του Γ. Τοζίδη, από το Άρδην τ. 64, Απρίλιος – Μάιος 2007
«ΚΡΙΣΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ» ΓΙΑ ΝΑ ΔΙΚΑΙΟΛΟΓΗΘΟΥΝ ΔΥΟ ΖΩΕΣ
Πολλές φορές η λογοτεχνία λειτουργεί αποκαλυπτικά αλλά και λυτρωτικά τόσο για τη/τον συγγραφέα όσο και για τις/ τους αναγνώστριες/ες. Η δυνατότητα που προσφέρει, με την επίκληση του φαντασιακού, να γράφονται ανομολόγητες, ακόμη και στον εαυτό μας, αλήθειες, λειτουργεί όπως η θρησκευτική εξομολόγηση στους πιστούς και η επιδιωκόμενη «κάθαρση» θα έρθει (;) από τις αναγνώστριες και τους αναγνώστες. Ο υπογράφων αισθάνεται την ανάγκη να δηλώσει από την αρχή ότι στις προθέσεις του δεν είναι να ασκήσει λογοτεχνική κριτική στο βιβλίο του Ν. Θέμελη αναλύοντας το ύφος, τη γλώσσα ή το πόσο σωστά έχουν δομηθεί οι χαρακτήρες… Δηλώνει, επιπλέον, ότι το παρακάτω κείμενο έχει περισσότερο πολιτικά χαρακτηριστικά και έτσι θα πρέπει να αντιμετωπιστεί από την /τον αναγνώστρια /η.
Ο Νίκος Θέμελης έχει επιζητήσει και στο παρελθόν αυτή την «κάθαρση» με την καταβύθισή του στο παρελθόν και τη συγγραφή τεσσάρων βιβλίων σχετικά με τον Ελληνισμό των αρχών του 20ου αιώνα (Αναζήτηση, Ανατροπή, Αναλαμπή και Για μια συντροφιά ανάμεσά μας, όλα από τις εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ). Η επιστροφή του στο παρόν πραγματοποιείται με το καινούργιο βιβλίο του (Μια ζωή δυο ζωές) όπου, με αφορμή / πρόφαση την κρίση ταυτότητας ενός 50άρη καθηγητή πανεπιστημίου, συγγράφει, ουσιαστικά, ένα μανιφέστο των πεποιθήσεων τόσο του ίδιου όσο και αυτού του τμήματος της κοινωνίας που έχει τις ίδιες απόψεις, την ίδια κοινωνική θέση (τις περισσότερες φορές και την ίδια επαγγελματική απασχόληση/ πανεπιστημιακοί καθηγητές) ενώ πολιτικά διαπερνά τουλάχιστον τρία κόμματα (Ν.Δ., ΠΑ.ΣΟ.Κ. και Συνασπισμό). Πρόκειται για την κοινωνική ομάδα που κατέλαβε οριστικά την εξουσία το 1996 (μερικοί, όπως ο Γ. Καραμπελιάς, ισχυρίζονται ότι η ίδια ομάδα κυβερνά, άμεσα ή έμμεσα, αυτή τη χώρα από το 1981) με την ανάδειξη του Κ. Σημίτη ως πρωθυπουργού. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Ν. Θέμελης ήταν (και είναι;) το alter ego του Κ. Σημίτη και θεωρούνταν ως ο εξ απορρήτων του πρώην πρωθυπουργού. Όταν ο λογοτεχνικός χρόνος συμπίπτει με τον χρόνο άσκησης κυβερνητικής εξουσίας από τον ίδιο τον συγγραφέα, το ελάχιστο ζητούμενο είναι η αυτοκριτική για όσα έγιναν και ακόμη περισσότερο για όσα δεν έγιναν τη συγκεκριμένη περίοδο. Όμως, αντί γι’ αυτό, ο Πολίτης Θέμελης (Π.Θ. – Οδυσσέας Πολίτης λέγεται ο ήρωας του βιβλίου) αναλώνεται σε ένα παραλήρημα για την πραγματικότητα της χώρας, που χαρακτηρίζεται από «βαθιά ριζωμένες αντιδραστικές ή έστω συντηρητικές κάθε προέλευσης αντιλήψεις» (σελ. 8).
