Του Σελτσούκ Τσολάκογλου
Πηγή: Middle East Institute 15 Οκτωβρίου 2019 Μετάφραση: Γιώργος Ρακκάς [Άρδην 119]
Στις 5 Αυγούστου 2019 το υπουργείο Εξωτερικών της Τουρκίας έδωσε το έναυσμα στην πρωτοβουλία ασιατικής επανεκκίνησης1, της οποίας ο διατυπωμένος στόχος είναι να δώσει μεγαλύτερη βαρύτητα στη συνεργασία με τις ασιατικές χώρες. Η πρωτοβουλία στηρίζεται σε τέσσερις βασικούς πυλώνες: 1ον, τη βελτίωση των διακρατικών σχέσεων, 2ον, την ανάπτυξη της εμπορικής ικανότητας του ιδιωτικού τομέα, 3ον, την ενίσχυση της μορφωτικής συνεργασίας και 4ον, την ανάπτυξη της αλληλεπίδρασης μεταξύ των κοινωνιών2. Μέχρι σήμερα, αν και έχουν αναδειχθεί λίγες λεπτομέρειες σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο η Άγκυρα σκοπεύει να εφαρμόσει αυτήν την πρωτοβουλία στη πράξη, υπάρχουν επαρκή επιχειρήματα που αμφισβητούν τη βιωσιμότητά της.
Το «άνοιγμα» της Τουρκίας σε απομακρυσμένες περιοχές κατά τη δεκαετία του 2000
Πριν το νέο άνοιγμα στην Ασία, προηγήθηκε μια περίοδος δύο δεκαετιών κατά τη διάρκεια των οποίων η συμμετοχή της Τουρκίας σε περιφερειακούς και διεθνείς οργανισμούς, καθώς και η διπλωματική εκπροσώπησή της ενισχύθηκαν ουσιωδώς. Με συνολικά 242 διπλωματικές και προξενικές αποστολές, η Τουρκία έχει δημιουργήσει το πέμπτο μεγαλύτερο διπλωματικό δίκτυο παγκοσμίως3. Η Τουρκία είναι ενεργό μέλος των Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) και πολλών άλλων διακρατικών θεσμών4.
Από τις αρχές της δεκαετίας του 2000, η Τουρκία έχει επιδιώξει να επεκτείνει την παρουσία και την επιρροή της σε ολόκληρο το Νότο, από την Υποσαχάρια Αφρική και τη Λατινική Αμερική έως την Ανατολική Ασία5. Η «νότια διάσταση» της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής περιλαμβάνει το άνοιγμα πολλών νέων πρεσβειών και γραφείων θεσμικών οργάνων του κράτους6.
Η ανάπτυξη του παγκόσμιου αποτυπώματος της Τουρκίας είναι προφανής στην παρουσία της στην Ασία. Από το 2010, η Τουρκία άνοιξε νέες πρεσβείες στη Μιανμάρ, τη Σρι Λάνκα, το Μπρουνέι, τη Καμπότζη και το Λάος7. Το 2013, η Τουρκία έγινε Συνεργάτης Παρατηρητής στον Οργανισμό Συνεργασίας της Σαγκάης (SCO)8 και, την ίδια χρονιά, ίδρυσε (από κοινού με τη Νότια Κορέα, την Ινδονησία, την Αυστραλία και το Μεξικό) τη «MIKTA», μια άτυπη συνεργασία για τη παγκόσμια διακυβέρνηση9. Τον Αύγουστο του 2017, στη Μανίλα, με την ευκαιρία της 50ής Ασιατικής Υπουργικής Συνάντησης, η Τουρκία έγινε εταίρος τομεακού διαλόγου της ASEAN.10
Η αυξημένη δραστηριότητα και η ορατότητα των τουρκικών δημόσιων και ιδιωτικών ιδρυμάτων, εταιρειών και οργανισμών βοήθειας, σε ολόκληρο το Νότο, συμπεριλαμβανομένης της Ανατολικής Ασίας, υποστηρίχθηκε από την αύξηση του ΑΕΠ της χώρας και του εξωτερικού εμπορίου.
