του Φ. Π. Μαρτί, από το Άρδην τ. 54, Ιούνιος – Ιούλιος 2005
Αν ορίζαμε με συμβατικούς όρους το μοντέλο ανάπτυξης που έχουμε, θα λέγαμε πως έχουμε εφαρμόσει την “ανάπτυξη από τα κάτω”, ή ένα οικονομικό σύστημα που “κατευθύνεται από κάτω προς τα πάνω”, σε αντίθεση με οικονομικά που “κατευθύνονται από τα πάνω προς τα κάτω”. Με το δεδομένο ότι η μεγάλη πλειοψηφία των κατοίκων της Βενεζουέλας ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας, η μέριμνα για τα κοινωνικά προβλήματα είναι ζήτημα ζωής και θανάτου. Από την κατάρρευση της συμφωνίας του “Μπρέτον Γούντς” (Bretton Woods), κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ΄70, η Βενεζουέλα είχε έναν εξαιρετικά ασταθή τομέα εξωτερικών συναλλαγών, ενώ περίπου διακόσια δισεκατομμύρια δολάρια, πάνω από οκτώ φορές το εξωτερικό χρέος της χώρας, φυγαδεύτηκαν στο εξωτερικό. Ταυτόχρονα οι επενδύσεις, η απασχόληση και η παραγωγή χτυπήθηκαν, καθιοτώντας τη χώρα από τις πιο άνισες στον κόσμο (τρίτη στην κατάταξη, πάνω από τη Νότια Αφρική και τη Βραζιλία). Οι δεύτερης και τρίτης γενιάς θεωρίες της ανάπτυξης υποστηρίζουν ότι οι εξαιρετικά άνισες κοινωνίες πλήττονται από οικονομική στασιμότητα, ενώ το ανθρώπινο κεφάλαιο (συμπεριλαμβανομένων της παιδείας και της υγείας) όπως και ο σωστός θεσμικός σχεδιασμός της δημόσιας διοίκησης είναι οι παράγοντες εκείνοι που δημιουργούν τη διαφορά σε σχέση με τη μακροχρόνια ανάπτυξη, την πολιτική σταθερότητα και τη βιωσιμότητα. Η Βενεζουέλα έχει πλέον επιλέξει να συμπεριλάβει όλα όσα προαναφέρθηκαν στο αναπτυξιακό της πρόγραμμα, κυρίως όμως να μεριμνά για το “ηθικό” κεφάλαιο που δεν είναι άλλο από το “κεφάλαιο” της αλληλεγγύης.
Η πραγματική αγάπη, ή η αλληλεγγύη, σημαίνει έγνοια για τους άλλους. Στην οικονομική επιστήμη, οι μελέτες για τον αλτρουισμό με την έννοια της πραγματικής αγάπης – σαν εκείνη του βραβευμένου με Νόμπελ οικονομολόγου Gary Becker, έχουν αποδείξει (βλέπε επίσης τους Μαρουέντα και Περέζ-Μαρτί) ότι η έγνοια για τους άλλους σημαίνει μεταβιβάσεις χωρίς αντίτιμο, προσφέροντας διέξοδο στις αποτυχίες της αγοράς. Σε καθεστώς αβέβαιου περιβάλλοντος και ανολοκλήρωτων αγορών, οικογένειες, παρέες, ακόμα και ολόκληρες κοινότητες βιώνουν τις εθελοντικές μεταβιβάσεις κεφαλαίου από εκείνα τα μέλη της “ομάδας” με καλύτερο εισόδημα προς τα μέλη εκείνου που έχουν κακοτυχήσει. Αντίστοιχα, όταν η αγορά δεν καταφέρνει να ανταποκριθεί στη παροχή δημοσίων αγαθών, οι κοινότητες επωφελούνται από τις σχέσεις αλληλεγγύης προκειμένου να βελτιώσουν το όχι και τόσο ευνοϊκό σύστημα διανομής της αγοράς.