Ποιοι, όμως, ευθύνονται, κατά τον συγγραφέα, γι’ αυτή την κατάσταση; Όσοι και όσες επιμένουν να βρίσκονται απέναντι σε επιλογές όπως αυτές των «εκσυγχρονιστών» που κυβέρνησαν τη χώρα την ίδια περίοδο με αυτή που εκτυλίσσεται το βιβλίο. Για να θυμηθούμε: όσοι και όσες βρέθηκαν απέναντί τους στον πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας και την παράδοση του Οτσαλάν, τις συμφωνίες του Ελσίνκι, την απάτη του χρηματιστηρίου, το ξεπούλημα της δημόσιας περιουσίας, την εκθεμελίωση των εργασιακών και ασφαλιστικών δικαιωμάτων, τη διεύρυνση των εισοδηματικών ανισοτήτων, την αύξηση της φτώχειας και της ανεργίας και τη διόγκωση της διαφθοράς. Την ίδια περίοδο, αυτή η ομάδα διαχειρίστηκε τα τεράστια ποσά των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 και του Γ΄ Κ.Π.Σ. και το μόνο που πέτυχε ήταν η επιδείνωση της περιβαλλοντικής καταστροφής και η κατασπατάληση των πόρων του δημοσίου. Όσο για τη μεγάλη «επιτυχία» της ένταξης στην Ο.Ν.Ε., αυτή στηρίχθηκε στη δημιουργική λογιστική και στην υπερεκμετάλλευση των μεταναστών, για τα δικαιώματα των οποίων κόπτεται σε κάποιο σημείο του βιβλίου του ο συγγραφέας (σελ. 158).
Αυτή την Ελλάδα δημιούργησαν ο Π.Θ. και η παρέα των εκσυγχρονιστών και μέσω του βιβλίου αποκαλύπτουν και τα αισθήματά τους απέναντί της: Ενώ απομύζησαν και συνεχίζουν να απομυζούν αυτή τη χώρα (οι περισσότεροι από αυτούς σιτίζονται από το «Πρυτανείο»), ταυτόχρονα μισούν και αυτή και τους κατοίκους της γιατί αντιστέκονται στις επιλογές τους.
Ο Π. Θ. έχει διαρκώς το μυαλό του (πολιτιστικά, πολιτικά, κοινωνικά) στη Δύση. Το αποδεικνύουν οι συνεχείς μουσικές αναφορές του στη ξένη κλασική μουσική (η / ο αναγνώστρια/ ης πρέπει να φτάσει στη σελ. 370 για να βρει μια αναφορά στην ελληνική λαϊκή μουσική), η λεπτομερειακή καταγραφή των ευρωπαϊκών καφέ και εστιατορίων και ο ενθουσιασμός του κάθε φορά που του δίνεται η ευκαιρία να φύγει από τη χώρα (π.χ. το βιβλίο τελειώνει με τον Π. Θ. να βρίσκεται στο Παρίσι, όπου μπορεί να εκφράσει τη δημιουργικότητά του (!) κάνοντας χρήση εκπαιδευτικής άδειας από το ελληνικό πανεπιστήμιο και ενώ ήδη έχει αποφασίσει την αποχώρησή του από αυτό).
Ο Π. Θ. επιβεβαιώνει συνέχεια όλα τα χαρακτηριστικά αυτής της ομάδας. Την απέχθειά τους στην αντίσταση: Ο Π. Θ. δεν συμμετέχει στην αντίσταση εναντίον της χούντας γιατί δεν μπόρεσε να προβλέψει το πραξικόπημα (σελ. 23).
Την αλλεργία τους απέναντι στην αριστερά της αντίστασης: Ο αντάρτης θείος που επιστρέφει από την προσφυγιά είναι τεμπέλης, άεργος και το μόνο που ζητάει από τη ζωή είναι «να ΄χα λεφτά, να πλέρωνα είκοσι ρουφιάνους να μου φέρνουνε πουτάνες να διαλέγω» (σελ. 211).
