Οι σχέσεις Τουρκίας – Ισραήλ – ΗΠΑ

423

του Μ. Ευριβιάδη, από το Άρδην τ. 38-39, Νοέμβριος 2002

Η τρι­γω­νι­κή σχέ­ση α­νά­με­σα στην Τουρ­κί­α, το Ισ­ρα­ήλ και τις Η­ΠΑ εί­ναι πο­λυ­διά­στα­τη και εκ­δη­λώ­νε­ται στα ε­ξής τρί­α βα­σι­κά ε­πί­πε­δα:α) στρα­τιω­τι­κής συ­νερ­γα­σί­ας β) α­κα­δη­μα­ϊ­κής συ­νερ­γα­σί­ας και γ) οι­κο­νο­μι­κών και ε­μπο­ρι­κών συ­ναλ­λα­γών.

Στο ε­πί­πε­δο της στρα­τιω­τι­κής συ­νερ­γα­σί­ας, η σχέ­ση α­νά­με­σα στα προ­α­να­φε­ρό­με­να κρά­τη χρο­νο­λο­γεί­ται ε­δώ και δε­κα­ε­τί­ες. Συ­γκε­κρι­μέ­να, ο ά­ξο­νας Τουρ­κί­ας – Ισ­ρα­ήλ έ­χει τις κα­τα­βο­λές του στη δε­κα­ε­τί­α του 1950 και λει­τούρ­γη­σε υ­πό­γεια, με την α­ρω­γή των Η­ΠΑ, μέ­χρι τα μέ­σα της δε­κα­ε­τί­ας του 1990. Στη συ­γκε­κρι­μέ­νη πε­ρί­ο­δο, τα δύο κρά­τη (Τουρ­κί­α – Ισ­ρα­ήλ) α­πο­φά­σι­σαν ό­τι, με το τέ­λος του Ψυ­χρού Πο­λέ­μου και τις συμ­φω­νί­ες Μα­δρί­της και Ό­σλο στο μέ­τω­πο της Πα­λαι­στί­νης, δεν κα­θί­στα­ται α­πα­γο­ρευ­τι­κή πλέ­ον η δη­μο­σιο­ποί­η­ση της στρα­τη­γι­κής τους σχέ­σης. Έ­τσι λοι­πόν, ο μέ­χρι τό­τε υ­πό­γειος ά­ξο­νας α­νά­με­σα στην Ά­γκυ­ρα και την Ιε­ρου­σα­λήμ ήρθε στην επιφάνεια με ορ­γα­νω­μέ­νο τρό­πο μέ­σα α­πό έ­να προ­πα­γαν­δι­στι­κό πρί­σμα που τον πα­ρου­σί­α­ζε, ό­χι ως έ­να η­γε­μο­νι­κό συ­να­σπι­σμό που στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα εί­ναι, αλ­λά ως έ­να α­κρο­γω­νιαί­ο λί­θο για την οι­κο­δό­μη­ση ε­νός ευ­ρύ­τε­ρου συ­στή­μα­τος α­σφα­λεί­ας.