Αξίζει να αναφέρουμε το παράδειγμα του κινήματος για Δωρεάν Λογισμικό (Free Software movement) του οποίου το πατενταρισμένο προϊόν GNU/Linux είναι το φθηνότερο αλλά και το καλύτερο ως προς διάφορες σημαντικές παραμέτρους, μεταξύ των οποίων η ασφάλεια και η φερεγγυότητα, ενώ η εύκολη χρήση του προϊόντος (user friendly capabilities) είναι παρόμοια με εκείνη που παρέχεται από τον κυρίαρχο, στην αγορά, προμηθευτή ενός νομίμως ιδιωτικοποιημένου δημόσιου αγαθού: Μιλάμε για τη Microsoft (Windows) που έχει κατηγορηθεί ότι εφαρμόζει μέτρα που φαλκιδεύουν την αγορά, κάνοντας κατάχρηση της δύναμής της προκειμένου να επιβληθεί, ζημιώνοντας έτσι και την οικονομία, εφόσον τέτοιες ενέργειες δεν επιτρέπουν να επιλεγεί το καλύτερο προϊόν.
Ένα άλλο συνηθισμένο παράδειγμα είναι η πρακτική υπαλλήλων να συναντιούνται για ανταλλαγές στον τομέα της πληροφόρησης, χαρακτηριστικό δημόσιο αγαθό από τη φύση του, βελτιώνοντας έτσι την απόδοση της επιχείρησης όπου εργάζονται. Ακόμα και οι επιχειρήσεις της Γουόλ Στρητ, στο επίκεντρο του καπιταλισμού και του ατομοκεντρισμού, βίωσαν ουσιαστικές βελτιώσεις με την αποδοχή τέτοιων πρακτικών, ιδιαίτερα στην περίπτωση της επιχείρησης “Λέμαν Μπράδερς” όπου, σε μια περίπτωση, ο μάνατζερ των επενδύσεων κεφαλαίου οργάνωσε επιτυχώς μια ομάδα χρηματιστών που είχαν ιδιαίτερα καλές σχέσεις αμοιβαιότητας. Δεν είναι τυχαίο το ότι εδώ και αρκετό καιρό οι επιχειρήσεις επενδύουν στο “ηθικό κεφάλαιο”, ξοδεύοντας χρήματα για να καταρτιστούν οι υπάλληλοι σε μαθήματα “συναισθηματικής νοημοσύνης”.
Οι συνεταιρισμοί, που έχουν λύσει το πρόβλημα της διαμεσολάβησης (το οποίο βασίζεται στην ασύμμετρη κατανομή πληροφόρησης μεταξύ των ιδιοκτητών και των διαχειριστών, αλλά και των διαχειριστών και των εργατών) είναι μια περίπτωση όπου η αποδοτικότητα αυξάνεται λόγω της καλύτερης δημιουργίας και κυκλοφορίας της πληροφόρησης κατά την παραγωγική διαδικασία. Τονίζουμε ότι το κύριο χαρακτηριστικό που ξεχωρίζει τους αποδοτικούς και βιώσιμους συνεταιρισμούς από τους βραχύβιους και προβληματικούς είναι ο δεσμός και η αλληλεγγύη που μοιράζονται τα μέλη της συνεταιριστικής επιχείρησης.
Χωρίς να επεκτείνουμε την ανάλυση αυτή στις περιπτώσεις αποτυχίας της αγοράς, ακόμα και κυβερνητικών αποτυχιών, σε τομείς όπως εκείνους του εξωτερικού χρέους, της κυριαρχίας της αγοράς, της ιδιωτικοποίησης, της πλήρους ορθολογικοποίησης, και των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας, μπορούμε να υποστηρίξουμε πως η αλληλεγγύη είναι σημαντικότατος παράγοντας του ανθρώπινου πολιτισμού που βελτιώνει την αποδοτικότητα. Αυτό που κάνει η κυβέρνηση της Βενεζουέλας είναι να αναγνωρίσει την ύπαρξη αυτού του παράγοντα, λαμβάνοντας τον υπόψη στην εφαρμογή πολιτικών. Στην πραγματικότητα, μια ολόκληρη κοινωνία μπορεί να προσφύγει στην αλληλεγγύη προκειμένου να απαντήσει στις αποτυχίες της αγοράς ή των κυβερνητικών επιλογών. Η εφαρμογή της αρχής των ίσων ευκαιριών, που συνεπάγεται δημοσιονομικές μεταβιβάσεις και αλτρουιστική ιδιωτική οργάνωση, αποδεικνύει την αλήθεια όσων αναπτύξαμε.