Τον εξευτελισμό όσων έχουν διαφορετική άποψη : Εμφανίζει (σελ. 126 – 128) τους φοιτητές να «καταπιέζονται» από «φοβικές αντιλήψεις και στάσεις εσωστρέφειας», «θεωρίες για ανάδελφα έθνη, ανάγκες εθνικής συσπείρωσης, αμυντικές στρατηγικές ξενοφοβίας αλλά και έρποντος ρατσισμού», που κυριαρχούν στο ελληνικό πανεπιστήμιο σε τέτοιο βαθμό ώστε «δεν μπορούμε πια να μιλάμε. Είμαστε γι΄ αυτούς προδότες, μια γενιά μειοδοσίας». Όλα αυτά «συμβαίνουν» στο ελληνικό πανεπιστήμιο, το οποίο όμως είναι ο προνομιακός χώρος άσκησης εξουσίας της ομάδας του Π. Θ. Οπότε ή ο συγγραφέας ψεύδεται ή κατατρύχεται από μανία καταδίωξης… Ακόμη, όσοι αντιδρούν στις συμφωνίες του Ελσίνκι (σελ. 314 – 315) είναι χυδαίοι, φαλλοκράτες και άκρως καταναλωτικοί ενώ αρκεί, για τον συγγραφέα, η παράθεση των απόψεών τους, για να απαξιωθούν (οι ίδιοι και οι απόψεις τους).
Ενδιαφέρουσα είναι και η διαδικασία πολιτικοποίησης του Π.Θ. Παρά τις εμπειρίες που κουβαλά από έφηβος ή τη συμμετοχή του στις διαδηλώσεις του «114» και του 15% για την Παιδεία, η συνολική στάση του χαρακτηρίζεται από την αφ’ υψηλού θέαση των πολιτικών πραγμάτων εκείνης της εποχής. Σε μια περίοδο, πριν από το πραξικόπημα, που στην ελληνική κοινωνία έχουν φουντώσει οι συζητήσεις για τη διεύρυνση της δημοκρατίας, την οικονομική ανάπτυξη και την καταπολέμηση της φτώχειας, ο συγγραφέας, τότε φοιτητής, θυμάται μόνο τις συζητήσεις των συνομηλίκων του για την κόντρα Γεωργίου και Ανδρέα Παπανδρέου (σελ. 20). Ακόμη και το Κυπριακό, που αποτέλεσε αιτία πολιτικοποίησης για ένα μεγάλο τμήμα της νεολαίας, ο Π.Θ. επιλέγει να το παρακολουθήσει από του Ζόναρς…(σελ. 189).
Για το πανεπιστήμιο, η θέση του είναι παρόμοια με αυτή που καταγράφηκε, κατά τη διάρκεια των πρόσφατων κινητοποιήσεων για το άρθρο 16, από την περιβόητη κίνηση των «1000» πανεπιστημιακών. Υπεράνω όλων η ανάγκη για ένα ανταγωνιστικό (!!!) πανεπιστήμιο (σελ. 120). Η απαξίωση του ελληνικού πανεπιστημίου από την παρέα του Π.Θ. καταδεικνύεται και από το γεγονός ότι τα παιδιά των φίλων του σπουδάζουν ή σπούδασαν σε πανεπιστήμια του εξωτερικού.