Η α­κα­δη­μα­ϊ­κή συ­νερ­γα­σί­α α­πο­τε­λεί το δεύ­τε­ρο και μα­κρο­πρό­θε­σμα το ση­μα­ντι­κό­τε­ρο ε­πί­πε­δο αυ­τής της τρι­γω­νι­κής σχέ­σης. Το φι­λο­σο­φι­κό και πο­λι­τι­κό υ­πό­βα­θρο των σχέ­σε­ων Τουρ­κί­ας – Ισ­ρα­ήλ – Η­ΠΑ και κυ­ρί­ως αυ­τό α­νά­με­σα στην Τουρ­κί­α και το Ισ­ρα­ήλ, που υ­στε­ρεί συ­γκρι­τι­κά με αυ­τό που οι δυο χώ­ρες έ­χουν σε δι­με­ρές ε­πί­πε­δο με την Ουά­σιν­γκτον, οι­κο­δο­μεί­ται γύ­ρω α­πό τον ά­ξο­να της α­κα­δη­μα­ϊ­κής συ­νερ­γα­σί­ας. Οι α­κα­δη­μα­ϊ­κές α­νταλ­λα­γές, η συ­στη­μα­τι­κή ορ­γά­νω­ση συ­νε­δρί­ων, η δη­μο­σί­ευ­ση βι­βλί­ων, ε­ξει­δι­κευ­μέ­νων άρ­θρων και σχο­λί­ων γνώ­μης στον το­πι­κό και διε­θνή τύ­πο, εί­ναι σχε­δόν κα­θη­με­ρι­νό φαι­νό­με­νο. Στο συ­γκε­κρι­μέ­νο το­μέ­α, οι πο­λι­τι­κές σκο­πι­μό­τη­τες, οι ερ­γα­λεια­κές α­ντι­λή­ψεις και ο τυ­χο­διω­κτι­σμός έ­χουν σχε­δόν υ­πο­κα­τα­στή­σει την α­κα­δη­μα­ϊ­κή και την ι­στο­ρι­κή έ­ρευ­να. Στό­χος Τούρ­κων και Ε­βραί­ων εί­ναι η α­πο­δό­μη­ση των ι­στο­ρι­κών γε­γο­νό­των, έ­τσι ώ­στε να πα­ρου­σιά­ζε­ται ό­τι αυ­τοί οι δυο λα­οί εί­χαν α­πό κα­τα­βο­λής φι­λι­κές και α­γα­θές σχέ­σεις, ό­τι οι κοι­νοί τους ε­χθροί υ­πήρ­ξαν ο Χρι­στια­νι­σμός, οι Έλ­λη­νες, οι Αρ­μέ­νιοι και οι Ά­ρα­βες, κα­θώς και ό­τι, α­κό­μη και σή­με­ρα, βρί­σκο­νται υ­πό διωγ­μό στον φυ­σι­κό τους χώ­ρο, την Μέ­ση Α­να­το­λή. Γι’ αυ­τό, ως δυο “δια­φο­ρε­τι­κοί” και “φι­λει­ρη­νι­κοί” λα­οί σε έ­να καθ’ ό­λα “ε­χθρι­κό” πε­ρι­βάλ­λον, ο­φεί­λουν να πα­ρα­μεί­νουν συ­να­σπι­σμέ­νοι και μα­ζί με τις Η­ΠΑ να προ­στα­τέ­ψουν τον Δυ­τι­κό πο­λι­τι­σμό, τις α­ξί­ες του ο­ποί­ου θε­ω­ρούν ό­τι εκ­φρά­ζουν κα­λύ­τε­ρα α­πό τα λοι­πά μέ­λη της Δυ­τι­κής οι­κο­γέ­νειας.

Το τρί­το ε­πί­πε­δο μέ­σω του ο­ποί­ου εκ­δη­λώ­νε­ται η τρι­γω­νι­κή σχέ­ση εί­ναι αυ­τό των οι­κο­νο­μι­κών και ε­μπο­ρι­κών συ­ναλ­λα­γών. Το 1985 θε­σπί­στη­κε στις Η­ΠΑ το πρώ­το στο εί­δος του κα­θε­στώς ε­λεύ­θε­ρων ε­μπο­ρι­κών συ­ναλ­λα­γών α­νά­με­σα στις Η­ΠΑ και το Ισ­ρα­ήλ. Το κα­θε­στώς αυ­τό (Free Trade Area) ή­ταν χω­ρίς προ­η­γού­με­νο στις σχέ­σεις Η­ΠΑ με τον υ­πό­λοι­πο κό­σμο. Χα­ρα­κτη­ρι­στι­κο είναι ότι τα κα­θε­στώ­τα ε­λευ­θέ­ρου ε­μπο­ρί­ου με τους πα­ρα­δο­σια­κούς γεί­το­νες των Η­ΠΑ, ό­πως το Με­ξι­κό και ο Κα­να­δάς ακολούθησαν πολύ αργότερα.

Το κα­θε­στώς ε­λευ­θέ­ρου ε­μπο­ρί­ου α­νά­με­σα στις Η­ΠΑ και το Ισ­ρα­ήλ κα­ταρ­γεί ου­σια­στι­κά ό­λους τους δα­σμούς ει­σα­γω­γής προ­ϊ­ό­ντων α­πό το Ισ­ρα­ήλ και εί­ναι μια α­κό­μα διά­στα­ση της πο­λύ­μορ­φης σχέ­σης τους, α­ντί­στοι­χη της ο­ποί­ας δεν υ­φί­στα­ται α­νά­με­σα σε άλ­λα κρά­τη. Ο θε­σμός αυ­τός δη­μιουρ­γή­θη­κε ό­χι τυ­χαί­α, στα μέ­σα της δε­κα­ε­τί­ας του 1980, ό­ταν ε­πί δια­κυ­βέρ­νη­σης Ρέ­η­γκαν η στρα­τη­γι­κή σχέ­ση α­νά­με­σα στην Ουά­σιν­γκτον και την Ιε­ρου­σα­λήμ θε­σμο­θε­τή­θη­κε με τέ­τοιον τρό­πο ώ­στε να γί­νει μη α­να­στρέ­ψι­μη.