Η αύξηση του ΑΕΠ, κινητήρας του αναπτυσσόμενου παγκόσμιου αποτυπώματος της Τουρκίας
Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 2000, η οικονομική ανάπτυξη της Τουρκίας μεταβλήθηκε στον κινητήρα του εξωτερικού εμπορίου της, καθώς και των επίσημων και ανθρωπιστικών δραστηριοτήτων της στο εξωτερικό. Το ΑΕΠ της Τουρκίας αυξήθηκε σταθερά, και κορυφώθηκε το 2013 στα 950 δισεκατομμύρια δολάρια σε τρέχουσες τιμές. (Βλέπε διάγραμμα 1) Στη συνέχεια, ωστόσο, η οικονομία της Τουρκίας επιβραδύνθηκε, με το ΑΕΠ να πέφτει στα 766 δισεκατομμύρια δολάρια το 2018.
Κατά την περίοδο 2000-2013, το εξωτερικό εμπόριο της Τουρκίας αυξήθηκε από 82,3 δισεκατομμύρια δολάρια σε 403,5 δισ. δολάρια11. Κατά τα τελευταία πέντε χρόνια, το εξωτερικό εμπόριο της Τουρκίας κυμάνθηκε μεταξύ 341 και 403,5 δισεκατομμυρίων δολαρίων. (Βλ. διάγρ. 2).
Το εμπόριο της Τουρκίας με χώρες της Ανατολικής Ασίας αυξήθηκε απότομα από 7,8 δισεκατομμύρια δολάρια, το 2000, σε 57,8 δισεκατομμύρια δολάρια το 2011, και έφτασε τα 65,3 δισεκατομμύρια δολάρια το 2017. (Βλ. διάγρ. 2) Ο όγκος των τουρκικών εξαγωγών προς την Ασία, που ξεκίνησε από μια χαμηλή βάση, αυξήθηκε σταθερά, όχι ωστόσο όσο οι τουρκικές εισαγωγές από την Ασία, αφήνοντας στην Τουρκία ένα σημαντικό και αυξανόμενο εμπορικό έλλειμμα. (Βλ. διάγρ. 3)
Οι πέντε κορυφαίοι εμπορικοί εταίροι της Τουρκίας στην Ανατολική Ασία είναι η Κίνα, η Ιαπωνία, η Νότια Κορέα, η Ινδία και η Μαλαισία. (Βλ. διάγρ. 3) Από το 2008, το εμπόριο της Τουρκίας με την Κίνα έχει υπερβεί κατά πολύ το εμπόριο με άλλες ασιατικές χώρες. Στην πραγματικότητα, η Κίνα έχει αναδειχθεί ως ο τρίτος μεγαλύτερος εμπορικός εταίρος της Τουρκίας μετά τη Γερμανία και τη Ρωσία. Διαγράφοντας παράλληλη πορεία με την αύξηση του ΑΕΠ της Τουρκίας, το εμπόριο με την Κίνα κορυφώθηκε το 2013, αλλά έκτοτε βαίνει μειούμενο.
Όσον αφορά τη σύνθεση του εμπορίου, πρέπει να αναφερθεί ότι η Νότια και η Ανατολική Ασία έχουν καταστεί δυνητικά επικερδείς περιφερειακές αγορές για ένα ευρύ φάσμα προϊόντων της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, συμπεριλαμβανομένων τεθωρακισμένων οχημάτων, αεροσκαφών, ελικοπτέρων και φρεγατών. Συναφώς, η Τουρκία προσπάθησε να εμβαθύνει τη συνεργασία στον αμυντικό τομέα με το Μπαγκλαντές και το Πακιστάν (στη Νότια Ασία) και την Κίνα, την Ινδονησία, τη Μαλαισία, τις Φιλιππίνες, τη Νότια Κορέα και την Ταϊλάνδη (στην Ανατολική Ασία)13.
