του Χ. Χαλαζιά, από το Άρδην τ. 32, Νοέμβριος 2001
Το Ισλάμ είναι σήμερα επιθετικό. Την εντύπωση αυτή καλλιεργούν πολλοί εξαιτίας της αλλαγής που συνέβη το 1979 στην Περσία και της “εξαγωγής” της Ισλαμικής επανάστασης, με την οποία πολιτογραφήθηκε η αναβίωση ενός ισλαμικού πνεύματος περισσότερο ενεργού από άλλοτε. Λέγοντας “εξαγωγή” της Ισλαμικής επανάστασης, εννοείται βέβαια η διείσδυση του μουσουλμανικού κόσμου και σε άλλες χώρες, δηλαδή η σύγχρονη αντίληψη για τον ρόλο και την αποστολή του Ισλάμ στον κόσμο. Βλέπουμε εδώ και χρόνια ότι οι Άραβες, είτε ως κάτοχοι των πηγών του πετρελαίου είτε ως εκπρόσωποι του επιθετικού Ισλάμ, διαδραματίζουν έναν από τους πρωτεύοντες ρόλους στις διεθνείς εξελίξεις.
Από την εποχή του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, διαπιστώνονται ουσιαστικές αλλαγές στον ισλαμικό κόσμο. Οι ιστορικοί σημειώνουν ότι ο Ισλαμισμός γενικά κατά τον 20ό αιώνα “ήταν αναπόσπαστα συνδεδεμένος με τις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις της εποχής”. Ως μία θρησκεία που αγκαλιάζει το νόμο και τον τρόπο ζωής των οπαδών της, αποτέλεσε αναπόφευκτα κύριο παράγοντα στα κινήματα για την απελευθέρωση των μουσουλμανικών λαών από τη μη μουσουλμανική επικυριαρχία και στην προώθηση των κοινωνικών μεταβολών στον μουσουλμανικό κόσμο. Οι αλλαγές που έχουν συντελεστεί μπορούν να χωριστούν σε δύο ομάδες. “Οι πρώτες αλλαγές έγιναν”, όπως γράφει στο βιβλίο του ο Γάλλος καθηγητής Ζακ Μπερκ, “στον ανθρωπολογικό τομέα και είναι πραγματικά κολοσσιαίας σημασίας. Εννοώ φυσικά το άνοιγμα των ηθών, το άνοιγμα τον μυαλού στα νέα μηνύματα. Πολλά προβλήματα που έθεταν άλυτα διλήμματα στους ανθρώπους της παλιάς εποχής, όπως ήταν το κλείσιμο των γυναικών στο σπίτι, σήμερα είναι πια αρκετά ξεθωριασμένα χωρίς βέβαια να έχουν ακόμη εκλείψει τελείως. Το φαινόμενο δεν είναι γενικό. Ο αραβικός κόσμος είναι τεράστιος και ο μουσουλμανικός ακόμα μεγαλύτερος. Προχωρεί κατά περιοχές. Σαν στο σκάκι που υπάρχουν μαύρα και λευκά τετράγωνα, έτσι και ανάμεσα σε αυτές τις χώρες άλλες έπαιξαν επιταχυντικό ρόλο, ενώ άλλες ανασταλτικό. Ωστόσο, στον ανθρωπολογικό τομέα, πρόκειται για έναν ενιαίο κόσμο, με αποτέλεσμα η πρόοδος μιας μερίδας να αντανακλά στις υπόλοιπες με τρόπο αναπόδραστο. Οι άλλες αλλαγές, αυτές που σημειώθηκαν στον τομέα των θεσμών, δεν .μπορούμε να πούμε ότι ακολούθησαν την πρόοδο των ηθών. Για πολλούς άλλους, η διαπίστωση αυτή είναι μια απογοήτευση. Την εξήγηση πρέπει να την αναζητήσουμε στο ίδιο το αποικιοκρατικό καθεστώς και σ’ αυτό που το διαδέχτηκε”.
