του Ανδρέας Παναγόπουλου, από το Άρδην τ. 40-41, Ιανουάριος-Μάρτιος 2003
Jacqueline de Romilly Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΗΣ ΒΙΑΣ
(Μετάφραση της Μπάμπης Αθανασίου και της Κατερίνας Μηλιαρέση) Εκδόσεις “Το’Αστυ”/Αθήνα2001, σελ. 154.
Το ένστικτο της επιθετικότητας ο πολιτισμός το τιθασσεύει, δεν το εξαλείφει, αφού είναι γνωστό από τον Φρόϋντ και τον Μαρκούζε, ότι “ο πολιτισμός είναι η καθ’ υπόταξη των ενστίκτων”, όχι η νέκρωση. Συνεπώς το γεγονός ότι η αρχαία Ελλάδα από άποψη πολιτισμού (του είδους της “παιδείας”, όχι της “κατασκευής βίου”) έφθασε σε μεγάλα ύψη, δεν σημαίνει ότι η βία ήταν άγνωστη στους αρχαίους Έλληνες.
Αυτό είναι το 15ο βιβλίο της μεγάλης Γαλλίδας ελληνίστριας Jacqueline de Romilly, ομότιμης καθηγήτριας στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης και μέλους της Γαλλικής Ακαδημίας, που με απαράμιλλη ζέση, μεταφέρουν στη γλώσσα μας οι δύο συνεκ-δότριες του “Άστεως” και μάλιστα μεταφρασμένο από τις ίδιες. Απαντάει τεκμηριωμένα, χωρίς να τον αναφέρει ρητά πουθενά, στο μεγάλο θεωρητικό της επιθετικότητας του 20ου αιώνα, Αυστριακό Νομπελίστα Conrand Lorentz ότι ειδικά οι αρχαίοι Έλληνες, συγκριτικά με άλλους λαούς, όχι μόνο δεν ήταν βίαιοι οι ίδιοι, αλλά και οι εκφραστές τους στα γράμματα και τις τέχνες στάθηκαν εναντίον της βίας.
Το έργο αποτελείται από μακρά εισαγωγή, από τρία κεφάλαια: 1) Βία και τραγωδία, 2) θεϊκή βία και ανθρώπινη πραότητα, 3) Τι δυνάμεις να αντιπαραθέσουμε στην καθημερινή βία, από συμπέρασμα με τίτλο: “Βία και ομορφιά” και από ένα παράρτημα, όπου, κατά τη συνήθη τακτική της προσθέτει την προσωπική της εκδοχή για το φαινόμενο της βίας και εφιστά την προσοχή των αναγνωστών της σε έργα σύγχρονης λογοτεχνίας, πού συσχετίζονται με το υπό συζήτηση θέμα. (Αυτή τη φορά στο μυθιστόρημα του Andre Chedid: Το σπίτι χωρίς ρίζες του 1985).
Βέβαια, όπως παραδέχεται και η ίδια, στην αρχαία Ελλάδα σε πολεμικούς καιρούς, ιδιαίτερα σε εμφύλιες έριδες, διεπράχθησαν από τους αντιμαχόμενους και αποτρόπαια εγκλήματα, αλλά οι αρχαίοι συγγραφείς τα στηλιτεύουν είτε κραυγαλέα (όπως ο Ευριπίδης, ιδιαίτερα στα λεγόμενα πολιτικά δράματα του: Τρωάδες, Ικέτιδες, Ηρακλείδω, Ανδρομάχη) είτε υπαινικτικά (όπως ο Θουκυδίδης στον Διάλογο και τη Σφαγή των Μηλιών). Αντίθετα, διαμαρτύρεται, γιατί στη σύγχρονη ζωή μας, ιδιαίτερα στην κοινωνία όπου ζει η συγγραφέας, η βία στα κείμενα ξεπερνάει το αντίστοιχο της στην πραγματική ζωή. Κάποτε εκρήγνυται, χάνοντας για μία φορά την παροιμιώδη νηφαλιότητα της: “Τι τρελός άνεμος μαίνεται στη γαλλική λογοτεχνία, τι τυφλή μανία εμπνέει τους συγγραφείς μας; Είναι 15 συγγραφείς φέτος [1999] το φθινόπωρο, πού από τα έργα τους ξεχύθηκε όλο το αίμα του κόσμου, 15 νέοι βάρβαροι, των οποίων τα έργα παρουσιάζουν μια σαφή ραδιοσκόπηση της γενικής σύγχυσης της εποχής μας” (σελ. 148 -9).
Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες για την πρωτοτυπία τους είναι οι έξης δύο θέσεις της; Πρώτον, ότι στην αρχαία Ελλάδα, και από τις βιαιό-τερες ακόμη ανθρώπινες πράξεις, οι μανίες των Θεών (από εδώ βγαίνουν οι “θεομηνίες”) είναι ασύγκριτα σκληρότερες. Και δεύτερον, ότι όσο η βία και η ομορφιά σταθερά αντιστρατεύονται η μία την άλλη, τόσο ταιριάζουν συχνά στην τέχνη. Εδώ δεν διαφεύγει από το άγρυπνο βλέμμα της η λεπτομέρεια από το Δυτικό αέτωμα της Ολυμπίας, με τη σύγκρουση ανάμεσα στους Κενταύρους και τους Λαπίθες, που η έξοχα άγρια ομορφιά της ενέπνευσε τον νεαρό τότε Σικελιανό (αυτό, φαντάζομαι, θα της έδινε μεγάλη χαρά να το έβλεπε). Αλλά όπως έχει εξηγήσει κατά τρόπο αριστουργηματικό στο Παιχνίδι φωτός στην Ελλάδα, όσο κι αν μαγνητίζει τους ρεαλιστές και θετικούς η αποτρόπαιη ασκήμια και απειλή της Γοργώς (Μουσείο της Κέρκυρας) δεν ξεπερνάει σε ομορφιά και ηρεμία π.χ., την Αφροδίτη της Μήλου ή τον Έρμη του Πραξιτέλη.
Είναι χαρμόσυνο για τους φιλολόγους και άλλους περιεργοπένητες, ότι κυκλοφόρησε ήδη το επόμενο έργο της στα ελληνικά από τον ίδιο Εκδοτικό Οίκο, Φόβος και αγωνία οτο θέατρο του Αισχύλου και ετοιμάζεται το μεθεπόμενο, Ήρωες τραγικοί, ήρωες λυρικοί. Η μεγάλη κυρία της κλασικής φιλολογίας του κόσμου “μουσικήν ποιεί και εργάζεται” ακαταπαύστως. Και όσο συμβαίνει αυτό, παρηγορούνται και απολαμβάνουν οι φίλοι της.
Ανδρέας Π α ν α γόπ ο υ λ ο ς
Ό Ανδρέας Παναγόπουλος είναι συγγραφέας καθηγητής της κλασσικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών. Πρόσφατα κυκλοφόρησαν από τις Εκδόσεις “Αίολος”, δύο νέα βιβλία του: Θουκυδίδης μεταμοντέρνος και σύγχρονος και Ελληνική Αρχαιογνωσία (Σύμμεικτα κλασικά).
