Εναλλακτική Παγκοσμιοποίηση

από το Άρδην τ. 43, Ιούλιος 2003

Ε­πι­χει­ρώ­ντας έ­ναν α­πο­λο­γι­σμό του α­ντι­πα­γκο­σμιο­ποι­η­τι­κού κι­νή­μα­τος των τε­λευ­ταί­ων χρό­νων θα πρέ­πει να ε­πι­χει­ρή­σο­με να ξα­να­σκε­φτού­με την ε­ξέ­λι­ξη που εί­χε αυ­τό το κί­νη­μα στα δια­­φο­ρε­τι­κά μή­κη και πλά­τη του πλα­νή­τη και στη χώ­ρα μας.
Κατ’ αρ­χάς να α­πο­πει­ρα­θού­με να ο­ρί­σο­με συ­νο­πτι­κά το κί­νη­μα της α­ντι­πα­γκο­σμιο­ποί­η­σης: Το κί­νη­μα αυ­τό υ­πήρ­ξε ε­ξαι­ρε­τι­κά εύ­στο­χο, ε­πι­κε­ντρώ­νο­ντας την κρι­τι­κή του στη δια­δι­κα­σί­α της α­πρό­σκο­πτης ε­πέ­κτα­σης του κε­φα­λαί­ου και των πο­λυε­θνι­κών σε πλα­νη­τι­κό ε­πί­πε­δο, ι­διαί­τε­ρα με­τά την κα­τάρ­ρευ­ση του σο­σια­λι­στι­κού στρα­το­πέ­δου.
Αυ­τή η “κα­θο­λι­κο­ποί­η­ση” (globalization), που α­πο­δό­θη­κε στα ελ­λη­νι­κά με τον ό­ρο πα­γκο­σμιο­ποί­η­ση, α­πε­τέ­λε­σε ου­σια­στι­κή διέ­ξο­δο για το κε­φά­λαιο που “α­σφυ­κτιού­σε” στα ε­θνι­κά πλαί­σια των δυ­τι­κών χω­ρών. Προ πα­ντός ό­μως υ­πήρ­ξε το βα­σι­κό ό­πλο για να α­ντι­με­τω­πι­στεί η “α­καμ­ψί­α” του ερ­γα­τι­κού ει­σο­δή­μα­τος, δη­λα­δή των ερ­γα­τι­κών α­γώ­νων και της πτώ­σης του πο­σο­στού κέρ­δους των ε­πι­χει­ρή­σε­ων που πα­ρα­τη­ρεί­ται στην πε­ρί­ο­δο 1960-1980. Η ε­ξα­γω­γή των πα­ρα­γω­γι­κών μο­νά­δων προς τις χώ­ρες φθη­νού ερ­γα­τι­κού δυ­να­μι­κού, αφ’ ε­νός, και η ε­πί­τα­ση της με­τα­νά­στευ­σης φθη­νών ερ­γα­τι­κών χε­ριών, α­πό την άλ­λη, συ­νέ­τρι­ψαν τα ερ­γα­τι­κά κι­νή­μα­τα στο ε­σω­τε­ρι­κό των χω­ρών της Δύ­σης και στα­θε­ρο­ποί­η­σαν τις ε­ξου­σί­ες του Τρί­του Κό­σμου, μέ­σα α­πό την εισ­ρο­ή κε­φα­λαί­ων και τα εμ­βά­σμα­τα των με­τα­να­στών. Ε­πρό­κει­το για τον “ε­νά­ρε­το κύ­κλο” της πα­γκο­σμιο­ποί­η­σης. Αυ­τή η “α­πε­λευ­θέ­ρω­ση” των κε­φα­λαί­ων α­πό την “τυ­ραν­νί­α του χώ­ρου” –που εκ­φρά­στη­κε και με την αλ­μα­τώ­δη ά­νο­δο της χρη­μα­τι­στη­ριο­ποί­η­σης της οι­κο­νο­μί­ας– ε­πέ­τρε­ψε μέ­σα σε με­ρι­κά χρό­νια να αυ­ξη­θούν και πά­λι οι κοι­νω­νι­κές α­νι­σό­τη­τες, να υ­πο­βαθ­μι­στεί η ποιό­τη­τα ζω­ής, να ε­πε­λά­σουν α­κά­θε­κτα τα με­ταλ­λαγ­μέ­να τρό­φι­μα. Αυ­τή την ε­πι­τά­χυν­ση της κυ­κλο­φο­ρί­ας των κε­φα­λαί­ων συ­νό­δευ­σαν και οι α­πα­ραί­τη­τες τε­χνο­λο­γι­κές αλ­λα­γές στις τη­λε­πι­κοι­νω­νί­ες, το δια­δί­κτυο, τη γε­νε­τι­κή.