“Στην πολιτική σφαίρα”, λένε οι ιστορικοί, “φανερώθηκαν οι σπουδαιότερες εκδηλώσεις τον Ισλαμισμού και τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετώπισε”. Η αναβίωση του Ισλαμισμού ήταν μια ουσιώδης όψη των πολιτικών και κοινωνικών ζυμώσεων στους μουσουλμανικούς λαούς. Λειτουργώντας ως πνευματική πηγή τοι πολιτιστικού και πολιτικού εθνικισμού, ο Ισλαμισμός έδωσε μία όψη θρησκευτικής σύγκρουσης στην πάλη εναντίον της δυτικής επικυριαρχίας. Ως οδηγός πολιτικής συμπεριφοράς, ήταν ευθυγραμμισμένος με τις σύγχρονες δημοκρατικές τάσεις στην άκαμπτη εμμονή ότι οι πιστοί είναι ίσοι μεταξύ τους, αλλά μερικές άλλες μέθοδοι και επιταγές του φαίνονταν να συγκρούονται μαζι τους. Η αρχή ότι “όλοι είναι δεκτοί στις τάξεις του Ισλάμ” συγκρουόταν με την τάση προς δημιουργία εθνικών κρατών, αλλα συνέπιπτε με τον διεθνισμό. Η έντονη διάκριση που έκανε μεταξύ πιστών και απίστων όμως μπορούσε να αποδειχθεί φράγμα στην εθνική αλλά και τη διεθνή ενότητα. Ο καθηγητής Νταρκ σημειώνει: “Όταν τερματίστηκε η αποικιοκρατία, οι αποχωρούντες αποικιοκράτες μεταβίβασαν τις ευθύνες τους στους Άραβες με τρόπο ανέντιμο, ενώ θα έπρεπε να τους βοηθήσουν στη δική τους καθαρά εξέλιξη με πλήρη ανιδιοτέλεια. Δεν το κάνανε αυτό, ό,τι και αν λένε μερικοί. Η συμπεριφορά όμως από τις ηγετικές τάξεις των ανεξάρτητων πια ισλαμικών χωρών ήταν απογοητευτική. Όχι ότι πρέπει να καθίσει στο σκαμνί μία κοινωνική ομάδα, που στο κάτω κάτω δεν ήταν ούτε καλύτερη ούτε χειρότερη από τις άλλες. Αναρωτιέμαι μάλλον μήπως έπεσαν έξω στην ανεξαρτησία που εφάρμοσαν, στο είδος της ανεξαρτησίας. Οι λαοί αυτοί είχαν αγωνιστεί για την ελευθερία τους και τί κέρδισαν τελικά; Το πιο ψυχρό από τα ψυχρότερα, το κράτος, το “αποικιοποιημένο” κράτος, όπως το ονομάζω. Με τα σύγχρονα μέσα του, τις τράπεζές του. τον προεξοφλητικό τόκο αλλά και με τα ελικόπτερά του, τα τανκς του, με τα συλλαλητήρια και με τις διώξεις, γιατί το χειρότερο απ όλα είναι που προικίστηκαν με το σύγχρονο κράτος. Ως παράδειγμα αναφέρεται η περίπτωση τον Ιράν που με τον Σάχη του αποτελούσε μία εξογκωμένη καρικατούρα τον ασιατικού κράτους. Οι ευρύτατα γνωστές συνέπειες είναι πολύ διδακτικές, αλλά και προβληματίζουν, αφού από το ένα άκρο έφτασαν στο άλλο. Το θέμα που απασχολεί και συζητιέται από πολλούς μουσουλμάνους διανοουμένους, από τους οποίους αρκετοί υποστήριξαν τα κινήματα ανεξαρτησίας στις χώρες τους και αγωνίστηκαν και αγωνίζονται για τη δημοκρατία, είναι τούτο: “Το θέλουμε αυτό; Η απάντηση είναι όχι. Αυτό που θελήσαμε ήταν μία ολόπλευρη απελευθέρωση”.