Η αυξανόμενη αναπτυξιακή βοήθεια της Τουρκίας
Τα τουρκικά κρατικά ιδρύματα και οι ΜΚΟ έχουν διαδραματίσει εξέχοντα ρόλο στην υποστήριξη της ανθρωπιστικής διπλωματίας της Άγκυρας. Η τουρκική επίσημη αναπτυξιακή βοήθεια (ΕΑΒ) αυξήθηκε από 85 εκατομμύρια δολάρια το 2002 σε 1,3 δισεκατομμύρια δολάρια το 2011, καθώς η Τουρκία ανέβηκε από τη 19η στην 3η θέση των κρατικών χορηγών14. (Βλ. διάγρ. 5). Η ΕΑΒ της Τουρκίας αυξήθηκε από 1,3 δισεκατομμύρια δολάρια το 2011 σε 8,1 δισεκατομμύρια δολάρια το 2017 και αυτό, παρά την επιβράδυνση της τουρκικής οικονομίας. Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι η Συρία, χώρα προέλευσης τεσσάρων εκατομμυρίων προσφύγων που κατοικούν σήμερα στην Τουρκία, έλαβε το μεγαλύτερο μέρος αυτής της βοήθειας. Το μεγαλύτερο μέρος της υπόλοιπης τουρκικής ΕΑΒ διατέθηκε σε γειτονικά ή / και τουρκογενή έθνη15.
Ενίσχυση των μορφωτικών ανταλλαγών
Η βελτίωση της συνεργασίας στο επίπεδο της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης είναι ένας από τους τέσσερις πυλώνες της τουρκικής πρωτοβουλίας ασιατικής επανεκκίνησης. Πράγματι, η ακαδημαϊκή ικανότητα της Τουρκίας έχει αναπτυχθεί αξιοσημείωτα τις τελευταίες δύο δεκαετίες και έχει μετατραπεί σε πολύτιμο μέσο για τη στήριξη της διεθνούς παρουσίας της Άγκυρας. Για παράδειγμα, ο αλλοδαπός φοιτητικός πληθυσμός της Τουρκίας έφτασε τα 125.138 άτομα κατά το ακαδημαϊκό έτος 2017-2018, συμπεριλαμβανομένων 25 000 υπότροφων. Η Άγκυρα στοχεύει να φιλοξενεί 200 000 διεθνείς φοιτητές έως το 202316.
Είναι σημαντικό να σημειωθεί, εντούτοις, ότι ένα εξαιρετικά μεγάλο ποσοστό του αλλοδαπού φοιτητικού πληθυσμού της Τουρκίας προέρχεται από γειτονικά ή / και τουρκογενή έθνη. (Βλ. διάγρ. 6). Οι Σύροι, πολλοί από τους οποίους κατοικούσαν ήδη στην Τουρκία, κυριαρχούν στα τουρκικά πανεπιστήμια. Οι Αζέροι και οι Τουρκμένοι αποτελούν τον δεύτερο και τον τρίτο μεγαλύτερο πληθυσμό αλλοδαπών φοιτητών, επειδή μιλούν τουρκικές γλώσσες και μπορούν εύκολα να ενσωματωθούν στην τουρκική κοινωνία. Η πλειοψηφία των φοιτητών που έρχονται στην Τουρκία από το Ιράν, το Ιράκ, τη Γερμανία, την Ελλάδα και τη Βουλγαρία είναι μέλη της τουρκικής μειονότητας σε αυτές τις χώρες. Η Τουρκία παρείχε επίσης υψηλό αριθμό υποτροφιών σε Αφγανούς και Σομαλούς φοιτητές, σε μια προσπάθεια να συμβάλει στις διαδικασίες κρατικής οικοδόμησης των χωρών τους.