Η μυθοποίηση της Δύσης από τον Π.Θ. λειτουργεί παραπλανητικά για την / τον αναγνώστρια / αναγνώστη. Οι τρεις ευρωπαϊκές πόλεις, που αναφέρονται στο μυθιστόρημα και αποτελούν τόπους όπου ο συγγραφέας βρίσκει καταφύγιο, δεν είναι «παράδεισοι». Οι Βρυξέλλες είναι η πρωτεύουσα ενός κράτους που πολύ πιθανόν, τα επόμενα χρόνια, να διασπαστεί λόγω των διαφορών μεταξύ των Φλαμανδών και των Βαλλόνων. Οι κάτοικοι της Βιέννης χαρακτηρίζονται από τα ξενοφοβικά έως ρατσιστικά αισθήματά τους (είναι χαρακτηριστική η περίπτωση Χάιντερ…). Τέλος το Παρίσι, έσχατο καταφύγιο του Π.Θ., είναι η πόλη που πρόσφατα συγκλονίστηκε από την εξέγερση των νέων μεταναστών στα προάστιά του.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όμως, παρουσιάζουν και οι γυναικείοι χαρακτήρες του βιβλίου. Οι τρεις γυναίκες, που ανήκουν στην ίδια γενιά με τον συγγραφέα, μεταξύ των οποίων και η σύζυγός του, παρουσιάζονται με αρνητικό τρόπο. Τα κύρια χαρακτηριστικά τους είναι η υστερία (Βασιλική), η εμμονή σε παραδοσιακούς ρόλους (Έρση) και η αχαριστία (Μαρία, σύζυγος του Π.Θ.). Επιπλέον οι γυναίκες, που εμφανίζονται περιστασιακά, δεν κάνουν τίποτα άλλο από το να φλερτάρουν τον συγγραφέα ή τον φίλο του (π.χ. σελ.160 – 161). Θετικά παρουσιάζονται μόνο η Δάφνη (κόρη του καλύτερου φίλου του) που του ξυπνά πατρικά αισθήματα και βέβαια η Ράνια Αναγνώστου, συνάδελφος και θαυμάστρια του Π.Θ., με την οποία θα έχει μια σύντομη ερωτική σχέση και στην οποία, παρότι ομολογεί ότι του καλύπτει πολύ περισσότερες ανάγκες από τη Μαρία, δεν δίνει συνέχεια λόγω της συντηρητικότητας και του φόβου απέναντι στο άγνωστο που χαρακτηρίζει το φύλο του.
Οι προσωπικές σχέσεις του Π. Θ. και της παρέας του είναι επίσης χαρακτηριστικές. Πέρα από την επιφάνεια, κρύβεται μια ουσιαστική αδιαφορία για τα ουσιώδη προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα μέλη της. Ο Π.Θ. παρά το ότι βρίσκεται σε κρίση ταυτότητας, δεν συζητά ποτέ τα προβλήματα που αντιμετωπίζει, π.χ. στις σχέσεις του με τον καλύτερο φίλο του. Αποκορύφωμα αυτής της επιφανειακής σχέσης αποτελεί ο θάνατος του καλύτερου (μοναδικού;) φίλου του, με τον οποίο είναι μαζί από τα φοιτητικά χρόνια και για τον οποίο διαπιστώνουμε ότι ουσιαστικά δεν γνωρίζει τίποτε.
Όπως αναφέρεται και στην αρχή, με αφορμή / πρόφαση την κρίση ταυτότητας ενός καθηγητή πανεπιστημίου ηλικίας άνω των 50 ετών, ο Ν. Θέμελης γράφει ένα βιβλίο-μανιφέστο στο οποίο καταρρίπτει τελικά τον ίδιο τον μύθο που τον ενέπνευσε. Ο Πολίτης Θέμελης, όπως θα φανεί στην εξέλιξη του βιβλίου, μόνο κρίση ταυτότητας δεν αντιμετωπίζει, αφού όλα τα στοιχεία της προσωπικότητάς του είναι δομημένα και μη ανατρέψιμα. Αντιμετωπίζει την πιθανότητα διάλυσης του γάμου του, δημιουργίας ερωτικής σχέσης, απώλειας του πιο σημαντικού του φίλου χωρίς να μεταβληθούν στο παραμικρό οι προτεραιότητες της ζωής του, οι επαγγελματικές επιλογές του και, πολύ περισσότερο, η φιλοσοφία του απέναντι στη ζωή.
Ο Πολίτης Θέμελης επιτυγχάνει τελικά τον στόχο του. Μόνο που η δεύτερη ζωή δεν είναι άλλη από αυτή του διανοούμενου που είναι πλήρως ενταγμένος στο ίδιο σύστημα που καταγγέλλει και που αποπνέει σήψη και γεννά φτώχεια…
