Χρ. Γιαλουρίδη, η Τουρκία σε μετάβαση

692

του Χρ. Ιακώβου, από το Άρδην τ. 11, Δεκέμβριος 1997

Α­ναμ­φί­βο­λα, το πρα­ξι­κό­πη­μα της 12ης Σε­πτεμ­βρί­ου του 1980 έ­θε­σε την Τουρ­κί­α σε μια νέ­α ι­στο­ρι­κή τρο­χιά. Ε­πι­βε­βαί­ω­σε την α­δυ­να­μί­α του τουρ­κι­κού πο­λι­τι­κού συ­στή­μα­τος να ευ­θυ­γραμ­μι­στεί με τις α­νά­γκες της τουρ­κι­κής κοι­νω­νί­ας. Η οι­κο­νο­μι­κή κρί­ση και η ρα­γδαί­α ά­νο­δος του πο­λι­τι­κού Ι­σλάμ θέ­τουν πλέ­ον σε μό­νι­μη αμ­φι­σβή­τη­ση το προ­βαλ­λό­με­νο για χρό­νια πρό­τυ­πο του κο­σμι­κού (secular) και σύγ­χρο­νου (modernized) κρά­τους της Μέ­σης Α­να­το­λής.

Την προ­έ­λευ­ση αλ­λά και την πο­ρεί­α αυ­τής της πο­λύ­μορ­φης κρί­σης στην ο­ποί­α ει­σέρ­χε­ται το Τουρ­κι­κό κρά­τος ε­πι­χει­ρεί να κα­λύ­ψει το πρό­σφα­το βι­βλί­ο του Χρι­στό­δου­λου Γιαλ­λου­ρί­δη «Η Τουρ­κί­α σε με­τά­βα­ση». Το βι­βλί­ο εί­ναι χω­ρι­σμέ­νο σε πέ­ντε κε­φά­λαια μέ­σα α­πό τα ο­ποί­α ε­πι­χει­ρεί­ται μια συ­στη­μα­τι­κή δια­πραγ­μά­τευ­ση με βα­σι­κά προ­βλή­μα­τα που α­πα­σχό­λη­σαν και α­πα­σχο­λούν το τουρ­κι­κό κρά­τος α­πό την ί­δρυ­σή του το 1923 και ε­ντεύ­θεν. Προ­βλή­μα­τα ό­πως, η ει­σβο­λή του α­τα­τουρ­κι­σμού ως ε­πί­ση­μης κρα­τι­κής ι­δε­ο­λο­γί­ας, η με­τά­βα­ση α­πό το μο­νο­κομ­μα­τι­κό κρά­τος στο πλου­ρα­λι­στι­κό κομ­μα­τι­κό σύ­στη­μα, οι ε­πεμ­βά­σεις του στρα­τού στην πο­λι­τι­κή ζω­ή της Τουρ­κί­ας, η κρί­ση του α­τα­τουρ­κι­σμού και η ά­νο­δος του πο­λι­τι­κού Ι­σλάμ.