Η εφαρμογή της πρωτοβουλίας ασιατικής επανεκκίνησης: ανησυχίες και όρια
Η πρωτοβουλίας ασιατικής επανεκκίνησης της Τουρκίας πάσχει από έλλειψη σαφήνειας ως προς τον τελικό της σκοπό και από έλλειψη οικονομικής και θεσμικής ικανότητας για την εφαρμογή της και ακόμα περισσότερο για τη διατήρησή της μακροπρόθεσμα.
Μετατόπιση του άξονα ή διαφοροποίηση;
Η Άγκυρα έχει δηλώσει ότι ο κύριος στόχος της πρωτοβουλίας ασιατικής επανεκκίνησης δεν είναι μια «μετατόπιση του άξονα» της γεωπολιτικής θέσης της χώρας. Τούρκοι αξιωματούχοι έχουν επίσης υπογραμμίσει ότι η Τουρκία εκτιμά τους συμμάχους της και ταυτόχρονα στοχεύει στην αύξηση του αριθμού των διεθνών εταίρων της. Τονίζουν ότι η ενίσχυση των δεσμών με μια συγκεκριμένη χώρα δεν σημαίνει αποδέσμευση από τους σημερινούς συμμάχους της17. Ωστόσο, οι Τούρκοι ευρασιανιστές, συμπεριλαμβανομένων ορισμένων μελών της κυβερνητικής συμμαχίας, καθώς και των φιλοκυβερνητικών μέσων μαζικής ενημέρωσης, παρουσιάζουν συχνά τις σχέσεις της Τουρκίας με την Κίνα και τις σχέσεις με τον Οργανισμό Συνεργασίας της Σαγκάης και τα BRICS ως μια αντι-δυτική μετατόπιση στον στρατηγικό προσανατολισμό της Τουρκίας18. Αυτά τα αντικρουόμενα επιχειρήματα δημιουργούν σύγχυση τόσο στη τουρκική όσο και στη διεθνή κοινή γνώμη σχετικά με τον κύριο σκοπό της πρωτοβουλίας.
Επιπλέον, οι Τούρκοι αξιωματούχοι δεν έχουν ακόμη διευκρινίσει πώς σκοπεύουν να αναπτύξουν τις σχέσεις της με κορυφαίες ασιατικές χώρες όπως η Κίνα, η Ιαπωνία και η Ινδία. Επίσης, δεν είναι αρκετά σαφές πώς θα τοποθετηθεί η Τουρκία σε ευαίσθητα ενδοασιατικά ζητήματα όπως αυτό της Νότιας και Ανατολικής κινεζικής θάλασσας, και άλλες εδαφικές ή θαλάσσιες διαφορές. Ούτε είναι σαφές αν η Τουρκία καθίσταται ικανή να αντιμετωπίσει, ή τουλάχιστον να αποφύγει, την εμπλοκή της στα περίπλοκα οικονομικά και πολιτικά ζητήματα της περιοχής, συμπεριλαμβανομένου του εμπορικού πολέμου ΗΠΑ-Κίνας και της τριβής μεταξύ Ιαπωνίας και Νότιας Κορέας.
Η υλοποίηση του νέου ανοίγματος στην Ασία, θα μπορούσε να αποδειχθεί δύσκολη, ακόμη και αν η πρωτοβουλία προορίζεται απλώς να αποτελέσει μέσο διαφοροποίησης των διπλωματικών της σχέσεων, και όχι μέρος κάποιου απροσδιόριστου έως σήμερα μεγάλου σχεδιασμού που αποσκοπεί στην αλλαγή του στρατηγικού προσανατολισμού της Τουρκίας. Οι Ηνωμένες Πολιτείες και ενδεχομένως άλλοι σύμμαχοι του ΝΑΤΟ θα μπορούσαν, για παράδειγμα, να εφαρμόσουν περιορισμούς εξαγωγών ή άλλους ανάλογους περιορισμούς που θα εμποδίσουν την ικανότητα της Τουρκίας να καθιερώσει και να εμβαθύνει την αμυντική συνεργασία με ενδεχόμενους εταίρους από την Ασία.
