της Ε. Μπολιάκη, από το Άρδην τ. 62, Νοέμβριος 2006 -Ιανουάριος 2007
Ατομικότητα
Τι θα γινόταν εάν μια μέρα ή μια νύχτα, στην πιο μόνη μοναξιά σου, ένας δαίμονας εμφανιζόταν και σου έλεγε: «Αυτή τη ζωή έτσι όπως τη ζεις τώρα και την έχεις ζήσει, θα πρέπει να την ξαναζήσεις άλλη μια φορά και αναρίθμητες άλλες φορές. Και δεν θα υπάρξει τίποτα καινούργιο, αλλά κάθε πόνος και κάθε χαρά και κάθε σκέψη και στεναγμός και καθετί ανείπωτα μικρό ή μεγάλο στη ζωή σου θα πρέπει να επιστρέψει, όλα με την ίδια σειρά και διαδοχή… Η ερώτηση σε κάθε πράγμα και σε όλα τα πράγματα: “Το επιθυμείς αυτό άλλη μια φορά και αναρίθμητες άλλες φορές;” θα στέκεται πάνω στις πράξεις σου ως το μεγαλύτερο βάρος.1
Ο Nietzsche θέτει ένα πραγματικά δύσκολο ερώτημα. Σε πολλούς, η πιθανότητα να ξαναζήσουν αυτή τη ζωή δημιουργεί τρόμο παρά χαρά. Είναι, άραγε, οι ζωές μας αρκετά καλές ώστε να μη μας τρομάζει η πιθανότητα να τις ξαναζήσουμε; Έχει η ζωή μας νόημα, ένταση, ενδιαφέρον;
Ο Nietzsche εδώ τονίζει ότι το πιο δικό μας πράγμα, το μοναδικό τόσο δικό μας πράγμα, αυτό που θα κουβαλούσαμε μαζί μας στην περίπτωση μιας μεταθανάτιας επιστροφής στον κόσμο, είναι αυτό που ζούμε εδώ και τώρα. Τι πιο δικό μας από τη ζωή που ζούμε, τα καθημερινά και τα μεγάλα; Και αφού είναι το μοναδικό πράγμα που ανήκει μόνο σε μας, τότε γιατί δεν την ζούμε όπως εμείς θα επιλέγαμε; Αντίθετα, οι περισσότερες ζωές είναι ανιαρές, μουντές, άχρωμες, ζωές που πάνε χαμένες.
Ο Σωκράτης αποτελεί το παράδειγμα του ανθρώπου που πριν τη στιγμή του θανάτου του ουσιαστικά είπε: «I did it my Way»2. Αυτός ο έλληνας πολίτης του κόσμου αποτελεί το ελληνικό υπόδειγμα για το πώς να ζει κάποιος τη ζωή του με απόλυτη προσήλωση σε αυτό που ο ίδιος θεωρεί αληθινό, σημαντικό, καλό. Ο Σωκράτης, θέτοντας τους δικούς του κανόνες, τις δικές του αρχές, νόμους, στάση ζωής, είναι το ελληνικό παράδειγμα αυτονομίας όσον αφορά την ελευθερία επιλογής σε βασικά θέματα προσωπικής ζωής. Για τον Σωκράτη, το απόλυτο κακό δεν είναι ο θάνατος αλλά το να μην καθορίζει κάποιος τη ζωή του και τις αξίες της όπως αυτός θέλει. Ο θάνατός του, ενώ θα μπορούσε να θεωρηθεί έμμεση αυτοκτονία, ότι, δηλαδή, έμμεσα αφαίρεσε τη ζωή του παραδίδοντας τον εαυτό του χωρίς καμία αντίσταση, ουσιαστικά ήταν η άρνηση του δικαιώματος των άλλων να καθορίζουν τη ζωή του.