Ανάπτυξη από τα κάτω σημαίνει να προσφέρεις ευκαιρίες για τους φτωχούς όσον αφορά τη γη, την πίστωση, τη στέγαση, τη παιδεία, την υγεία, και την κοινωνική ασφάλιση, σε ένα μακροοικονομικό περιβάλλον εξωτερικής σταθερότητας και δημοσιονομικής βιωσιμότητας. Οι επιχειρήσεις μικρού και μεσαίου μεγέθους αποτελούν στενούς συμμάχους της νέας διαδικασίας, ενώ βεβαίως και οι μεγάλες επιχειρήσεις, αν και αποτελούν τμήμα της παραδοσιακής ολιγαρχίας, θα επωφεληθούν από τη διαδικασία “από κάτω προς τα πάνω “, που αυξάνει τη ζήτηση και το ανθρώπινο κεφάλαιο. Κατά συνέπεια, η αλληλεγγύη είναι ο δρόμος που έχει επιλέξει η Βενεζουέλα προκειμένου να εφαρμόσει κυβερνητικά προγράμματα ευκαιριών για τους φτωχούς, τα οποία αντιλαμβάνονται ότι η ίδια η κοινωνία μπορεί να ασκήσει εξουσία προκειμένου να επιλύσει οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα. Η κυβέρνηση προωθεί τους συνεταιρισμούς των φτωχών, χορηγώντας πίστωση, γη, τεχνολογική υποστήριξη, παιδεία, υγεία και κοινωνική ασφάλιση.
Σχετικά με μακροοικονομικές πολιτικές, έχουν γίνει λάθη, που σημαδεύτηκαν από πολιτικές μάχες με το δίκτυο των προνομιούχων, που δεν έχουν αντιληφθεί το κοινωνικό δράμα που βιώνει η μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού.
Μετά την απόπειρα πραξικοπήματος το 2002, ένα πρότυπο σχέδιο μακροοικονομικής πολιτικής μπήκε σε εφαρμογή προκειμένου να δημιουργηθεί ευνοϊκό περιβάλλον για μια καλύτερη κοινωνική πολιτική. Σχεδιάστηκε ένα δημοσιονομικό πρόγραμμα πάνω στις αρχές της βιωσιμότητας και του ελέγχου της αστάθειας, προκειμένου να αντιμετωπισθούν τα χρέη και να πραγματοποιηθεί η αποπληρωμή των τόκων. Σχεδιάστηκε ένα ταμείο οικονομικής σταθερότητας προκειμένου να αντιμετωπίσει την εγγενή αστάθεια των πετρελαϊκών εσόδων.
Επίσης, καταρτίστηκε ένα σύγχρονο σύστημα φορολογίας εισοδήματος προκειμένου να αντιμετωπίσει το χαμηλό επίπεδο των μη-πετρελαϊκών φορολογικών εσόδων (μόλις 10% του ΑΕΠ, ενώ στην υπόλοιπη Λατινική Αμερική είναι κατά μέσο όρο 23% και στις ΗΠΑ 33%).
