του M. Εγγλέζου, από το Άρδην τ. 32, Νοέμβριος 2001
Την εφηβεία μου,· ο Καζαντζάκης ήταν ένας από τους συγγραφείς που τη σημάδεψαν. Η ζωντάνια του λόγου του, η αιρετικότητα των απόψεων του, η αμεσότητα της περιγραφής του με κρατούσαν προσηλωμένο στις σελίδες του νύχτες αμέτρητες, βιβλίο με βιβλίο.
Σ’ αυτά τα διαβάσματα, εξέχουσα θέση κρατούσε ο “Καπετάν Μιχάλης”. Απηχούσε μιαν εποχή ηρωική για την Κρήτη, περιβαλλόταν κι από τις δάφνες των κριτικών και των διανοούμενων, όπως άλλωστε όλο το έργο του Καζαντζάκη. Μια μορφή ηρωική, απροσπέλαστη, που αποτελούσε πρότυπο για δεκάδες συνομηλίκους μου, που μοιράζονταν μαζί μου αναζητήσεις και ιδέες.
Τον “Καπετάν Μιχάλη” τον ξαναδιάβασα πριν λίγο καιρό. Κι η αίσθηση που μ’ άφησε ήταν διαφορετική από την πρώτη ανάγνωση. Λιγότερα συναισθήματα συγκίνησης, άρνηση ταύτισης μου με τον ήρωα, που πια δεν μου ενέπνεε σεβασμό αλλά μάλλον λύπη, όλα αυτά ανακατεμένα κι ασυγκρότητα.
Σιγά σιγά ξεδιαλυνότανε μέσα μου η εικόνα. Μα συγκεκριμένη έγινε όταν διάβασα στο τελευταίο τεύχος της εφημερίδας “ΤΑ ΣΦΑΚΙΑ” ένα κείμενο του Νίκου του Ψαρού, που σε μια φράση του συμπύκνωνε αυτό που κι εγώ ένιωθα:…
Ο Καπετάν Μιχάλης, λοιπόν, είναι για μένα ένας άνθρωπος που έχει μάθει να ζει σύμφωνα μ’ έναν αυστηρό κώδικα αρχών, που του επιτάσσει το κρύψιμο των όποιων συναισθημάτων του. Είναι αυτός ο κώδικας τιμής των Κρητικών, στον οποίο υπακούν όχι γιατί τους επιβάλλεται, αλλά γιατί οι ίδιοι προσχωρούν σ’ αυτόν, σκληρό αλλά αποδεκτό. Τον κώδικα αυτόν ο Καπετάν Μιχάλης τον ακολουθεί μόνο φαινομενικά. Δείχνει ότι τον αποδέχεται, αλλά δεν είναι άξιος να ζήσει με βάση αυτόν. Όπως εύστοχα παρατηρεί κι ο Νίκος ο Ψαρός, διασκεδάζει με μια παρέα καραγκιόζηδων, ανθρωπάκια που τους επιβάλλει την παρουσία του, τζουτζέδες που τον τρέμουν, κι όχι συναγωνιστές του που τον σέβονται και τον τιμούν. Ο Καπετάν Μιχάλης φοβάται να ζήσει. Προσπαθεί να πνίξει τον έρωτά του για την Εμινέ, όχι από σεβασμό στη γυναίκα του και στον εαυτό του, αλλά από εγωισμό. Αλλά δε σταματάει εκεί. Δεν πνίγει το αίσθημα του, αλλά υποδουλώνεται σ’ αυτό, μ’ έναν καταστροφικό τρόπο, τόσο για την Εμινέ, όσο και για την υπόθεση της επανάστασης. Αφήνει τη θέση του στη μάχη για να πάει νύχτα να τη σώσει (κι αργότερα να τη σκοτώσει), τη στιγμή που έχει ταιριάξει με τον Καπετάν Πολυξίγκη, τον αντίθετο χαρακτήρα του Καπετάν Μιχάλη. Μαχητικό καπετάνιο στον πόλεμο και γλεντιστή της παρέας και του έρωτα στην ειρήνη. Δεν είναι τυχαίο που ο Καπετάν Μιχάλης τον αντιπαθεί. Ούτε είναι τυχαίο που ο Καπετάν Πολυξίγκης δείχνει τέτοια ανωτερότητα όταν μαθαίνει ποιος σκότωσε την Εμινέ. Θέλει να εκδικηθεί αλλά όχι τώρα. Τώρα η Κρήτη τους χρειάζεται και τους δύο.
Σε αντίθεση με την υποταγή των προσωπικών αναγκών του Καπετάν Πολυξίγκη στον Αγώνα για την Ενωση, ο Καπετάν Μιχάλης βρίσκει αφορμή τον Αγώνα για να ικανοποιήσει τις δικές του ανάγκες. Εγκαταλείπει τη θέση του τυφλωμένος από το πάθος του, και οι Τούρκοι καταστρέφουν το μοναστήρι που φύλαγε. Υφίσταται τη δριμύτατη κριτική των άλλων καπετάνιων, την οποία αρνείται να αποδεχτεί, τυφλωμένος από εγωισμό. Ο Κρητικός άντρας όμως δεν γίνεται έρμαιο του πάθους του. Το πολεμά με αξιοπρέπεια, κι αν δεν μπορεί να το νικήσει δεν το αφήνει να καταστρέψει άλλους. Μόνο τον εαυτό του.
Στη συνέχεια, πνιγμένος από τη ντροπή, συγκροτεί ένα σώμα από εθελοντές που τον πιστεύουν και τον θαυμάζουν, κι αντί να χειριστεί τις τύχες τους που αυτοί του εμπιστεύτηκαν με γνώμονα την επιτυχία του Αγώνα, τους παρασέρνει σε μια σύγκρουση αυτοκτονίας, η οποία για τον μεν Καπετάν Μιχάλη αποτελεί λύτρωση, για τον Αγώνα όμως και τα μέλη της ομάδας του είναι μια άσκοπη σπατάλη ζωών. Είναι χαρακτηριστική η σκηνή όπου ένας συναγωνιστής του ρωτά αν είναι σκόπιμος για τον Αγώνα ο σίγουρος χαμός στον οποίο τους οδηγεί, ή αν θα έπρεπε να φυλάξουν τις ζωές τους για την Κρήτη.
Το πρότυπο που προσφέρει ο Καπετάν Μιχάλης μπορεί να γοητεύει τους διανοούμενους του σαλονιού και τους άκαπνους κριτικούς, αυτούς που δεν ξέρουν πολλά πράγματα για την Κρήτη. Όμως για τους Κρητικούς, δε μπορεί να αποτελεί σοβαρό σημείο αναφοράς, παρά μόνο προς αποφυγή, μόνο σαν παράδειγμα του πως μπορεί να ακολουθείται στον τύπο αλλά όχι στην ουσία το κρητικό σύστημα αξιών. Κάτι ανάλογο μπορεί και σήμερα να συμβαίνει στην Κρήτη. Γιατί και σήμερα συγκρούονται στο νησί μας ένα σύστημα αξιών που για αιώνες μας κράτησε όρθιους, με την επιφανειακή και τυπική εφαρμογή του.