από το Άρδην τ. 40-41, Ιανουάριος-Μάρτιος 2003
ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΟ ΧΑΜΕΝΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ – Α’ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ
Ποια Θα μπορούσε άραγε να είναι η συμβολή της ελληνικής πνευματικής παράδοσης στον ευρωπαϊκό πολιτισμό, την εποχή της παγκοσμιοποίησης και της “νέας τάξης πραγμάτων”; Υπάρχουν στην παράδοση μας κοσμοθεωρητικά σχήματα ή συστήματα αξιών που να έχουν ευρύτερο ευρωπαϊκό και οικουμενικό ενδιαφέρον; Που να προβάλλουν εναλλακτικά πρότυπα ζωής απέναντι στα αδιέξοδα μοντέλα της κοινωνίας της αγοράς; Και πού θα μπορούσαμε να βρούμε αξιόπιστες εκφράσεις τους;
Στόχος του συγγραφέα είναι ακριβώς να επιχειρήσει μια πρώτη απάντηση σ’ αυτά τα ερωτήματα. Ένα προνομιακό πεδίο για τη μελέτη πολιτισμικών δομών είναι η λογοτεχνία, όπου οι διάχυτες διυποκειμενικές δομές ιδεών, αξιών, τάσεων που χαρακτηρίζουν μια κοινωνία συλλαμβάνονται και αποδίδονται σε ένα πλήρες, ευκρινές και συνεκτικό σύστημα.
Η έρευνα εντοπίζεται κυρίως στο πεδίο της ποίησης, που αποτελεί την κορυφαία έκφραση του νεοελληνικού πνευματικού πολιτισμού. Και χρησιμοποιεί ως τυπολογικά κριτήρια τις σημαίνουσες σχέσεις: φύση-κουλτούρα, άτομο-κοινωνία, ανταγωνιομός-ενότητα, ρασιοναλισμός-μυστικισμός. Ο τρόπος που βιώνονται αυτές οι διπολικές σχέσεις σε επίπεδο δομών βάθους αποκαλύπτει ορισμένες θεμελιώδεις κοσμοθεωρητικές και βιοθεωρητικές επιλογές, που επανέρχονται σε διάφορες ταυτόσημες εκδοχές μέσα στους ποιητικούς μύθους και συνιστούν μια ευδιάκριτη κατεύθυνση, που -με αφετηρία τη λαϊκή προφορική ποίηση και ερείσματα το έργο κορυφαίων Ελλήνων δημιουργών- διαμορφώνει τις συντεταγμένες μιας δεσπόζουσας ποιητικής και πολιτισμικής παράδοσης. Οι συντεταγμένες αυτής της παράδοσης εξειδικεύονται σε έναν ιδιαίτερο συνδυασμό δομικών και αξιακών σχέσεων, που συνιστούν τα “διακριτικά” συστατικά στοιχεία της νεοελληνικής κουλτούρας. Τα διακριτικά αυτά στοιχεία που ορίζουν την ελληνική ταυτότητα είναι:
1. Η ισορροπία του πολιτισμού με τη φύση, που εξασφαλίζει την αρμονική συμβίωση όλων των όντων και αναδείχνει τον άνθρωπο σε υπεύθυνο παράγονται μέσα στο Σύμπαν
2. Η ισοτιμία φυσικών και ηθικών αξιών, που φέρνει σε αρμονία τις υλικές και ηθικές ανάγκες και αιτήματα του ανθρώπου. Από την αρχή αυτή απορρέει η “αγιότητα των αισθήσεων”, που αποενοχοποιεί τον έρωτα και καταφάσκει τις ζωικές αξίες.
3. Η ταύτιση του αγαθού με το κάλλος, σχέση πολυσήμαντη, χαρακτηριστική του νεοελληνικού ανθρωπισμού, που αναδείχνει την πνευματική υπόσχεση του υλικού κόσμου.
4. Η εγκοσμίωση των μεταφυσικών αξιών, μέσω της “θείας Επιφάνειας”, που απορρίπτει τα δυϊστικά κοσμολογικά μοντέλα και αποκαθιστά την ενότητα υλικού και πνευματικού κόσμου.
5. Η σύνθεση ορθολογισμού-μυστικισμού, που υπερβαίνει την άκαμπτη ρασιοναλιστική λογική και απελευθερώνει όλες τις ψυχοπνευματικές δυνάμεις του ανθρώπου.
6. Η υπέρβαση της αντίθεσης ανάμεσα στο άτομο και στην κοινωνία και η σύζευξη των ατομικών και κοινωνικών αξιών, που να εξασφαλίζει την ολοκλήρωση του ατόμου, τη συλλογική αλληλεγγύη και τη συναδέλφωση των λαών.
7. Η αρχή της συνύπαρξης των αντιθέτων, που δέχεται το παράλογο και το τραγικό ως στοιχεία της ζωής και καθιερώνει μια ώριμη οπτική που ακυρώνει το φανατισμό και τη μισαλλοδοξία και τείνει ακατάπαυστα προς μια σύνθεση των αντιθέσεων.
* Ο Ερατοσθένης Γ. Καψωμένος είναι Καθηγητής Νέας Ελληνικής Φιλολογίας και θεωρίας της Λογοτεχνίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και Κοσμήτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής. Την τελευταία δεκαετία το ερευνητικό του ενδιαφέρον έχει στραφεί προς τη θεωρία του Πολιτισμού και την ανάλυση των πολιτισμικών φαινομένων.