Στη σκέψη και στη θεολογία του, ο Ισλαμισμός έμεινε ουσιαστικά ανέγγιχτος από τις σύγχρονες εξελίξεις. Η αυθεντία του Κορανίου ως αποκαλυπτικού κειμένου παρέμεινε αναμφισβήτητη ακριβώς όπως είχε γίνει και στην προηγούμενη ιστορία της πίστης του. Οι μουλάδες διατήρησαν το γόητρο που τους επέτρεπε να εξακολουθούν να είναι οι ερμηνευτές των πηγών της ισλαμικής πίστης. Οι εκσυγχρονιστές και μεταρρυθμιστές, που δέχτηκαν τη σύγχρονη επιστημονική γνώση και ενδιαφέρονταν για τις κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, είχαν σημαντική κοινωνική επίδραση πάνω στη μουσουλμανική κοινωνία, την οποία προσπάθησαν να αναζωογονήσουν, και βοήθησαν νέους άνδρες με δυτική παιδεία να μείνουν μέσα στην πίστη και να νιώθουν περηφάνια για τον Ισλαμισμό. Η κυρία επίδρασή τους ήταν πάνω στις κοινωνικές πλευρές της μουσουλμανικής ζωής, γιατί ενθάρρυναν τις σκέψεις για κοινωνικές μεταβολές και καλλιέργησαν το ψυχολογικό κλίμα μέσα στο οποίο αναπτύχθηκαν κινήματα για τα δικαιώματα των γυναικών, για την επέκταση της Παιδείας και τη δημιουργία εργατικών οργανώσεων στις περισσότερες ισλαμικές χώρες. Όμως, δεν έφεραν μεταβολή στη διάρθρωση της θρησκευτικής αυθεντίας ή στο περιεχόμενο της πίστης. Η θρησκευτική αυθεντία εξακολουθούσε να εδρεύει στους μουλάδες που ήταν προσκολλημένοι στην πατροπαράδοτη μεσαιωνική παρουσίαση του Ισλαμισμού. (…)
Ο Ζακ Μπερκ γράφει: “Επί πέντε αιώνες το Ισλάμ στάθηκε παράγοντας προόδου, ως τον 12ο ή το 13ο αιώνα. Ο καθηγητής Λομπάρ απέδειξε πόσο δεμένο στάθηκε το Ισλάμ με το δρόμο που ακολούθησε ο χρυσός, το ξύλο ως υλικό για κατασκευές, τα χειροποίητα προϊόντα. Ήταν με λίγα λόγια η μεγάλη ανερχόμενη δύναμη. Και ο πρωταθλητής μπορούμε επίσης να πούμε μίας φιλελεύθερης οικονομίας, αρκετά προχωρημένης σε σχέση με τη μεσαιωνική κοινωνία μας. Οι παράγοντες που έβαλαν τέλος σ’ αυτή τη φάση του Ισλάμ είναι πολλοί. Ο σπουδαιότερος ήταν ότι, από τον 14ο και 15ο αιώνα, το Ισλάμ άρχισε να αισθάνεται γεωπολιτικά κυκλωμένο. Άρχισε λοιπόν να αμύνεται και με αρκετή επιτυχία μάλιστα ως τον 19ο αιώνα, την εποχή δηλαδή της σύγχρονης αποικιοκρατίας. Το τίμημα όμως που πλήρωσε στάθηκε ακριβό. Διότι θεοποίησε στην ψυχή του λαού δυνάμεις, στοιχεία και θεσμούς που εναντιώνονταν σ’ όλα εκείνα τα οποία στην Ευρώπη έφερναν τη μεταρρύθμιση, τα “φώτα”, τις μεγάλες ανακαλύψεις. Το