Για τον Σωκράτη, αυτό που έχει σημασία είναι η ζωή μας, εδώ και τώρα. Η πιο επείγουσα από όλες τις αναζητήσεις του δεν ήταν άλλη από την απάντηση στο ίδιο ερώτημα: «Πώς πρέπει να ζούμε;»3
Δυσπιστώντας για τις απόψεις που εξέφραζαν οι συνομιλητές του, ο Σωκράτης εφάρμοζε τη μέθοδο του ελέγχου, δηλαδή, αντέκρουε τις απόψεις τους, που αποδεικνύονταν πάντοτε ανεπαρκείς και κατέληγαν σε αδιέξοδα και αντιφάσεις. Στο τέλος οι συνομιλητές πάντοτε λύγιζαν και παραδέχονταν την άγνοιά τους. Απέκλειε έτσι κάθε γνώση που δεν μπορούσε να σταθεί ως αληθινή σε μια εξονυχιστική εξέταση. Με αυτόν τον τρόπο ο Σωκράτης αποκάλυψε την ανεπάρκεια και αυθαιρεσία της «αλήθειας», της συνηθισμένης, συμβατικής, παραδοσιακής γνώσης, αποδεικνύοντας ότι τίποτα δεν θα πρέπει να θεωρείται «φυσικό,» αυτονόητο, αυταπόδεικτο, δεδομένο. Πριν από κάθε κρίση θα πρέπει κάποιος πάντοτε να αναστέλλει τη βεβαιότητά του.
Ο Σωκράτης, με τον έλεγχο, έκανε το οικείο ξένο και αποκάλυπτε το πόσο λάθος είναι αυτά που οι άνθρωποι σκέφτονται και ισχυρίζονται κατά την καθημερινότητά τους, πόσο λάθος είναι οι αξίες βάσει των οποίων ζουν, πόσο λάθος είναι οι ζωές τους. Αποδείκνυε ότι αυτό που οι συνομιλητές του πίστευαν ως αλήθεια, δεν ήταν παρά μια προ-κατάληψη, δηλαδή, μια θέση που είχαν καταλάβει πριν καν σκεφτούν κάτι καλά. Εξετάζοντας τις διαδικασίες της σκέψης τους, ο Σωκράτης αποκάλυπτε μια σκέψη προκάτ, προκατασκευασμένη, ετοιμοπαράδοτη σε βολικά πακέτα. Όπως και το τουριστικό πακέτο ικανοποιεί την ανάγκη για την όσο γίνεται αποφυγή του άγνωστου, του απρόοπτου, του διαφορετικού –ο τουρίστας δεν χρειάζεται να σκεφτεί τι θα κάνει, να ψάξει, να εξερευνήσει–, έτσι και στη σκέψη και γνώση-πακέτο όλα είναι κανονισμένα και τακτοποιημένα από πριν, από άλλους.
Όμως, πώς, πραγματικά, μπορούμε να ξέρουμε με βεβαιότητα ότι αυτό που αποκαλούμε γνώση και που έχει συνέπειες στο πώς εμείς ζούμε τις ζωές μας δεν είναι ουσιαστικά άγνοια;
Ο Σωκράτης κατέληξε στο ότι, για να προφυλαχτούμε από τη λανθασμένη γνώση, από την άγνοια και τις προ-καταλήψεις, θα πρέπει να εφαρμόζουμε μια συνεχή, ριζική κριτική. Με άλλα λόγια, αυτό που ουσιαστικά πρότεινε είναι η μέθοδος με την οποία μπορεί κάποιος να σκέφτεται και να προσεγγίζει την αλήθεια. Πρότεινε μια μη παραδοσιακή, μη συμβατική αντίληψη του τρόπου με τον οποίο κάποιος μπορεί να γνωρίζει – καλύτερα, να μη γνωρίζει. Ο Σωκράτης αμφισβήτησε τις μεθόδους της σκέψης.
Άλλωστε, ο ίδιος δεν είπε τελικά ποια είναι η αλήθεια – κάθε άλλο: Μας είπε ότι δεν γνωρίζει τίποτα, δεν γνωρίζει τίποτα που δεν μπορεί να αμφισβητηθεί, δηλαδή, δεν γνωρίζει τίποτα με βεβαιότητα. Δεν κατέχει κάποιο εφησυχαστικό δόγμα ούτε είναι ο φύλακας κάποιας απόλυτης γνώσης. Δεν στηρίζεται σε μια πίστη, σε μια σωτήρια αλήθεια, αλλά στη σιγουριά κάποιου που έχει σκεφτεί πολύ, όσο γίνεται. Αντίθετα με τους δασκάλους-αυθεντίες, γνωρίζει ότι δεν γνωρίζει. Αυτό που τον διακρίνει ως σοφό είναι το ότι έχει αντιληφθεί την άγνοιά του4. Η άγνοια –καλύτερα, ο ισχυρισμός της άγνοιας– είναι μια σημαντική μορφή γνώσης, κυρίως της γνώσης των περιορισμών που θέτει η ανθρώπινη θνητή φύση.