Ζήτημα βιωσιμότητας;
Προκειμένου να υλοποιήσει τους τέσσερεις πυλώνες της πρωτοβουλίας ασιατικής επανεκκίνησης, η Τουρκία θα πρέπει να βρει έναν τρόπο να ξεπεράσει ή να αντισταθμίσει κάπως την περιορισμένη οικονομική και θεσμική της ικανότητα καθώς και άλλες προκλήσεις.
Η τρέχουσα κατάσταση και οι βραχυπρόθεσμες προοπτικές για την τουρκική οικονομία δεν ευνοούν μια μείζονα νέα επέκταση με κατεύθυνση την Ασία. Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, η αύξηση του εμπορίου της Τουρκίας και άλλες δραστηριότητές της στην Ασία ήταν σε μεγάλο βαθμό συνάρτηση της θετικής πορείας του ΑΕΠ της χώρας. Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, η οικονομία της Τουρκίας γνωρίζει ύφεση. Το ΔΝΤ αναμένει ότι το ΑΕΠ της Τουρκίας το 2019 θα συρρικνωθεί κατά περίπου 2,5%.19 Αυτές οι συνθήκες πιθανότατα θα περιορίσουν την ικανότητα της τουρκικής κυβέρνησης να αυξήσει την παρουσία και την επιρροή της στην Ασία και σε άλλες απομακρυσμένες περιοχές. Ωστόσο, ακόμη και με ένα πιο ευοίωνο οικονομικό περιβάλλον, αναμφισβήτητα, η Τουρκία θα δυσκολευόταν να διατηρήσει διευρυμένους δεσμούς με την Ασία, όπως αυτούς που περιγράφονται στην πρωτοβουλία ασιατικής επανεκκίνησης. Σε τελική ανάλυση, η Τουρκία είναι μια χώρα μεσαίου εισοδήματος που σήμερα αντιπροσωπεύει μόλις το 0,7% του παγκόσμιου ΑΕΠ20.
Οι μεγάλης κλίμακας εκκαθαρίσεις των δημοσίων λειτουργών μετά την αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος της 15ης Ιουλίου 2016 είχαν καταστροφικές συνέπειες στη θεσμική λειτουργία του κράτους. Απολύθηκαν περισσότεροι από 150 000 δημόσιοι υπάλληλοι, συμπεριλαμβανομένων ακαδημαϊκών, δασκάλων, ιατρών, δικαστών, εισαγγελέων, αστυνομικών και στρατιωτικών21. Εάν η κυβέρνηση δεν παράσχει μία προοπτική για το απολυθέν προσωπικό ώστε να ανακτήσει τη δραστηριότητά του, οι θεσμοί θα χρειαστούν μια γενιά για να επανέλθουν. Το υπουργείο Εξωτερικών της Τουρκίας, για παράδειγμα, λειτουργεί με τα δύο τρίτα του προσωπικού εδώ και τρία χρόνια. Αναμένεται δύσκολο συνεπώς να στελεχωθεί επαρκώς ο αυξανόμενος αριθμός αποστολών στην Ασία και αλλού εάν η κατάσταση αυτή διατηρηθεί, εκτός και αν γίνουν πολιτικοί διορισμοί στη θέση των έμπειρων διπλωματών22.