Δε­δο­μέ­νης της κα­τάρ­ρευ­σης του “σο­σια­λι­στι­κού στρα­το­πέ­δου”, το κε­φά­λαιο ό­χι μό­νο βρή­κε ε­λεύ­θε­ρο πε­δί­ο για έ­να α­λη­θι­νά πα­γκό­σμιο πε­δί­ο δρά­σης, αλ­λά στέ­ρη­σε τους ερ­γα­ζό­με­νους α­πό έ­να πρό­ταγ­μα που για πά­νω α­πό έ­ναν αιώ­να τρο­φο­δο­τού­σε τα ό­νει­ρα και τους α­γώ­νες τους, το ό­ρα­μα μιας κοι­νω­νί­ας δί­και­ης και ε­ξι­σω­τι­κής. Ι­διαί­τε­ρα στις χώ­ρες του Τρί­του Κό­σμου, κα­θώς και στις πρώ­ην σο­σια­λι­στι­κές χώ­ρες, με­τά α­πό τις πα­τα­γώ­δεις α­πο­τυ­χί­ες του υ­παρ­κτού σο­σια­λι­σμού, φά­νη­κε να χά­νε­ται κά­θε ο­ρί­ζο­ντας ορ­γα­νω­μέ­νης α­ντί­στα­σης. Αλ­λά και στις δυ­τι­κές κοι­νω­νί­ες, ο νε­ο-φι­λε­λευ­θε­ρι­σμός έ­μοια­ζε μο­νό­δρο­μος, έ­στω και σε σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τι­κή έκ­δο­ση. Οι λα­οί και οι φτω­χοί του κό­σμου μας έ­χα­σαν κά­θε ελ­πί­δα ε­κτός α­πό ε­κεί­νη που ξεπηδούσε α­πό τα τρί­σβα­θα του πο­λι­τι­σμού και της ταυ­τό­τη­τάς τους. Α­πό τη θρη­σκεί­α και την ε­θνι­κή ή ε­θνο­τι­κή τους ταυ­τό­τη­τα. Οι Ιν­διά­νοι Τσιά­πας στο Με­ξι­κό, οι Ι­ρα­νοί σι­ίτες, οι Σέρ­βοι, οι Αφ­γα­νοί, οι Βά­σκοι, οι κά­τοι­κοι του Τι­μόρ, οι Πα­λαι­στί­νιοι, οι Τσε­τσέ­νοι, κα­τα­φεύ­γουν σε αυ­τές εγκαινιάζοντας έ­να νέ­ο στά­διο στην α­ντί­στα­ση ε­νά­ντια στην πα­γκο­σμιο­ποί­η­ση. Για δέ­κα ή δε­καπέ­ντε χρό­νια, η μό­νη α­ντί­στα­ση ε­νά­ντια στην πα­γκο­σμιο­ποί­η­ση ερ­χό­ταν α­πό αυ­τή την α­φύ­πνι­ση των ταυ­το­τή­των.