Ο Σωκράτης έθεσε το πεδίο για μια δημιουργική φιλοσοφία, ανοίγοντας απαγορευμένους τρόπους σκέψης, όπου δίνεται τόπος και στο άγνωστο, σε αυτό που δεν έχουμε ακόμη σκεφτεί. Για τη σωκρατική μέθοδο, η αλήθεια δεν είναι ένα ξέφωτο, αλλά απορίες, μια συνεχής, ανήσυχη, συστηματική, ριζική κριτική. Γι’ αυτό και το «έν οίδα, ότι ουδέν οίδα» δεν δηλώνει το τέλος της φιλοσοφίας – αντίθετα, το ταξίδι της σκέψης ξεκινά εδώ. Κατά παράδοξο τρόπο, η φιλοσοφία, η στοχαστική ζωή ξεκινά με τη δήλωση της άγνοιας, αφού η διαδικασία του στοχασμού είναι ανεξάντλητη, μια προσπάθεια κατανόησης πραγμάτων που δεν μπορούν να κατανοηθούν με βεβαιότητα, ο ερωτισμός της ίδιας της σκέψης. Ποτέ κανείς δεν θα πάψει να φαντάζεται.
Ως δάσκαλος, αφού δεν γνωρίζει τίποτα με βεβαιότητα, ο Σωκράτης δεν παρέχει ένα μοντέλο αλήθειας ή συμπεριφοράς, δεν διδάσκει ex cathedra, δεν δίνει μια συνταγή που θα την γράψει ο μαθητής και θα τη βάλει στην τσέπη του. Ο Σωκράτης δεν μεταβίβαζε κάποια γνώση, ούτε έδινε συμβουλές. Η δήλωση της άγνοιας του δασκάλου συνεπάγεται διαφορετικές κοινωνικές σχέσεις, σχέσεις διαλόγου, προσωπικού στυλ, αυθεντικότητας, ιδιοσυγκρασίας, απελευθερώνει, και γίνεται η βάση πάνω στην οποία χτίζονται οι νέες αξίες και τα νοήματα –η δήλωση αυτή της άγνοιας συνεπάγεται το τέλος της αυθεντίας. Η καταστροφή αυτή του απολυταρχισμού και του αποκλεισμού στη σκέψη, τη συμπεριφορά, τη ζωή, ανοίγει τις πόρτες στην αξία της ανθρώπινης ιδιαιτερότητας και ελευθερίας.
Ο Σωκράτης προσπαθούσε να εκμαιεύσει, να αποσπάσει την αλήθεια από τον συνομιλητή του τονίζοντας την ελευθερία του κάθε ανθρώπου να αναζητά και να ανακαλύπτει ο ίδιος την αλήθεια–κι αυτό είναι ένα βασικό ανθρώπινο δικαίωμα αλλά και μια υποχρέωση. Για τον Σωκράτη, ο καθένας πρέπει να φτάνει στην αλήθεια μόνος του και για τον εαυτό του. Γι’ αυτό επέλεξε τον διάλογο ως τη μέθοδό του – κάποιος πρέπει μόνος του να ανακαλύπτει, να επινοεί, να εφεύρει σημασίες, νοήματα, νέες πιθανότητες ζωής. Γι’ αυτό η ζωή του είναι αφοσιωμένη στην κουβέντα, την ανταλλαγή επιχειρημάτων, την «ακάματη επικοινωνία»5. Με όλα αυτά αποσκοπούσε στο να αποτρέψει τους ανθρώπους που συναντούσε στους δρόμους, στην αγορά, στα γυμναστήρια, να παραμένουν εσωστρεφείς και σιωπηλοί πάνω στα πιο σημαντικά θέματα της ζωή τους:6 «Δεν αξίζει να ζει κανείς έναν αστόχαστο, ανεξέταστο βίο»7.
Το ότι η υπόθεση της αλήθειας έγινε μια πιο περίπλοκη υπόθεση, πραγματικά ανακουφίζει, γιατί αποκαθίσταται η ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Ο Σωκράτης αντιτίθεται στον ολοκληρωτισμό του αποπνικτικού all-inclusive πακέτου στη σκέψη, την αλήθεια, τη ζωή. Καλούσε σε αφύπνιση όσους θα τρόμαζαν στη σκέψη ενός δαίμονα που ανακοινώνει την επανάληψη των πάντων. Το σωκρατικό όραμα άνοιξε τον φιλοσοφικό τρόπο ζωής στους πάντες. Η συμβολή του στην ευαισθησία όσον αφορά στην προσωπική αξιοπρέπεια είναι απεριόριστη. Αναδεικνύοντας τον φιλοσοφικό τρόπο ζωής, δεν διατύπωσε μόνο μια μέθοδο, αλλά, καλύτερα, μια παιδεία. Ο Σωκράτης μας καλεί όλους να ζούμε σκεπτόμενοι, φιλοσοφικά, επικίνδυνα. Οι άλλοι τρόποι θα παραμείνουν στα όρια της μετριότητας.
