Του Κωστα Σαμάντη
Ο Παναγιώτης Ζωγράφος ήταν ο μόνος ζωγράφος που έζησε και συμμετείχε ενεργά στα γεγονότα του 1821, γεγονός από μόνο του ξεχωριστό.
Στρατηγός Ιωάννης Μακρυγιάννης: «Ξέρετε πότε να λέγει ο καθείς “εγώ”; Όταν αγωνιστεί μόνος του και φκιάσει ή χαλάσει, να λέγει “εγώ”· όταν όμως αγωνίζονται πολλοί και φκιάνουν, τότε να λένε “εμείς”. Είμαστε στο “εμείς” κι όχι στο “εγώ”».
Ο Παναγιώτης Ζωγράφος (1800 – …) ήταν Έλληνας ζωγράφος και αγωνιστής του 1821, ο οποίος αποτελεί θρύλο για την ελληνική τέχνη χάρη στη συνεργασία του με τον Ιωάννη Μακρυγιάννη.
Ο στρατηγός τον κάλεσε μαζί με τους δύο γιους του για να εικονογραφήσουν τις μεγάλες στιγμές της ελληνικής επανάστασης του 1821. Ο Μακρυγιάννης έμαθε γράμματα στα γεράματά του για να γράψει τα απομνημονεύματά του. Πίστευε όμως, ότι εκτός από τον γραπτό λόγο, χρειάζονταν και εικόνες, αφού το μεγαλύτερο μέρος των Ελλήνων ήταν αγράμματοι.
Αρχικά ανάθεσε σε έναν Ευρωπαίο να του ζωγραφίσει, γρήγορα όμως κατάλαβε ότι δεν χρειάζονταν καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις, αλλά εικόνες περιγραφικές με όλα τα απαραίτητα στοιχεία που θα ήταν ικανά να εξιστορήσουν με ακρίβεια το θέμα που απεικόνιζαν. Έτσι στράφηκε στον Παναγιώτη Ζωγράφο, παλαίμαχο αγωνιστή από την Βορδόνια Λακωνίας. Ο Παναγιώτης Ζωγράφος ήταν αυτοδίδακτος λαϊκός ζωγράφος, αγιογράφος της μεταβυζαντινής λαϊκής παράδοσης και ως αγωνιστής είχε δει με τα ίδια του τα μάτια όλα αυτά που ο Μακρυγιάννης του ανέθετε να περιγράψει.
Δημιούργησε εικοσιτέσσερις πίνακες, συν έναν (“Η Ελλάς ξαπλωμένη και ξεπλέκει τα μαλλιά της κι ο Αρμασπέρης της βγάνει με το χέρι του το ματωμένο την καρδιά της”) τον οποίο κατέστρεψε φοβούμενος λόγους αντεκδίκησης. Αντίγραφά τους δόθηκαν στον Όθωνα, τον Τσάρο της Ρωσίας, τον βασιλιά της Γαλλίας και την βασίλισσα της Αγγλίας. Αντίγραφα των πινάκων φτιάχτηκαν από τους γιους και από τον ίδιο τον Παναγιώτη και μοιράστηκαν όπως ήθελε ο Μακρυγιάννης στον βασιλιά Όθωνα, στον Τσάρο της Ρωσίας, τον βασιλιά της Γαλλίας και την βασίλισσα της Αγγλίας. Στα εν λόγω έργα, συνεπώς, συνδυάζεται η “χειρ του Ζωγράφου με τη διήγηση του Μακρυγιάννη”. Το έργο του θεωρείται “αντίλογος στην ακαδημαϊκή παράδοση της Σχολής του Μονάχου” (Μ. Στεφανίδης) και προδρομικό του Θεόφιλου, ενώ ο Γιάννης Τσαρούχης έκανε λόγο για “αθώα, σοφή ζωγραφική”.
Το έργο «Πτώσις της Κωνσταντινουπόλεως» χωρίζεται σε δύο ενότητες. Στην πρώτη δεξιά απεικονίζεται η πολιορκία της Κωνσταντινούπολης το 1453. Έξωθεν των τειχών βρίσκεται ο Μωάμεθ ο Β’ στον θρόνο του την ώρα που δίδει διαταγές στις δυνάμεις του για την Άλωση της Πόλης. Στα αριστερά βρίσκεται ο Ρήγας Φεραίος να βγάζει λόγο στους αγωνιστές και ακολούθως αυτοί να ρίχνονται στην μάχη
1 ΣΧΟΛΙΟ
μόνο τον πίνακα να δει κανείς θα καταλάβει ότι πιο ξεκάθαρη σύνδεση του 1821 με την ύστερη βυζαντινή περίοδο και την πτώση της Πόλης δεν υπάρχει. Αν η Επανάσταση ήταν προϊόν του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, όπως μας λένε, τότε το 1453, οι πολεμιστές του ’21 και ο Ρήγας πώς δικαιολογούνται;