψε να βιώσουμε έναν πολύ διαφορετικό χρόνο, θα ήταν ενδιαφέρον να δούμε αν θα παραμείνουν τμήματα αυτής της νέας ομαλότητας, όπως η κατ’ οίκον εργασία και η μειωμένη κινητικότητα. Αλλά, ακόμα κι αν είναι απλώς μια ακούσια παύση από τους καπιταλιστικούς χρόνους, θα πρέπει να επανεξετάσουμε τα χρονικά καθεστώτα ανάπτυξης, παρακμής και επιτάχυνσης του νεοφιλελευθερισμού, που έχουν διαμορφώσει τη ζωή στη Γη.
Οι εμπειρίες μας από το χρόνο της πανδημίας μάς προσφέρουν ευκαιρία σκέψης για τη διαμόρφωση του χρόνου στις εποχή μετά από αυτήν.
Η ανθρωπότητα οφείλει να επαναπροσδιορίσει τις σχέσεις της με τη μεγέθυνση του χρόνου που επέφερε η παγκοσμιοποίηση λόγω της χρονικής σμίκρυνσής του, που ωστόσο αυτή δεν ήταν ίδια για τη μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων στον πλανήτη, παρήγαγε και όξυνε τις οικονομικές αντιθέσεις, προκάλεσε μια σειρά από επαναλαμβανόμενες κρίσεις υγείας (ιοί) και συνετέλεσε στη μεγαλύτερη οικονομική ύφεση μετά το ’29. Η σκέψη αυτή οφείλει να αποτελεί βασική στρατηγική πολιτικής για όσους ασκούν κριτική στο υπάρχον παγκοσμιοποιημένο μοντέλο ανάπτυξης.
Πηγές:
https://anthrosource.onlinelibrar-
y.wiley.com/doi/abs/10.1525/ae.
2007.34.3.409