Η Τραγική Θεώρηση της Ζωής είναι η δεύτερη μεγάλη ελληνική κληρονομιά
Η ανθρώπινη ανάγκη για αυτάρκεια, αυτονομία και έλεγχο πάνω στη ζωή θα παραμένει μη συμβατή με την τύχη, το απρόοπτο, το αναπόφευκτο, καθώς οι δρόμοι της ζωής μάς εμπλέκουν με δυνάμεις πέρα από τον εαυτό μας. Δεν ανήκουμε στον εαυτό μας. Είμαστε έρμαια ανεξέλεγκτων δυνάμεων, της Ανάγκης. Αλλά Ανάγκη δεν σημαίνει ότι όλα συμβαίνουν για καλό σκοπό – δεν είναι μια θεία πρόνοια.
Η υποτιθέμενη αυτόνομη λογική, το καλό, η δικαιοσύνη, η τάξη και ασφάλεια, όλα είναι πολύ εύθραυστα, κι ούτε είναι αυτά που τελικά κανονίζουν και χαρακτηρίζουν τη ζωή. Οι διονυσιακές δυνάμεις πάντα παρεμβαίνουν και αναστατώνουν, γκρεμίζοντας κάθε βάση κανονικότητας, συνέπειας, ορθολογισμού. Το τραγικό αποκαλύπτει δομές που είναι βαθιά ασταθείς και ανεξέλεγκτες. Η Ανάγκη συμβαίνει απρόοπτα.
Κάθε προσπάθεια για τελική και μόνιμη ισορροπία συνεχώς θα αποτυγχάνει. Και παρ’ όλο που υπάρχουν στρατηγικές που αρνούνται και μασκαρεύουν το εφήμερο και το απρόοπτο, η δυστυχία είναι αναπόφευκτη. Την πιο άμεση απόδειξη για αυτό αποτελούν τα ίδια τα σώματά μας: επιθυμούν, πονούν, γερνούν, πεθαίνουν.
Όμως, τα γεγονότα και τα πράγματα είναι αυτά που είναι, και δεν γίνεται να είναι διαφορετικά, τώρα που είναι έτσι όπως είναι. Κι ενώ κάποιες φορές τα πράγματα θα μπορούσαν να είχαν συμβεί διαφορετικά, η ζωή δεν είναι αναστρέψιμη – μπορεί να δεχτεί μόνο επιδιορθώσεις.
Ο πιο τραγικός των τραγικών είναι ο Ευριπίδης, ο οποίος στα έργα του φανερώνει με ρεαλισμό την τραγική διάσταση της ανθρώπινης εμπειρίας, δηλαδή, την εξάρτηση της ανθρώπινης ζωής από το κακόβουλο στην ανθρωπότητα και το θείο. Η συναλλαγή με τους θεούς αποτελεί ένα παιχνίδι δύναμης: Οι θεοί είναι απόμακροι, αδιάφοροι και σκληροί, άστατοι και ιδιότροποι, αναξιόπιστοι, και οι ζωές των ανθρώπων εξαρτώνται από τις αυθαιρεσίες τους. Αλλά η έλλειψη καλοσύνης χαρακτηρίζει και τους ανθρώπους.
Οι πρωταγωνιστές του, συνηθισμένοι θνητοί σε ασυνήθιστες καταστάσεις, σε οριακές περιοχές της εμπειρίας, αντιμετωπίζουν αδικίες, καταστροφές, και θεϊκές κατάρες. Τα ’χουν χαμένα. Το τραγικό είναι ότι δεν μπορεί να διασφαλιστεί μια εξήγηση. Το τραγικό αναφέρεται ακριβώς σε αυτό, ότι, δηλαδή, δεν υπάρχει μια απάντηση στο ερώτημα «Γιατί;». Όμως, το τραγικό αντιστέκεται σε κάθε ανθρώπινη (λογική;) σκέψη, και επιβεβαιώνει την ανθρώπινη ουσιαστική άγνοια. Η πηγή του κακού βρίσκεται πέρα από κάθε σκέψη, αποτελεί ένα απόλυτα Άλλο.