Ως προς τη αστάθεια των συναλλαγματικών ανταλλαγών, δημιουργήθηκε ένα ελαστικό σύστημα οριακών ζωνών που κυμαίνονται γύρω από έναν μεταβαλλόμενο μέσο όρο, δίνοντας κύρος στην αγορά και ελέγχοντας επίσης τις απότομες μεταβολές στην ροή του συναλλάγματος από και προς την χώρα. Για πρώτη φορά τα τελευταία 35 χρόνια, η συναλλαγματική ισοτιμία άρχισε να σταθεροποιείται. Δυστυχώς, η πετρελαϊκή βιομηχανία φαλίρισε στο τέλος εκείνου του έτους (του 2002) από ενέργειες της μέχρι πρότινος ευνοημένης ολιγαρχίας η οποία έλεγχε τη δημόσια πετρελαϊκή βιομηχανία, τη στιγμή που το σύνολο του προγράμματος μόλις είχε αρχίσει να μπαίνει σε εφαρμογή (το νέο φορολογικό σύστημα, λ.χ. είχε μόλις προταθεί και το καθεστώς της συναλλαγματικής ισοτιμίας είχε μόλις αρχίσει να εφαρμόζεται με μεγάλη επιτυχία). Επανήλθε ένα σύστημα ελέγχου της συναλλάγματος και το πρόγραμμα σταθερότητας βασικά εγκαταλείφθηκε (ο υπουργός που πρωτοστατούσε στο πρόγραμμα εκδιώχθηκε από την κυβέρνηση).
Ελπίδα μας είναι ότι το βιώσιμο δημοσιονομικό πρόγραμμα θα ξαναμπεί σε εφαρμογή. Απ΄ ό,τι καταλαβαίνω, το καθεστώς ελέγχου της ισοτιμίας του συναλλάγματος θα χαλαρώσει, και υπάρχει πιθανότητα το προηγούμενο επιτυχές ελαστικό καθεστώς να γίνει πιο εύρωστο προκειμένου να μπορέσει να χειριστεί κάθε πολιτική αναταραχή, με την θέσπιση ενός φόρου ανάλογου μ’ αυτόν του Τόμπιν τόσο πάνω όσο και κάτω από τα όρια ανοχής. (Έχω κάνει σχετική πρόταση προς την κυβέρνηση, αλλά δεν γνωρίζω αν η πρόταση αυτή θα προωθηθεί, παρά το γεγονός ότι η πραγματικότητα κάνει όλο και πιο επιτακτική τη συζήτηση σχετικά με το πως θα πρέπει να ξεφύγουμε από την άβολη κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε.)
Ως προς τον θεσμικό σχεδιασμό, η Βενεζουέλα επιλέγει να βελτιώσει ουσιαστικά τη δημόσια διοίκηση με ριζικές πολιτικές επιλογές. Αυτό που κάνει τη διαφορά στο νέο Σύνταγμα της Βενεζουέλας είναι ο θεσμός της συμμετοχικής δημοκρατίας. Τούτο απλά σημαίνει ότι ο λαός αυτοκυβερνάται, τουλάχιστον σε τοπικό επίπεδο. Για να το θέσουμε απλούστερα, είναι σαν ένας ιδιοκτήτης να μην προσλαμβάνει πλέον μάνατζερ για να διαχειριστούν την περιουσία του, όπως γίνεται σε μία αντιπροσωπευτική δημοκρατία, αλλά να θέλει να τη διαχειριστεί ο ίδιος. Εφόσον όλοι οι πολίτες έχουν πολιτικά την ίδια δύναμη, η άμεση διαχείριση από την κυβέρνηση σημαίνει ύπαρξη μιας κοοπερατίβας ιδιοκτητών που διοικούν. Η απόπειρα βέβαια είναι εξαιρετικά πολύπλοκη.