Όπως ακριβώς περιορίστηκε η δυνατότητα του υπουργείου Εξωτερικών να εμπλακεί στην Ασία λόγω των μαζικών απολύσεων έμπειρου προσωπικού, το ίδιο έγινε και με τα ακαδημαϊκά ιδρύματα της Τουρκίας. Κατά τα τρία τελευταία χρόνια, περίπου 1 200 ιδιωτικά σχολεία, συμπεριλαμβανομένων 15 πανεπιστημίων και 30 δεξαμενών σκέψης έχουν κλείσει. 33 000 εκπαιδευτικοί και 8 000 ακαδημαϊκοί έχουν απολυθεί από δημόσια ιδρύματα και τα πιστοποιητικά διδασκαλίας 22 000 εκπαιδευτικών από τον ιδιωτικό τομέα έχουν ανασταλεί23. Αυτή η αιμορραγία ταλέντου και εμπειρογνωμοσύνης είχε ως αποτέλεσμα μια δραματική μείωση της παραγωγής και της φήμης των τουρκικών πανεπιστημίων και ακαδημαϊκών ιδρυμάτων που θα είναι δύσκολο να αναταχθεί και θέτει υπό αμφισβήτηση τους στόχους του εκπαιδευτικού πυλώνα της πρωτοβουλίας ασιατικής επανεκκίνησης24.
Συμπέρασμα
Μια παρατεταμένη περίοδος εντυπωσιακής οικονομικής ανάπτυξης, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 2000, προσέφερε στην Τουρκία τα χρηματοοικονομικά μέσα και την αυτοπεποίθηση ώστε να ξεκινήσει από μόνη της και να ακολουθήσει μια πιο δραστήρια εξωτερική πολιτική. Η υγιής αύξηση του ΑΕΠ της Τουρκίας τροφοδότησε τις διπλωματικές, εμπορικές, ανθρωπιστικές και πολιτιστικές δραστηριότητές της σε ολόκληρο τον Νότο. Η έναρξη της πρωτοβουλίας ασιατικής επανεκκίνησης φαίνεται να αποτελεί συνέχεια αυτών των προσπαθειών και όχι μια «νέα» προσέγγιση ή μια θεμελιώδη αλλαγή στον στρατηγικό προσανατολισμό της Τουρκίας. Ωστόσο, δεδομένων των τρεχουσών οικονομικών συνθηκών και των περιορισμένων θεσμικών δυνατοτήτων της Τουρκίας, υπάρχει λόγος να είναι κανείς αρκετά σκεπτικιστής σχετικά με το πόσο μεγάλες δεσμεύσεις διατίθεται να αναλάβει με το νέο άνοιγμα στην Ασία και τί θα αποφέρει αυτό.
Σημειώσεις
[1] Υπουργείο Εξωτερικών της Τουρκικής Δημοκρατίας, «11ο Συνέδριο Πρέσβεων, 5/8/2019», www.mfa.gov.tr/onbirinci-buyukelciler-konferansi.el.mfa.
[2] Şeyma Nazlı Gürbüz, “Asia Anew: Initiative to shape future of Turkish diplomacy”, Daily Sabah, 11/8/2019.
[3] Υπουργείο Εξωτερικών, «Turkey’s Enterprising and Humanitarian Foreign Policy», /www.mfa.gov.tr/synopsis-of-the-turkish-foreign-policy.en.mfa.
[4] Η Τουρκία είναι μέλος του G20, του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (ΠΟΕ), του ΝΑΤΟ, του ΟΟΣΑ, του Συμβουλίου της Ευρώπης, του ΟΑΣΕ, του Οργανισμού Ισλαμικής Συνεργασίας (OIC) και του Τουρκικού Συμβουλίου.
[5] Selçuk Çolakoğlu, «Turkey’s East Asian Policy From Security Concerns to Trade Partnership», Perceptions 17, 4 (2012): 129-158, http://sam.gov.tr.
[6] Τουρκική Υπηρεσία Συνεργασίας και Συντονισμού (TIKA), Ινστιτούτο Yunus Emre, Ίδρυμα Maarif, Διεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων (Diyanet), Προεδρία για τους Τούρκους στο Εξωτερικό και τις Σχετικές Κοινότητες (YTB), Αρχή Διαχείρισης Καταστροφών και Έκτακτης Ανάγκης (AFAD), και Τουρκική Ερυθρά Ημισέληνος (Kizilay).