Και το φαι­νό­με­νο εί­χε πα­γκό­σμιες δια­στά­σεις. Στην Ελ­λά­δα εκ­φρά­στη­κε με μια σει­ρά κι­νη­το­ποι­ή­σεων, που άρ­χι­σαν με τις τε­ρά­στιες δια­δη­λώ­σεις για το Μα­κε­δο­νι­κό και α­κο­λού­θη­σαν οι μο­το­σι­κλε­τι­στές α­πό την Ελ­λά­δα και την Κύ­προ, που πο­ρεύ­τη­καν προς την πρά­σι­νη γραμ­μή, οι κι­νη­το­ποι­ή­σεις για τον Ο­τσα­λάν και τη Γιου­γκο­σλα­βί­α, τα ε­κα­τομ­μύ­ρια των υ­πο­γρα­φών για το ζή­τη­μα της α­πά­λει­ψης του θρη­σκεύ­μα­τος α­πό τις ταυ­τό­τη­τες κλπ. κλπ.
Ω­στό­σο, με­τά το 1997-98, η πα­γκο­σμιο­ποί­η­ση μπαί­νει σε κρί­ση. Τα χρη­μα­τι­στή­ρια, αρ­χί­ζο­ντας α­πό την Α­να­το­λι­κή Α­σί­α, ακολουθούν μια καθοδική πο­ρεί­α που θα προσλάβει πλανητικές διαστάσεις μέ­χρι το 2002. Οι τρε­λές α­γε­λά­δες και τα κο­τό­που­λα που τρέ­φο­νται με μη­χα­νέ­λαια κα­τα­δει­κνύ­ουν την πα­ρά­νοια της βιο­μη­χα­νι­κής γε­ωρ­γί­ας. Το έλ­λειμ­μα των ε­ξω­τε­ρι­κών α­νταλ­λα­γών των Η­ΠΑ, α­πορ­ρο­φώ­ντας το 80% των ε­πεν­δυο­μένων διε­θνών κε­φα­λαί­ων, α­πο­στα­θε­ρο­ποιεί την πα­γκό­σμια οι­κο­νο­μί­α και ο­δη­γεί τις χώ­ρες του Τρί­του Κό­σμου στα ό­ρια της λι­μο­κτο­νί­ας. Η 11η Σε­πτεμ­βρί­ου του 2001 κα­τα­δει­κνύ­ει το α­διέ­ξο­δο της μο­νό­δρο­μης πα­γκο­σμιο­ποί­η­σης.
Ε­γκαι­νιά­ζε­ται λοι­πόν έ­νας νέ­ος κύ­κλος α­γώ­νων ό­που, ε­κτός α­πό τις κι­νη­το­ποι­ή­σεις και τις αλ­λα­γές στις χώ­ρες της Λα­τι­νι­κής Α­με­ρι­κής (Τσά­βες στην Βενεζουέλα, Λού­λα στη Βρα­ζι­λί­α, Αρ­γε­ντι­νή, Ι­ση­με­ρι­νός κ.λπ.), ε­πα­νεμ­φα­νί­ζε­ται και έ­να κί­νη­μα αμ­φι­σβή­τη­σης στη Δύ­ση, που ε­γκαι­νιά­ζε­ται με το Ση­ά­τλ τον Σε­πτέμ­βριο του 1999 και φτά­νει μέ­χρι τις με­γά­λες α­ντι­πο­λε­μι­κές κι­νη­το­ποι­ή­σεις του 2003. Αυ­τό το κί­νη­μα, συ­γκρι­τι­κά με τη φά­ση των α­γώ­νων που προ­η­γή­θη­καν, δια­θέ­τει νέ­α ποιο­τι­κά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά. Συν­δέ­ε­ται πε­ρισ­σό­τε­ρο με τα ε­ναλ­λα­κτι­κά κι­νή­μα­τα που α­να­δύ­θη­καν τα τε­λευ­ταί­α τριά­ντα χρό­νια, ό­πως το οι­κο­λο­γι­κό, κα­θώς και με τα πα­ρα­δο­σια­κά ή τα νέ­α στρώ­μα­τα των ερ­γα­ζο­μέ­νων.