Υπάρχει μια κατεύθυνση πολύ βαθύτερη προς την οποία έχει κινήσει ο “δρόμος της αλληλεγγύης”. Η αλληλεγγύη ασκείται, εξ ορισμού, από τον ίδιο το λαό. Είναι κάτι που προέρχεται από τα λαϊκά συναισθήματα. Μια κυβέρνηση θα μπορούσε να τα αντανακλά με οικονομικές και κοινωνικές πολιτικές, εφόσον μια τέτοια κυβέρνηση εκπροσωπούσε έναν αλληλέγγυο λαό, όπως σε μια κλασική δημοκρατία. Όλοι μας γνωρίζουμε τα πλεονεκτήματα της αποκέντρωσης. Αν ο ίδιος ο λαός σχεδιάζει την κυβερνητική πολιτική, η πολιτική αυτή θα αντανακλά τις προτιμήσεις του λαού. Δεν συνηθίζεται στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία, όχι μόνο λόγω των προβλημάτων διαμεσολάβησης, αλλά και γιατί οι υποψήφιοι επιβάλλονται από τα ΜΜΕ, όχι για να εκπροσωπήσουν πραγματικά το λαό, αλλά τις πιο ισχυρές ομάδες συμφερόντων. Σε μια πραγματική διαδικασία αποκέντρωσης, ο λαός έχει κι αυτός μια άμεση επιρροή στη διαχείριση, ασκώντας και κοινωνικό έλεγχο. (Έχω σχεδιάσει ένα πρόγραμμα μέσω διαδικτύου που επιτρέπει όχι μόνο στον πρόεδρο αλλά επίσης σε οποιονδήποτε πολίτη να επιβλέπει την εφαρμογή ενός σχεδίου, και το πρόγραμμα αυτό σταδιακά υιοθετείται από τον πληθυσμό).
Το να κυβερνάς σημαίνει, εκτός από τον σχεδιασμό πολιτικών, τη διαχείριση των δημόσιων κοινοτικών έργων, τον έλεγχο εξόδων και την εκτίμηση της λειτουργίας της όλης διαδικασίας, κάτι το οποίο έχει μόλις ξεκινήσει στη Βενεζουέλα. Η διαφθορά σήμερα στη Βενεζουέλα είναι ανεξέλεγκτη, γιατί οι θεσμοί δεν έχουν ακόμα αλλάξει. Η μεγάλη όμως δυναμική του πληθυσμού οργανώνεται σε ένα δίκτυο οργανώσεων που ονομάζεται Conexiοn Social (κοινωνικός σύνδεσμος) τοποθετώντας όλα αυτά σε μια σειρά, προκειμένου όχι μόνο να τα εφαρμόσουν στην τοπική αυτοδιοίκηση, αλλά και προκειμένου να συνδέσουν την τοπική άμεση εξουσία με το περιφερειακό και εθνικό επίπεδο μέσω μιας συνέλευσης κοινοτικών εκπροσώπων : είναι ένα είδος γερουσίας με περιφερειακά χαρακτηριστικά, με πολύ πιο άμεση εκπροσώπηση απ΄ ό,τι μια συμβατική γερουσία, και με εκτελεστική εξουσία, η οποία μοιράζεται την εξουσία με την κεντρική εκτελεστική κυβέρνηση και τις περιφερειακές κυβερνήσεις.
Τούτα αποτελούν μια τεράστια ελπίδα για τη Βενεζουέλα. Όσοι δεν αντιλαμβάνονται το τι γίνεται από τη σκοπιά αυτή, δεν καταλαβαίνουν το τι έχει να γίνει τα επόμενα 10 με 20 χρόνια. Μια τεράστια πρόοδος έχει επιτευχθεί σε σχέση με τους σκοπούς: η άμεση συμμετοχή του κόσμου έχει αποδείξει ότι χρειάζονται ελάχιστα χρήματα για την υλοποίηση τεράστιων αλλαγών. Ως προς αυτό, μεταξύ άλλων, η γραφειοκρατία θα υποχωρήσει και οι δαπάνες μπορούν να μειωθούν προκειμένου να γίνει το μοντέλο βιώσιμο. Είμαι εξαιρετικά αισιόδοξος.
Ο Φελίπε Περέζ Μαρτί ήταν Υπουργός Σχεδιασμού και Ανάπτυξης υπό τον Τσάβες, και είναι επίσης καθηγητής στο ΙΕSΑ, που είναι σχολή διοίκησης επιχειρήσεων. Ο Περέζ είναι επίσης ηγετικό μέλος του Conexiσn Social (www.conexionsocial.org.ve)
Μετάφραση:
Νίκος Κόμπλας