Ο συγ­γρα­φέ­ας ξε­κι­νά με την ορ­θή δια­πί­στω­ση ό­τι η κρί­ση του τουρ­κι­κού πο­λι­τι­κού συ­στή­μα­τος εί­ναι πο­λύ­μορ­φη και πο­λυε­πί­πε­δη, γε­γο­νός που α­να­τρέ­πει την μέ­χρι σή­με­ρα α­ντί­λη­ψη που κυ­ριαρ­χού­σε α­νά­με­σα σε πολ­λούς δυ­τι­κούς α­να­λυ­τές. Για μι­σό πε­ρί­που αιώ­να η Τουρ­κί­α α­πε­τέ­λε­σε το πρό­τυ­πο μου­σουλ­μα­νι­κού κρά­τους που α­φο­μοί­ω­σε κα­τά τον πλέ­ον α­πο­τε­λε­σμα­τι­κό τρό­πο βα­σι­κές αρ­χές που διέ­πουν τα σύγ­χρο­να δυ­τι­κά κρά­τη. Η α­ντί­λη­ψη αυ­τή άρ­χι­σε, πρω­τί­στως, να κλο­νί­ζε­ται, λί­γο με­τά την Ι­ρα­νι­κή ε­πα­νά­στα­ση ο­πό­ταν πολ­λοί α­να­λυ­τές άρ­χι­σαν να α­να­κα­λύ­πτουν ρι­ζο­σπα­στι­κές ι­σλα­μι­κές ο­μά­δες που δρού­σαν στην τουρ­κι­κή κοι­νω­νί­α. Η ε­κρη­κτι­κή ά­νο­δος του κόμ­μα­τος της ευ­η­με­ρί­ας του Ν. Ερ­μπα­κάν κα­τά τη δε­κα­ε­τί­α του ’90 α­νά­γκα­σε πολ­λούς ε­ρευ­νη­τές να δια­μορ­φώ­σουν μια νέ­α προ­σέγ­γι­ση της σύγ­χρο­νης Τουρ­κί­ας. Οι σχέ­σεις κρά­τους και κοι­νω­νί­ας, κα­θώς ε­πί­σης το ι­δε­ο­λο­γι­κό πλαί­σιο και οι μη­χα­νι­σμοί που ρυθ­μί­ζουν αυ­τή τη σχέ­ση, α­πο­τε­λούν τα θε­με­λια­κής ση­μα­σί­ας ζη­τή­μα­τα που α­πα­σχο­λούν τη ση­με­ρι­νή ε­πι­στη­μο­νι­κή προ­σέγ­γι­ση της τουρ­κι­κής πο­λι­τι­κής πραγ­μα­τι­κό­τη­τας. Για την κα­τα­νό­η­ση αυ­τών των ζη­τη­μά­των, ο συγ­γρα­φέ­ας θε­ω­ρεί α­να­γκαί­α μια νέ­α προ­σέγ­γι­ση της τουρ­κι­κής κοι­νω­νί­ας: η ο­ποί­α δεν θα προ­σεγ­γί­ζε­ται μό­νο με βά­ση τις αρ­χές του κε­μα­λι­σμού (συν­θέ­τουν το ι­δε­ο­λο­γι­κό πλαί­σιο εκδυτικισμού της Τουρ­κί­ας αλ­λά, θα λαμ­βά­νει σο­βα­ρά υπ’ ό­ψιν την ο­θω­μα­νι­κή πα­ρά­δο­ση και τις κοι­νω­νι­κές δο­μές που δη­μιούρ­γη­σε η Ο­θω­μα­νι­κή αυ­το­κρα­το­ρί­α. Η κλη­ρο­νο­μιά που ά­φη­σε η Ο­θω­μα­νι­κή αυ­το­κρα­το­ρί­α δεν εί­ναι μό­νο γε­ω­γρα­φι­κή, αλ­λά πρω­τί­στως πο­λι­τι­σμι­κή και κοι­νω­νι­κή. Ο κε­μα­λι­σμός, ως πο­λι­τι­κή πρα­κτι­κή, υ­πήρ­ξε κα­τά κύ­ριο λό­γο α­συμ­βί­βα­στος με την κοι­νω­νι­κή κουλ­τού­ρα που κλη­ρο­δό­τη­σε η Ο­θω­μα­νι­κή Αυ­το­κρα­το­ρί­α. Το γε­γο­νός αυ­τό ερ­μη­νεύ­ει σα­φώς το πα­τρο­νά­ρι­σμα που ε­πέ­βα­λε στα αρ­χι­κά του στά­δια στο πο­λι­τι­κό σύ­στη­μα ο Κε­μάλ, κα­θώς και τις έ­ντο­νες α­ντι­φά­σεις και τον πο­λι­τι­κό αυ­ταρ­χι­σμό που κου­βα­λάει μέ­χρι και σή­με­ρα το τουρ­κι­κό πο­λι­τι­κό σύ­στη­μα. Η σύ­γκρου­ση του εκ­συγ­χρο­νι­σμού με την πα­ρά­δο­ση, στο ό­νο­μα «ε­νός ε­νιαί­ου λα­ού και έ­θνους», η βί­αι­η –τε­χνη­τή, κυ­ρί­ως– πο­λι­τι­στι­κή και ε­θνι­κή ο­μο­ιογέ­νεια δεν έ­χουν ξε­πε­ρα­στεί α­κό­μα. Τα ση­μά­δια τους εί­ναι έ­ντο­να στην τουρ­κι­κή κοι­νω­νί­α (κουρ­δι­κό πρό­βλη­μα, α­ντι­θέ­σεις με­τα­ξύ σου­νι­τών και α­λε­βι­τών κ.ά.). Ο μο­να­δι­κός θε­σμός που λει­τούρ­γη­σε με συ­νέ­χεια και στα­θε­ρό­τη­τα εί­ναι ο στρα­τός, ο ο­ποί­ος χρειά­στη­κε να ε­πέμ­βει πρα­ξι­κο­πη­μα­τι­κά τρεις φο­ρές (1960, 1971, 1980) για να δια­φυ­λά­ξει τον κε­μα­λι­κό χα­ρα­κτή­ρα του πο­λι­τι­κού συ­στή­μα­τος. Οι ε­πεμ­βά­σεις αυ­τές μπο­ρεί να ε­κλαμ­βά­νο­νται α­πό πολ­λούς δυ­τι­κούς ως έν­δει­ξη δυ­να­τό­τη­τας του στρα­τού να δια­φυ­λά­ξει το σύγ­χρο­νο κο­σμι­κό χα­ρα­κτή­ρα του κρά­τους, που προ­σπα­θεί να οι­κο­δο­μή­σει η Τουρ­κί­α, αλ­λά αν το δει κα­νείς στο δι­η­νε­κές, τό­τε αυ­τό ερ­μη­νεύ­ε­ται ου­σια­στι­κά ως α­δυ­να­μί­α του τουρ­κι­κού πο­λι­τι­κού συ­στή­μα­τος να συμ­βι­βα­στεί με τις α­νά­γκες της τουρ­κι­κής κοι­νω­νί­ας. Το γε­γο­νός αυ­τό ρυθ­μί­ζει μί­α σχέ­ση ό­που το κρά­τος δεν ε­μπι­στεύ­ε­ται την κοι­νω­νί­α και η κοι­νω­νί­α δεν ε­μπι­στεύ­ε­ται το κρά­τος. Αυ­τή η σχέ­ση εί­ναι ι­κα­νή να ο­δη­γή­σει την Τουρ­κί­α σε ε­πα­να­στα­τι­κές πε­ρι­πέ­τειες κα­τά τη διάρ­κεια έ­ντο­νων οι­κο­νο­μι­κών ή ε­θνι­κών κρί­σε­ων.