Στις χώ­ρες του Τρί­του Κό­σμου, ό­που έ­χει πο­λύ πιο μα­ζι­κό χα­ρα­κτή­ρα, εί­ναι συν­δε­δε­μέ­νο και με τα εγ­χώ­ρια ε­θνι­κά ή ε­θνο­τι­κά κι­νή­μα­τα, κα­θώς και με τις λα­ϊ­κές ι­δε­ο­λο­γί­ες. Στη Λα­τι­νι­κή Α­με­ρι­κή με­γά­λο μέ­ρος της εκ­κλη­σί­ας, του­λά­χι­στον στο ε­πί­πε­δο του κα­τώ­τε­ρου κλή­ρου, συμ­με­τέ­χει σε ό­λα τα με­γά­λα κι­νή­μα­τα, ι­διαί­τε­ρα στο Με­ξι­κό και τη Βρα­ζι­λί­α. στην Πα­λαι­στί­νη και τον Λί­βα­νο, τα κι­νή­μα­τα ε­μπνέ­ο­νται α­πό τη θρη­σκεί­α –ό­πως συμ­βαί­νει με τη Χα­μάς και τη Χεζ­μπο­λά. στην Ιν­δί­α και τη Λα­τι­νι­κή Α­με­ρι­κή συμ­με­τέ­χει στο κί­νη­μα και έ­να με­γά­λο μέ­ρος των α­γρο­τών – στη Δύ­ση κά­τι α­ντί­στοι­χο συμ­βαί­νει μό­νο με τους Γάλ­λους α­γρό­τες του Ζο­ζέ Μπο­βέ. Ε­δώ το κί­νη­μα εί­ναι αυ­θε­ντι­κά α­ντι­πα­γκο­σμιο­ποι­η­τι­κό, διό­τι, α­πέ­να­ντι στην πα­γκο­σμιο­ποί­η­ση, ε­πι­χει­ρεί να προ­τεί­νει έ­να μο­ντέ­λο ε­θνι­κής και πε­ρι­φε­ρεια­κής α­νά­πτυ­ξης, το ο­ποί­ο έ­χει μπο­λια­στεί με οι­κο­λο­γι­κές και ε­ναλ­λα­κτι­κές α­ντι­λή­ψεις.
Στις δυ­τι­κές χώ­ρες –ι­διαί­τε­ρα σε ε­κεί­νες ό­που η α­ρι­στε­ρή πα­ρά­δο­ση πα­ρα­μέ­νει ι­σχυ­ρή–, εί­ναι έ­ντο­νος ο πει­ρα­σμός να μπει το α­ντι-πα­γκο­σμιο­ποι­η­τι­κό κί­νη­μα στα κα­λού­πια και τα ι­δε­ο­λο­γι­κά πρό­τυ­πα μιας ευ­ρω­πα­ϊ­κής Α­ρι­στε­ράς με ι­σχυ­ρή πα­γκο­σμιο­ποι­η­τι­κή πα­ρά­δο­ση. Κατά συνέπεια εμφανίζονται έ­ντο­νες πιέ­σεις για να διο­λι­σθή­σει το κί­νη­μα στη λο­γι­κή της “ε­ναλ­λα­κτι­κής πα­γκο­σμιο­ποί­η­σης”, του­τέ­στιν μιας “light” πα­γκο­σμιο­ποι­η­τι­κής εκδοχής. Μιας εκ­δο­χής ό­που η α­γριό­τη­τα του κε­φα­λαί­ου και της στρα­τιω­τι­κο­ποι­η­μέ­νης αμε­ρι­κα­νι­κής η­γε­μο­νί­ας θα α­πα­λύ­νε­ται α­πό