Ισλάμ άρχισε να αισθάνεται πολιορκημένο και κατάντησε έτσι σκοταδιστική δύναμη. Αυτό κράτησε ως την ώρα που προκλήθηκε ο κλονισμός της αποικιοκρατίας, οπότε ακολούθησαν άλλα φαινόμενα, οι φορείς των όσων διαπιστώνουμε σήμερα”. Μια από τις διαπιστώσεις που δεν κάνει ο Μπερκ αλλά είναι δεδομένη αφορά την αναβίωση του Ισλάμ με τον τρόπο που την επιχείρησε και την επέβαλε η Ισλαμική επανάσταση στο Ιράν. Όταν λέμε ότι ο Ισλαμισμός έγινε σκοταδιστική δύναμη την εποχή της αποικιοκρατίας, μήπως εννοούμε το ίδιο φαινόμενο που παρατηρούμε τώρα, κάμποσα χρόνια μετά την επικράτηση της επανάστασης των μουλάδων στο Ιράν; Κατά τους θρησκευτικούς ηγέτες του Ιράν, ο Ισλαμισμός ξαναγυρίζει στην πηγή του, αλλά είναι έτσι;
Η πολιτεία αυτού του “αναπαλαιωμένου” Ισλαμισμού, που κάθε άλλο παρά το δρόμο κάποιας προόδου ακολούθησε ως τώρα, πιστοποιεί ακριβώς εκείνη την υποβάθμιση, την οποία αναφέρει ο Μπερκ αλλά όχι εξαιτίας της δυτικοποίησης αλλά του αναχρονιστικού Ισλάμ που επιβλήθηκε. Την εποχή που τα γεγονότα στο Ιράν δεν ήταν ακόμη τόσο ξεκαθαρισμένα και κανένας δεν ήξερε ποιο δρόμο θα ακολουθήσει η Ισλαμική επανάσταση που ανέτρεψε το Σάχη, ο καθηγητής Μπερκ γράφει: “θα σας διατυπώσω μια άποψή μου στην οποία κατέληξα όχι πολύ διστακτικά. Για τέτοιες χώρες· δεν νομίζω ότι μπορεί να γίνει ποτέ λόγος για πρόοδο, αν δεν εκπορεύεται κατά κάποιο τρόπο η πρόοδος αυτή από το Ισλάμ. Είναι βαρύ αυτό που λέω. Είναι βαρύ για τον κοινωνικό ιστορικό, για τον κοινωνιολόγο και για το δημοκράτη. Από την άλλη πλευρά, το Ισλάμ δε θα μπορούσε να ανταποκριθεί σ’ αυτόν το ρόλο παρά μόνο προοδεύοντας το ίδιο ως θρησκεία και ως πολιτισμός, αποδεχόμενο το ρόλο των “φώτων”, της αντιλογίας, των προβλημάτων, αποδεχόμενο το άτομο. Πάνω σ’ αυτό, άλλωστε, τη στιγμή αυτή έχει δημιουργηθεί η μεγαλύτερη διένεξη από τη μία άκρη του Ισλάμ ως την άλλη. Νομίζω ότι το κλειδί ή ένα από τα κλειδιά των γεγονότων που παρακολουθούμε πρέπει να το αναζητήσουμε στην πρόοδο την οποία είναι σε θέση να κάνει η ισλαμική θρησκεία”. Ο καθηγητής Μπερκ βλέπει τα πράγματα μέσα από το ιστορικό παρελθόν του Ισλαμισμού αλλά και με την προοπτική της μελλοντικής πορείας. Ο πρωθυπουργός του Ιράν είχε πει, καθώς η Ισλαμική επανάσταση επικρατούσε και η χώρα άλλαζε κατεύθυνση, ότι “θα αρκέσει να κάνουμε ό,τι έκανε ο προφήτης Μωάμεθ”.