Το “δυ­τι­κό πρό­σω­πο” το ο­ποί­ο προ­σπά­θη­σε να πα­ρου­σιά­σει η Τουρ­κί­α συ­ντη­ρή­θη­κε κυ­ρί­ως α­πό το γε­γο­νός ό­τι η Τουρ­κί­α α­ποτέ­λε­σε τον πιο α­ξιό­πι­στο σύμ­μα­χο και υ­πο­στη­ρι­κτή των δυ­τι­κών και κυ­ρί­ως α­με­ρι­κά­νι­κων συμ­φε­ρό­ντων στη Μέ­ση Α­να­το­λή κα­τά τη διάρ­κεια του ψυ­χρού πο­λέ­μου. Η πο­λι­τι­κή αυ­τή, ό­μως, δεν α­πέ­δω­σε τους α­να­με­νό­με­νους καρ­πούς, δη­λα­δή να κα­τα­στή­σει την Τουρ­κί­α η­γε­μο­νι­κή πε­ρι­φε­ρεια­κή δύ­να­μη. Ο ρό­λος της στη Μέ­ση Α­να­το­λή πα­ρα­μέ­νει υ­πο­βαθ­μι­σμέ­νος, α­φού δεν κα­τά­φε­ρε να ά­ρει τις πα­ρα­δο­σια­κές κα­χυ­πο­ψί­ες με τις γει­το­νι­κές Α­ρα­βι­κές χώ­ρες και το Ι­ράν. Στα Βαλ­κά­νια η κα­τάρ­ρευ­ση των κομ­μου­νι­στι­κών κα­θε­στώ­των και ε­πα­κο­λου­θή­σα­σα κρί­ση εμ­φα­νί­στη­κε ως ευ­και­ρί­α για την τουρ­κι­κή ε­ξω­τε­ρι­κή πο­λι­τι­κή να παί­ξει έ­να δι­κό της ρό­λο με φι­λο­μου­σουλ­μα­νι­κή κα­τεύ­θυν­ση. Το τέ­λος της Γιου­γκο­σλα­βι­κής κρί­σης βρή­κε την Τουρ­κί­α να κερ­δί­ζει σε ε­ρεί­σμα­τα και α­ξιο­πι­στί­α, τό­σο σε σχέ­ση με τις δυ­τι­κές δυ­νά­μεις ό­σο και α­να­φο­ρι­κά προς τους μου­σουλ­μα­νι­κούς πλη­θυ­σμούς της πε­ριο­χής. Δεν μπό­ρε­σε, ό­μως, να παί­ξει το ρό­λο που προσ­δο­κού­σε α­φού, δεν κα­τά­φε­ρε να ά­ρει την κα­χυ­πο­ψί­α του πα­ρελ­θό­ντος στους χρι­στια­νι­κούς πλη­θυ­σμούς και ο ρό­λος της κά­θε άλ­λο πα­ρά στα­θε­ρο­ποι­η­τι­κός υ­πήρ­ξε. Πα­ράλ­λη­λα, η μό­νι­μη α­ντι­πα­ρά­θε­ση με την Ελ­λά­δα κα­θι­στά τη συμ­με­το­χή της στην Ευ­ρω­πα­ϊ­κή Έ­νω­ση σχε­δόν α­δύ­να­τη. Με α­πο­τέ­λε­σμα να α­πο­δυ­να­μώ­νε­ται η ι­κα­νό­τη­τά της να καλ­λιερ­γεί προσ­δο­κί­ες στις νέ­ες πο­λι­τι­κές η­γε­σί­ες των κρα­τών της Βαλ­κα­νι­κής.
Ο συγ­γρα­φέ­ας πο­λύ σω­στά κα­τα­λή­γει ό­τι σή­με­ρα η Τουρ­κί­α βρί­σκε­ται στο δί­λημ­μα να α­να­προ­σαρ­μό­σει την πο­λι­τι­κή της στο ε­ξω­τε­ρι­κό και να ε­πα­να­προσ­διο­ρί­σει την ι­δε­ο­λο­γί­α του πο­λι­τι­κού συ­στή­μα­τος, ε­άν θέ­λει να γί­νει α­πο­δε­κτή α­πό την “ευ­ρω­πα­ϊ­κή οι­κο­γέ­νεια”. Σε ποιο βαθ­μό η στρα­τιω­τι­κή και πο­λι­τι­κή ε­λίτ ε­πι­θυ­μούν να υ­ιο­θε­τή­σουν το δυ­τι­κό σύ­στη­μα α­ξιών και την δυ­τι­κή κοι­νω­νι­κή συ­μπε­ρι­φο­ρά θα κα­θο­ρί­σει κα­τά πό­σο η Τουρ­κί­α μπο­ρεί να με­τε­ξε­λι­χθεί α­πό «στρα­τιω­τι­κή δη­μο­κρα­τί­α» σε σύγ­χρο­νη δυ­τι­κή δη­μο­κρα­τί­α. Οι πο­λι­τι­κές, ό­μως, ε­ξε­λί­ξεις κα­τά το τε­λευ­ταί­ο έ­τος με τη σύ­γκρου­ση του ι­σλα­μι­στή πρω­θυ­πουρ­γού Ερ­μπα­κάν με το στρα­τιω­τι­κό κα­τε­στη­μέ­νο δί­νουν μια νέ­α διά­στα­ση των πο­λι­τι­κών ε­ξε­λί­ξε­ων σε μα­κρο­χρό­νιο ε­πί­πε­δο γε­γο­νός που κα­θι­στά ο­ποια­δή­πο­τε πρό­βλε­ψη με­τέ­ω­ρη.