κοι­νω­νι­κά και οι­κο­λο­γι­κά μέ­τρα και την ε­νί­σχυ­ση των πα­γκό­σμιων ορ­γα­νι­σμών. Γι’ αυ­τό και ή­δη ο­ρι­σμέ­νοι προ­ω­θούν την ι­δέ­α της με­το­νο­μα­σί­ας του α­ντι­πα­γκο­σμιο­ποι­η­τι­κού σε “άλ­τερ-πα­γκοσ­μιο­ποι­η­τι­κό” (sic), υ­πό το πρό­σχη­μα ό­τι έ­να α­πλό “α­ντί” δεν αρ­κεί για να ο­ρι­στεί η ε­ναλ­λα­κτι­κή υ­φή του κι­νή­μα­τος. Ω­στό­σο, εί­ναι φα­νε­ρό ό­τι η ι­σχύς του κι­νή­μα­τος βρί­σκε­ται α­κρι­βώς στην α­πόρ­ρι­ψη της πα­γκο­σμιο­ποί­η­σης και ό­χι βέ­βαια στην υ­πό ό­ρους α­πο­δο­χή της, α­κό­μα και αν πρό­κει­ται για μια “μαρ­ξι­στι­κή” έκ­δο­σή της.
Στην Ελ­λά­δα, μια χώ­ρα που βρί­σκε­ται με­τα­ξύ Α­να­το­λής και Δύ­σης, ό­που το ε­ναλ­λα­κτι­κό κί­νη­μα εί­ναι ε­ξαι­ρε­τι­κά α­σθε­νές και η πά­λη ε­νά­ντια στην πα­γκο­σμιο­ποί­η­ση μπο­ρεί να στη­ρι­χθεί α­πο­φα­σι­στι­κά στην πο­λι­τι­στι­κή ι­διαι­τε­ρό­τη­τα και την πά­λη για ε­θνι­κή α­νε­ξαρ­τη­σί­α, δια­πι­στώ­νε­ται κυ­ριο­λε­κτι­κά μια δι­χο­τό­μη­ση του α­ντι­πα­γκο­σμιο­ποι­η­τι­κού ρεύ­μα­τος. Η εκ­συγ­χρο­νι­στι­κή και ευ­ρω­πα­ϊ­στι­κή Α­ρι­στε­ρά ε­πι­χει­ρεί να α­πο­συν­δέ­σει το ση­με­ρι­νό κί­νη­μα α­πό κά­θε εγ­χώ­ριο ρί­ζω­μα και κά­θε α­να­φο­ρά στην ταυ­τό­τη­τά μας. Έ­τσι, για πα­ρά­δειγ­μα, υ­πε­ρα­σπί­ζε­ται το ά­κρο ά­ω­το μιας α­με­ρι­κα­νι­κής και “πα­γκο­σμιο­ποι­η­τι­κής” πο­λι­τι­κής, ό­πως εί­ναι το σχέ­διο Α­νάν, την ί­δια στιγ­μή που στρέ­φε­ται ε­νά­ντια στην αμε­ρι­κά­νι­κη ε­πέμ­βα­ση στο Ι­ράκ! Ή ταυ­τί­ζε­ται –και υ­περ­θε­μα­τί­ζει– με την κυ­βερ­νη­τι­κή πο­λι­τι­κή, που ε­πι­χει­ρεί μια αυ­ξα­νό­με­νη α­πο­ε­θνι­κο­ποί­η­ση της εκ­παί­δευ­σης και της γλώσ­­σας, η οποία α­πο­τε­λεί έ­να α­πό τα τε­λευ­ταί­α α­να­χώ­μα­τα στην πα­γκο­σμιο­ποί­η­ση.
