Στο πρόσφατο άρθρο μου «Καθηγητές από την Ελλάδα και τον υπόδουλο Ελληνισμό στην Κύπρο, 1893-1960: απόπειρα πρώτης συνολικής παρουσίασης», στο Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων – Σύνδεσμος Ελλήνων Κυπρίων Φιλολόγων (επιμ. Αντώνης Ν. Μαστραπάς – Μανώλης Μ. Στεργιούλης), Κύπρος Ιστορία και Πολιτισμός, Αθήνα: Κοράλλι, 2022, τόμ. Α΄, σσ. 228-244, παρουσίασα ένα λησμονημένο κεφάλαιο της αυταρχικής αποικιακής καταστολής εναντίον της ΕΟΚΑ: τις απελάσεις των Ελλαδιτών καθηγητών και καθηγητριών που εργάζονταν στα κυπριακά σχολεία Μέσης Παιδείας. Από το 1931 και την εξέγερση των Οκτωβριανών, η βρετανική αποικιακή διοίκηση επέβαλε αυστηρό έλεγχο στην εκπαίδευση, ταυτόχρονα με τον πόλεμο κατά της Εκκλησίας και την άρση των συνταγματικών και πολιτικών ελευθεριών των Κυπρίων. Οι περιορισμοί αυτοί διατηρήθηκαν μέχρι το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου. Μετά το 1945 και ειδικότερα στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1950, η ίδρυση νέων Γυμνασίων στις πόλεις και στην ύπαιθρο δημιούργησε αυξημένες εκπαιδευτικές ανάγκες. Από το 1946 παρατηρείται αθρόα επιστροφή Ελλαδιτών καθηγητών στα κυπριακά Γυμνάσια. Η νέα αυτή γενιά καθηγητών δεν είχε τον πρωταγωνιστικό ρόλο που διαδραμάτισαν οι αντίστοιχοι «εξ Ελλάδος» εκπαιδευτικοί μέχρι το 1931 όμως παντού, και κυρίως στις μεγάλες κωμοπόλεις του νησιού όπου ιδρύθηκαν και λειτουργούσαν Γυμνάσια (Μόρφου, Λάπηθος, Αγρός, Γιαλούσα, Ευρύχου, Λευκόνοικο, Πεδουλάς, κ.ο.κ.) συνέχισε να απολαμβάνει αυξημένο κύρος και τον σεβασμό των τοπικών κοινωνιών.
Ως προς τον αριθμό των Ελλαδιτών καθηγητών στην Κύπρο, τον Δεκέμβριο του 1954 ο Βρετανός υπουργός Αποικιών, Άλαν Λέννοξ-Μπόιντ, απαντώντας σε κοινοβουλευτική επερώτηση, ανέφερε ότι το ένα τέταρτο περίπου των καθηγητών στα σχολεία Μέσης εκπαίδευσης στο νησί ήταν Έλληνες υπήκοοι. Ένα χρόνο αργότερα, κατά το ακαδημαϊκό έτος 1955-1956, σύμφωνα με πηγή της Εθναρχίας, οι «εξ Ελλάδος» καθηγητές και καθηγήτριες που δίδασκαν σε 25 σχολεία Μέσης Παιδείας στην Κύπρο ήταν 132.
Η έκρηξη του Αγώνα της ΕΟΚΑ, τον Απρίλιο του 1955, έφερε αναστάτωση στην εκπαίδευση, καθώς οι μαθητές και οι μαθήτριες των Γυμνασίων και των Δημοτικών ανέλαβαν τον δικό τους σημαντικό ρόλο στην κυπριακή επανάσταση. Αντιδρώντας η αποικιακή κυβέρνηση, ειδικά κατά τη διακυβέρνηση Χάρντινγκ, έκλεισε για αρκετές βδομάδες πολλά σχολεία στην Κύπρο, εξαιτίας των μαχητικών μαθητικών διαδηλώσεων ή άλλης δράσης της ΕΟΚΑ. Σε αυτόν τον ιδιότυπο αντεπαναστατικό πόλεμο, στοχοποιήθηκαν και οι καθηγητές από την Ελλάδα. Η απομάκρυνσή τους πραγματοποιήθηκε σε δύο δόσεις: Μια μικρή ομάδα (επτά) απελάθηκε το καλοκαίρι του 1955 και οι υπόλοιποι, περισσότεροι από 100, το επόμενο έτος.
Με απέλαση από την Κύπρο τιμωρήθηκαν, κατά το 1955-1956, και άλλοι Έλληνες υπήκοοι: Ο ανταποκριτής του Αθηναϊκού Πρακτορείου Ειδήσεων Γεώργιος Σπορίδης, οι θεολόγοι Λουκάς Κοκολιός (της Μητρόπολης Κυρηνείας) και Δημήτριος Ρέβελας (της Αρχιεπισκοπής), ο αρχιμανδρίτης Ανάργυρος Σταματόπουλος, και οι τρεις τελευταίοι με πολύχρονη παρουσία και σημαντικό έργο στην Κύπρο, μέλη της Αδελφότητας Θεολόγων «Ζωή», ο προπονητής της «Ανόρθωσης», παλαιά μεγάλη δόξα του Ολυμπιακού Πειραιώς, Γιάννης Βάζος, μεσούντος του ποδοσφαιρικού πρωταθλήματος, κ.ά.. Οι απελάσεις ξεσήκωσαν πλήθος διαμαρτυριών στην Κύπρο και στην Ελλάδα, σε αντίθεση με τις χλιαρές αντιδράσεις της ελληνικής κυβέρνησης.