Το βι­βλί­ο του Χρ. Για­λου­ρί­δη, το ο­ποί­ο α­πο­τε­λεί μί­α προ­σπά­θεια α­να­θε­ω­ρη­τι­κής προ­σέγ­γι­σης της σύγ­χρο­νης τουρ­κι­κής πραγ­μα­τι­κό­τη­τας, έρ­χε­ται να κα­λύ­ψει έ­να κε­νό στον χώ­ρο της ελ­λη­νι­κής βι­βλιο­γρα­φί­ας να α­να­φο­ρι­κά με τη με­λέ­τη της πο­λι­τι­κής α­νά­πτυ­ξης στην σύγ­χρο­νη Τουρ­κί­α. Πα­ράλ­λη­λα, πε­ρι­λαμ­βά­νε­ται ε­κτε­τα­μέ­νη βι­βλιο­γρα­φί­α γύ­ρω α­πό το θέ­μα, ελ­λη­νι­κή και ξέ­νη, με ε­ξαί­ρε­ση την τουρ­κι­κή που α­πο­τε­λεί και τη μο­να­δι­κή α­δυ­να­μί­α του βι­βλί­ου. Τέ­τοιες προ­σπά­θειες εί­ναι πά­ντο­τε ευ­πρόσ­δε­κτες για­τί συμ­βά­λλουν τό­σο στην α­νά­πτυ­ξη των τουρ­κι­κών σπου­δών στη χώ­ρα μας ό­σο και στην κα­τα­νό­η­ση του γει­το­νι­κού μας πε­ρι­βάλ­λο­ντος.

Χρή­στος Ια­κώ­βου
Πα­νε­πι­στή­μιο Τελ Α­βίβ
Τμή­μα Με­σα­να­το­λι­κών Σπου­δών