Η υστερική εμμονή για λογικές εξηγήσεις, για διαύγεια, για νόημα, αρνείται την ύπαρξη ενδογενών καταστροφικών δυνάμεων. Η πραγματικότητα της ανθρώπινης εμπειρίας είναι πιο σύνθετη, πιο σκοτεινή από τις εφηβικές φαντασιώσεις για έναν καλύτερο κόσμο. Αυτή είναι η διαπίστωση που χαρακτηρίζει την τραγική ωριμότητα.
Ο ελληνιστής Jean-Pierre Vernant ισχυρίζεται ότι, για το μαντείο των Δελφών, το γνώθι σαυτόν σήμαινε πως «…Η ευσέβεια, όπως και η σύνεση, επιτάσσει στην πραγματικότητα να μην επιδιώκεις να εξομοιωθείς με τους θεούς … Ο άνθρωπος πρέπει να αποδεχθεί τα όριά του»8.
Η ζωή είναι τραγική ακριβώς επειδή είμαστε θνητοί, και τα ανθρώπινα πάθη πολλά και ανθρώπινα, πολύ ανθρώπινα. Είμαστε αδύναμοι, αντιμέτωποι με την έλλειψη νοήματος, με το τίποτα, και τίποτα απ’ όλα αυτά δεν πρόκειται να αλλάξει. Ο πόνος δεν μπορεί να εξαλειφθεί. Δεν υπήρξε καμιά χρυσή εποχή, ούτε πρόκειται να υπάρξει. Δεν υπάρχουν μέρη να κρυφτούμε. Δεν υπάρχει σωτηρία.
Σε μια τέτοια τραγική θεώρηση της ζωής, υπάρχει τρόπος να διατηρήσει κάποιος την αξιοπρέπειά του; Ίσως η πιο συνετή αντίδραση θα ήταν να συνεργαστεί ο άνθρωπος με την Ανάγκη, να παραδοθεί μπροστά της, έχοντας το θάρρος να ζήσει με την αλήθεια, και με μια θεώρηση της θνητότητας που πάει πέρα από την απόγνωση. Στο έργο του Ευριπίδη Ηρακλής, ο Θησέας λέει στον Ηρακλή: «Πώς τολμάς εσύ, ένας θνητός, να διαμαρτύρεσαι για την τύχη σου, όταν δεν το κάνουν οι ίδιοι οι θεοί;»9 Στον Οιδίποδα του Σοφοκλή λέγεται: «Η ζωή δεν έχει νόημα … Μη θρηνείς άλλο».
Η ευθύνη παραμένει. Άλλωστε, αυτό που κάνει το τραγικό αυτό που είναι, είναι το ότι υπάρχει ευθύνη χωρίς ελευθερία: «Τραγωδία σημαίνει, πάνω απ’ όλα, ότι οι άνθρωποι είναι υπεύθυνοι χωρίς να είναι ελεύθεροι»10.
Αφού η θνητή ζωή είναι αυτό που έχουμε, θα πρέπει να της δίνουμε την αξία και τη φροντίδα της θνητής ζωής. Όπως λέει και ο Nietzsche, «Θέλω να μάθω όλο και περισσότερο να βλέπω όμορφο αυτό που είναι αναγκαίο στα πράγματα…»11. Ελευθερία σημαίνει αποδοχή της Ανάγκης, που σημαίνει χαρά με αυτό που έχουμε, μια ανανεωμένη εκτίμηση της ζωής, η δεύτερη αθωότητα. Η τρίτη κληρονομιά είναι αυτό, το amor fati, η αγάπη της μοίρας μας, καθώς, παρ’ όλη την τραγικότητά της, η ζωή, όπως είπε ο Nietzsche, παραμένει ουσιαστικά αθώα.12
Amor Fati –το πεπρωμένο μας: Ο πόνος, οι απογοητεύσεις, οι τραγωδίες, οι ελπίδες και επιθυμίες είναι από τα πιο προσωπικά δεδομένα, ό,τι πιο δικό μας έχουμε, αυτά που κάνουν τη ζωή μας διαφορετική από αυτές των άλλων, που κάνουν τη ζωή δική μας. Δεν μπορούμε να μιλάμε για τη ζωή αρνούμενοι τις δυνάμεις του Έρωτα, του Θανάτου, της Ανάγκης.