Ο ίδιος ο Μωάμεθ αν ζούσε σήμερα θα έκανε τελείως διαφορετικά πράγματα από αυτά που έκανε εδώ και δεκαπέντε αιώνες”. “Οι συνθήκες μίας ποιμενικής κοινωνίας” συνεχίζει ο Μπερκ “που τρέφεται με χουρμάδες και γάλα καμήλας, είναι εντελώς άλλες από αυτές που επικρατούν σε μία βιομηχανική κοινωνία, όπως πρόκειται να γίνει το Ιράν. Οι θρησκευτικοί ηγέτες λένε ότι, ερμηνεύοντας το Κοράνι, θα κάνουν τις απαραίτητες εφαρμογές. Ποιος πρέπει όμως να ερμηνεύσει το Κοράνι σήμερα; θα σας δώσω ένα παράδειγμα. Στις αρχές τον αιώνα μας, μερικοί “ανακαινιστές” θρησκευτικοί στοχαστές, από τους οποίους ο διασημότερος ήταν ο Αιγύπτιος σείχης Αμπτού, αφού καταπιάστηκαν με ένα βασικό σημείο της θεωρίας, έδωσαν μερικές πρωτοποριακές λύσεις στο θεσμό της ασφάλισης, θα ξέρετε βέβαια ότι, σύμφωνα με το αυστηρά ισλαμικό δόγμα, το κέρδος επί του κεφαλαίου απαγορεύεται. Κι από τη στιγμή που δεν υπάρχει κέρδος, δεν υπάρχει τραπεζική εργασία ούτε επένδυση ούτε επιχείρηση ούτε ασφάλιση. Ολόκληρη η οικονομική ζωή λοιπόν λειτουργούσε πάνω σε παράνομες τοκογλυφικές βάσεις ή σε ξένα κυκλώματα. Γιατί, στις κοινωνίες αυτές, από τη στιγμή που απαγορεύεται το κέρδος, η τοκογλυφία είναι ό,τι ήταν στις δικές μας κοινωνίες η παράνομη άμβλωση σε σχέση προς την εκ του νόμου απαγόρευσή της. Ο σείχης Αμπτού λοιπόν, καταφεύγοντας σε διάφορες περίτεχνες ερμηνείες, κατάφερε να δώσει λύση σ’ αυτό το θέμα χωρίς να παραβεί το Κοράνι”.
Για όσους αντιμετώπισαν το ισλαμικό πείραμα του Ιράν ως μια ευκαιρία πορείας προς τη δικαίωση της αναβίωσης του Ισλάμ, η συνέχεια υπήρξε ασφαλώς απογοητευτική. Ο Μπερκ έλεγε ότι ο Χομεϊνί “πιθανόν να προκάλεσε για πρώτη φορά στην ιστορία το ακόλουθο συγκλονιστικό φαινόμενο: να δώσει σε μία ηθική δύναμη τη δυνατότητα να τινάξει στον αέρα έναν ολόκληρο μηχανισμό, της τελειότητας μάλιστα του σαχικού, με το στρατό, την αστυνομία και την τεχνική του”. Και αναρωτιόταν ταυτόχρονα τότε: “Όταν όμως έρθει η ώρα να ξαναχτίσει από την αρχή, θα βρει ο Χομεϊνί στη θρησκεία την ίδια δύναμη; Εκεί τον περιμένουν οι αντίπαλοι του. Η απάντηση θα εξαρτηθεί από την ικανότητα του Ισλάμ να ανανεωθεί από το εσωτερικό του ή να καταρρεύσει. Από την ικανότητά του να επεξεργαστεί την εσωτερική του επανάσταση”. Σήμερα, ο καθένας έχει βρει την απάντηση. Το Ιράν έγινε το εργαστήριο όπου δοκιμάστηκαν οι πραγματικές ικανότητες του Ισλάμ. Μόνο που οι δοκιμές έγιναν από λάθος ανθρώπους. Όμως ο ισλαμικός κόσμος δεν περιορίζεται εκεί. Η εθνικιστική αναβίωση του Ισλάμ μπορεί να εξακολουθήσει να παίζει σημαντικό ρόλο στο μέλλον, περισσότερο μάλιστα αν οδηγηθεί από πραγματικά φωτισμένους θρησκευτικούς, πολιτικούς και κοινωνικούς ηγέτες-μεταρρυθμιστές.