[7] Το Μπουτάν, το Ανατολικό Τιμόρ, η Παπούα Νέα Γουινέα και τα νησιά του Ειρηνικού είναι οι μόνες χώρες στην περιοχή χωρίς καμία τουρκική πρεσβεία.
[8] Dmitry Solovyov, «Turkey becomes partner of China, Russia-led security bloc», Reuters, 26/4/2013.
[9] Selçuk Çolakoğlu, «Has MIKTA augmented the global governance role of middle powers?», The Global, 29/5/2018.
[10] ASEAN, «ASEAN, Turkey launch sectoral dialogue partnership for stronger cooperation», 31/5/2018, asean.org.
[11] Η μόνη εξαίρεση σε αυτή τη σταθερή άνοδο ήταν το 2009, το έτος της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης.
[12] Για τους σκοπούς αυτού του διαγράμματος, η Ανατολική Ασία περιλαμβάνει: Κίνα, Ιαπωνία, Νότια Κορέα, Βόρεια Κορέα, Ταϊβάν, Χονγκ Κονγκ, Μακάο, Μογγολία, Ινδία, Πακιστάν, Μπαγκλαντές, Αφγανιστάν, Σρι Λάνκα, Νεπάλ, Μαλδίβες, Μπουτάν, Αυστραλία , Νέα Ζηλανδία, Ινδονησία, Μαλαισία, Σιγκαπούρη, Ταϊλάνδη, Βιετνάμ, Φιλιππίνες, Μπρουνέι, Καμπότζη, Λάος και Μιανμάρ.
[13] Βλέπε Sinan Tavsan, «Turkey steps up arms sales to South and Southeast Asia», Nikkei Asian Review, 12/1/2018. Prashanth Parameswaran, «What’s Next for Indonesia-Turkey Defense Relations», The Diplomat, 11/9/2018 και Altay Atli, «Turkey and Malaysia Boost Cooperation, Eyeing Defense Industry and Islamic Unity», The Diplomat, 9/8/2019, thediplomat.com.
[14] «Global Humanitarian Assistance Report 2014», ReliefWeb, 10/9/2014, reliefweb.int.
[15] Στις ασιατικές χώρες που αποτελούν τους δέκα κορυφαίους παραλήπτες τουρκικής ΕΑΒ, το 2017, περιλαμβάνονται η Παλαιστίνη (400 εκατομμύρια δολάρια), το Αφγανιστάν (36 εκ.), το Καζακστάν (20 εκ.), το Κιργιστάν (18 εκ.) και το Πακιστάν (20 εκ.).
[16] Ministraty of Culture and Tourism (YTB), «International Student Mobility», www.ytb.gov.tr.
[17] «Turkey’s Asia Anew initiative no ‘‘axis shift’’: FM», Xinhua, 9/8/2019.
[18] Selçuk Çolakoğlu, «The Rise of Eurasianism in Turkish Foreign Policy: Can Turkey Change its pro-Western Orientation?», Middle East Institute, 16/4/2019, www.mei.edu.
[19] Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, «Τουρκία», /www.imf.org.
[20] «Projected GDP Ranking (2019-2023)», Statistics Times, statisticstimes.com.
[21] «How the Turkish Purge Unfolded», The Wall Street Journal, 30/12/2016, www.wsj.com.
[22] Emin Çölaşan, «Yeni model büyükelçiler! [New Type Ambassadors]», Sözcü, 24/8/2019 και «A new phase in Turkey’s crackdown: Torturing diplomats», Washington Examiner, 3/6/2019.
[23] «How the Turkish Purge Unfolded», The Wall Street Journal, 30/12/2016, www.wsj.com.
[24] H. Pamuk & Ece Toksabay, «Purge of academics leaves future of Turkish universities in doubt», Reuters, 1/3/2017 και Center for World University Rankings (CWUR), «World University Rankings 2019-2020», cwur.org.