Την ί­δια πε­ρί­ο­δο, το τουρ­κι­κό κα­θε­στώς, υ­πό τον Τουρ­κούτ Ο­ζάλ, ζή­τη­σε να δη­μιουρ­γη­θεί κα­θε­στώς ε­λευ­θέ­ρου ε­μπο­ρί­ου α­νά­με­σα στην Τουρ­κί­α και τις Η­ΠΑ στη βά­ση του α­με­ρι­κα­νο-ισ­ρα­η­λι­νού μο­ντέ­λου. Οι Τούρ­κοι δι­καιο­λο­γη­μέ­να το ζή­τη­σαν, α­κρι­βώς λό­γω του ό­τι λει­τουρ­γού­σε ή­δη υ­πό­γεια η τρι­γω­νι­κή σχέ­ση α­νά­με­σα σε Ά­γκυ­ρα, Ιε­ρου­σα­λήμ και Ουά­σιν­γκτον και έ­νιω­θαν ό­τι το Ισ­ρα­ήλ α­πε­κό­μι­ζε προ­νο­μια­κή με­τα­χεί­ρι­ση α­πό την Ουά­σιν­γκτον σε σχέ­ση με αυ­τούς.

Την πε­ρί­ο­δο ε­κεί­νη βέ­βαια οι α­παι­τή­σεις των Τούρ­κων ή­ταν ε­ξω­πραγ­μα­τι­κές. Σή­με­ρα ό­μως, έ­στω και με πε­ριο­ρι­σμέ­νους ό­ρους, υ­λο­ποιεί­ται μια πο­λι­τι­κή ε­λευ­θέ­ρου ε­μπο­ρί­ου α­νά­με­σα στις Η­ΠΑ, την Τουρ­κί­α και το Ισ­ρα­ήλ. Η αρ­χι­κή νο­μο­θε­σί­α του 1985 (United States-Israel Free Trade Area Implementation Act of 1985) βρί­σκε­ται σε στά­διο τρο­πο­ποί­η­σης στα νο­μο­θε­τι­κά όρ­γα­να του α­με­ρι­κα­νι­κού Κο­γκρέ­σου ώ­στε να ε­πι­τρέ­πε­ται η ε­πι­λε­κτι­κή ει­σα­γω­γή τουρ­κι­κών προ­ϊ­ό­ντων μέ­σω Ισ­ρα­ήλ στην α­γο­ρά των Η­ΠΑ, τη με­γα­λύ­τε­ρη κα­τα­να­λω­τι­κή α­γο­ρά του κό­σμου. Τα τουρ­κι­κά προ­ϊ­ό­ντα θα κα­τα­σκευά­ζο­νται σε πε­ριο­χές που θα ο­νο­μά­ζο­νται Qualified Indu-strial Zones και α­πό ε­κεί θα τα­ξι­δεύ­ουν στο Ισ­ρα­ήλ, ό­που θα τυγ­χά­νουν πε­ραι­τέ­ρω ε­πε­ξερ­γα­σί­ας (value added) πριν προ­ω­θη­θούν στις Η­ΠΑ.

Οι Τούρ­κοι βέ­βαια δεν εί­ναι ι­κα­νο­ποι­η­μέ­νοι α­πό αυ­τήν την ε­ξέ­λι­ξη διό­τι πε­ριο­ρί­ζε­ται δρα­στι­κά το ε­λεύ­θε­ρο ε­μπό­ριο στα κλω­στο­ϋ­φα­ντουρ­γι­κά προ­ϊ­ό­ντα, στα ο­ποί­α έ­χουν το συ­γκρι­τι­κό πλε­ο­νέ­κτη­μα και, ως συ­νή­θως, α­παι­τούν “ί­ση με­τα­χεί­ρι­ση” με τους Ισ­ρα­η­λι­νούς. Ω­στό­σο, με την ε­πι­μο­νή και την υ­πο­μο­νή εκ μέ­ρους της Τουρ­κί­ας, η αρ­χή για τη δη­μιουρ­γί­α κα­θε­στώ­τος ε­λεύ­θε­ρου ε­μπο­ρί­ου με­τα­ξύ Η­ΠΑ και Τουρ­κί­ας έ­χει γί­νει και αν α­κό­μη η ευ­ρω­πα­ϊ­κή τους προ­ο­πτι­κή δεν ε­ξε­λι­χθεί ό­πως αυ­τοί θέ­λουν, το πε­ριο­ρι­σμέ­νο σή­με­ρα κα­θε­στώς ε­λεύ­θε­ρου ε­μπο­ρί­ου της Τουρ­κί­ας – Η­ΠΑ, μέ­σω Ισ­ρα­ήλ, θα διευ­ρυν­θεί με ό­,τι αυ­τό συ­νε­πά­γε­ται.

Μά­ριος Ευ­ρυ­βιά­δης*.

• Ο Μά­ριος Λ. Ευ­ρυ­βιά­δης δι­δά­σκει Διε­θνείς Σχέ­σεις στο Πά­ντειο Πα­νε­πι­στή­μιο