Οι πρώτοι καθηγητές που ειδοποιήθηκαν από την Αστυνομία ότι δεν ανανεώθηκε η άδεια παραμονής και εργασίας τους στην Κύπρο και όφειλαν να εγκαταλείψουν οικογενειακώς την Αποικία μέχρι τις 16 Αυγούστου 1955, ήταν οι καθηγητές του Ελληνικού Γυμνασίου Αμμοχώστου, Δημήτριος Βολονάκης, φυσικός, και οι φιλόλογοι Κωνσταντίνος Νικολάου, η σύζυγός του Λευκή Νικολάου, και Σκεύος Συριώτης. Ένας πέμπτος καθηγητής του ίδιου Γυμνασίου, κατόπιν λυκειάρχης στην Κάλυμνο, ο φιλόλογος Γεώργιος Λυσίκατος βρισκόταν ήδη στην Ελλάδα για τις καλοκαιρινές του διακοπές, όταν ειδοποιήθηκε ότι απαγορευόταν η επάνοδός του στην Κύπρο. Ταυτόχρονα διατάχθηκαν να εγκαταλείψουν το νησί ο διευθυντής και ένας καθηγητής της Σχολής Λευκονοίκου. Η άφιξη των έξι καθηγητών και των οικογενειών τους στον Πειραιά, στις 20 Αυγούστου 1955, αποκάλυψε τη θλιβερή αναλγησία των αποικιακών αρχών. Στον πλου από την Κύπρο προς την Ελλάδα απεβίωσε η μητέρα του Δ. Βολονάκη, Δούκισσα Βολονάκη, 78 ετών, η οποία παρά τις διαβεβαιώσεις των γιατρών ότι δεν μπορούσε να ταξιδέψει (έπασχε από παραμορφωτική αρθρίτιδα και ήταν βαριά άρρωστη με καρδιακή αρρυθμία) υποχρεώθηκε να επιβιβαστεί στο ατμόπλοιο «Ιωνία». Ο γιος της δεν είχε την οικονομική δυνατότητα να την αποβιβάσει για νοσηλεία στα ενδιάμεσα λιμάνια (Βηρυτού, Πορτ Σάιντ ή Αλεξάνδρειας) και η ασθενής απεβίωσε πριν φτάσουν στην Ελλάδα. Τάφηκε σε τάφο που παραχώρησε δωρεάν ο Δήμος Πειραιώς. Όπως έγραφε η έγκριτη αθηναϊκή εφημερίδα «Ελευθερία», ήταν μια «πρωτοφανής εις ωμότητα πράξις των Βρεταννών».
Το επόμενο ακαδημαϊκό έτος, 1955-1956, απελάθηκαν δεκάδες άλλοι καθηγητές και κατά το 1957-1958 δεν είχε απομείνει σχεδόν κανένας. Ανάμεσα στους απελαθέντες περιλαμβάνονταν καθηγητές / καθηγήτριες που άφησαν εποχή στα σχολεία τους ως άριστοι εκπαιδευτικοί και παιδαγωγοί. Στην πλειοψηφία τους ήταν άνδρες και οι περισσότερες από τις καθηγήτριες ήταν έγγαμες, που ακολουθούσαν τους συζύγους τους στα κυπριακά Γυμνάσια.
Η μαζική απέλαση των καθηγητών επέφερε ένα ακόμη σημαντικό πλήγμα στην προβληματική λειτουργία των κυπριακών σχολείων στη διάρκεια του Αγώνα της ΕΟΚΑ. Στη βρετανική απάντηση στις διαμαρτυρίες της ΟΕΛΜΕΚ, οι απελαθέντες κατηγορήθηκαν ότι «κηρύττουν την βίαν και την ανομίαν εις τους νέους» και ότι «εκαλλιέργησαν μεταξύ των μαθητών των το μίσος κατά της Βρεττανίας και της εν τη Νήσω εγκαθιδρυμένης κυβερνήσεως». Η πλήρης παράλυση της ελληνικής εκπαίδευσης της Κύπρου δεν ενοχλούσε καθόλου τη Βρετανία. Εξάλλου, οι αποικιοκρατούμενοι λαοί ήταν «άνθρωποι δευτέρας κατηγορίας»…
Δημοσιεύθηκε στην εφημ. «Ο Φιλελεύθερος» την 1η Απριλίου 2022
Η φωτογραφία από διαδήλωση μαθητών Δημοτικών σχολείων της Λευκωσίας στα χρόνια του Αγώνα της ΕΟΚΑ