Αυτή η ελαφρότητα του Είναι δίνει βάθος στην επιφάνεια. Όπως και ο Σωκράτης, ο Ευριπίδης στρέφει την προσοχή του στο εδώ και τώρα, στο πώς οι άνθρωποι προσαρμόζονται στον κόσμο και πώς τακτοποιούν τις ζωές τους. Η Εκάβη λέει: «Ο πιο ευτυχισμένος άνθρωπος είναι αυτός που ζει μέρα τη μέρα και δεν ζητά παραπάνω, συγκεντρώνοντας τις απλές χαρές της ζωής.»13 Όπως είπε ο Nietzsche, «Ω εκείνοι οι Έλληνες! Γνώριζαν πώς να ζουν. Αυτό που απαιτείται είναι να σταματά κανείς θαρραλέα στην επιφάνεια, στην πτύχωση, στην επιδερμίδα, για να λατρεύσει τη μορφή, να πιστέψει στα σχήματα, τους τόνους, τις λέξεις … Εκείνοι οι Έλληνες ήταν επιφανειακοί εξαιτίας του βάθους τους»14. Όμως, το ότι είμαστε θνητοί δεν σημαίνει μόνο ότι θα πεθάνουμε. Σημαίνει και ότι το γνωρίζουμε – δεν ξέρουμε το πότε.
Ο Ηρακλής (στον Ηρακλή του Ευριπίδη) λέει στους υπηρέτες του οικοδεσπότη του:
«Εσείς εκεί, με τα σκυθρωπά και μελαγχολικά πρόσωπα, τι συμβαίνει; …
Ο θάνατος είναι η υποχρέωση που όλοι πρέπει να πληρώσουμε.
Δεν υπάρχει ούτε ένας ζωντανός που να μπορεί να πει με βεβαιότητα εάν αύριο θα είναι ζωντανός ή νεκρός.
Η μοίρα είναι σκοτεινή. Εμπρός… Πήγαινε, πέρασε καλά, πιες, ονόμασε τη ζωή που ζεις σήμερα δική σου, αλλά μόνο αυτό, τα υπόλοιπα ανήκουν στην τύχη… Απ’ όλους τους θεούς δώσε προσοχή στην Αφροδίτη… Είμαστε θνητοί. Οι σκέψεις μας πρέπει να είναι θνητές …»15.
ΠΗΓΕΣ
- Friedrich Nietzsche, The Gay Science, Translated by Walter Kaufmann, New York: Vintage Books, 341, p. 273-374. Η μετάφραση από το αγγλικό κείμενο είναι δική μου.
- Frank Sinatra.
- Όπως είπε ο Κικέρωνας, ο Σωκράτης πήρε τη φιλοσοφία από τα κρυμμένα μυστικά της φύσης για να την εφαρμόσει στα θέματα της καθημερινής ζωής. Ανάλεκτα 2.17; 9.7.
- Όπως λέει ο Γρηγόρης Βλαστός, «Αυτή η έλλειψη γνωσιακής βεβαιότητας, εγγενής στην ελεγκτική μέθοδο, την οποία μόνον ένας αυταπατώμενος στοχαστής θα μπορούσε να μην αντιληφθεί και μόνον ένας ανέντιμος θα προσπαθούσε να συγκαλύψει, είναι το καλύτερο τεκμήριο που διαθέτουμε σχετικά με το τι εννοούσε ο Σωκράτης όταν διακήρυσσε πως δεν κατείχε γνώση.» Σωκράτης: Ειρωνευτής και Ηθικός Φιλόσοφος, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας,» Ι. Δ. Κολλάρου & Σίας Α.Ε., Αθήνα, 1993, σελ. 182.
- Αλέξανδρος Νεχάμας, στο Γρηγόρης Βλαστός, Σωκράτης, σελ. 20.
- Λάχης 187 E-188Β.
- Απολογία 38 A.
- Jean-Pierre Vernant, Μύθος και Θρησκεία στην Αρχαία Ελλάδα, Μετάφραση Μ. Ι. Γιόση, Σμίλη, Αθήνα, 2000, σελ 69.
- Ηρακλής 1321.
- Fred C. Alford, The Psychoanalytic Theory of Greek Tragedy, Yale University Press, 1992, p. 115.
- F. Nietsche, Τhe Gay Science, translated by Walter Kaufmann, New York: Vintage Books, 1974, p. 223.
- Deleuze, Nietsche, p. 22.
- Εκάβη 625.
- Nietzsche, The Gay Science, p. 38.
15.Άλκηστις 773-802.
*Επίκουρη Καθηγήτρια Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, eboliaki@germanosnet.gr