Α­πό την α­ντί­στρο­φη πλευ­ρά, ε­κεί­νο το ρεύ­μα που τα τε­λευ­ταί­α χρό­νια υ­πήρ­ξε πρω­το­πο­ρί­α στις κι­νη­το­ποι­ή­σεις για τα ε­θνι­κά ζη­τή­μα­τα –α­πό το Μα­κε­δο­νι­κό έ­ως τη Γιου­γκο­σλα­βί­α και το Κυ­πρια­κό– ή για τα θέ­μα­τα πο­λι­τι­σμι­κής ταυ­τό­τη­τας –γλωσ­σι­κό, ταυ­τό­τη­τες–, ό­χι μό­νο α­δυ­να­τεί να πα­ρα­κο­λου­θή­σει το διε­θνές α­ντι­πα­γκο­σμιο­ποι­η­τι­κό κί­νη­μα, αλ­λά ο­πι­σθο­δρο­μεί ακόμα και ως προς την υ­πε­ρά­σπι­ση των ί­διων των ε­θνι­κών ζη­τη­μά­των. Ι­διαί­τε­ρα με­τά την 11η Σε­πτεμ­βρί­ου, έ­να κύ­μα φι­λο­α­με­ρι­κα­νι­σμού δια­περ­νά­ει την η­γε­σί­α της εκ­κλη­σί­ας και έ­να ση­μα­ντι­κό μέ­ρος του “ε­θνι­κού χώ­ρου” – βλέ­πε τη στρο­φή του Σα­μα­ρά για το Κυ­πρια­κό, κα­θώς και τη χλια­ρή στά­ση του Αρ­χιε­πι­σκό­που ό­χι μό­νο στο Ι­ράκ αλ­λά και στο σχέ­διο Α­νάν.
Αυ­τή η δι­χο­τό­μη­ση των δυ­νά­με­ων που, με τον έ­να ή άλ­λο τρό­πο, στρέ­φο­νται κα­τά της πα­γκο­σμιο­ποί­η­σης, σε α­ντί­θε­ση με ό,τι συμ­βαί­νει π.χ. στη Λα­τι­νι­κή Α­με­ρι­κή ή την Πα­λαι­στί­νη, ό­που τα δύ­ο ρεύ­μα­τα –το ε­θνι­κό πα­ρα­δο­σια­κό και το σύγ­χρο­νο ε­ναλ­λα­κτι­κό– συ­μπο­ρεύ­ο­νται και αλ­λη­λο­ϋ­πο­στη­ρί­ζο­νται, α­πει­λεί με α­σφυ­ξί­α και ε­γκλω­βι­σμό σε μια βρα­χυ­πρό­θε­σμη ο­πτι­κή ο­ποιο­δή­πο­τε μα­κρό­πνο­ο κί­νη­μα. Υ­πάρ­χουν ά­ρα­γε οι δυ­νά­μεις που θα πραγ­μα­το­ποι­ή­σουν αυ­τή τη διαρ­κώς α­να­βαλ­λό­με­νη σύ­ζευ­ξη;
Τα δύ­ο α­φιε­ρώ­μα­τα του τρέ­χο­ντος τεύ­χους –ο ελ­λη­νι­κός Λό­γος α­πέ­να­ντι στον δυ­τι­κό ορ­θο­λο­γι­σμό μέ­σα α­πό τη σκέ­ψη του Κώ­στα Πα­πα­ϊ­ω­άν­νου, και η κρι­τι­κή της πα­γκο­σμιο­ποί­η­σης μέ­σα α­πό το βι­βλί­ο Αυ­το­κρα­το­ρί­α του Α­ντό­νιο Νέ­γκρι– α­πο­τε­λούν μια προ­σπά­θεια διερεύνησης του­λά­χι­στον των θε­ω­ρη­τι­κών και ι­δε­ο­λο­γι­κών προ­ϋ­πο­θέ­σεων μιας τέ­τοιας σύ­ζευ­ξης. Η ι­διαι­τε­ρό­τη­τα του ελ­λη­νι­κού […]