Του Δημήτριου Δ. Τριανταφυλλόπουλου
Δημοσιεύτηκε στην εφ. Φιλελεύθερος Κύπρου 2 Αυγούστου 2020
Δὲν πρέπει νὰ ξεχαστεῖ, μετὰ τὸ πρῶτο συγκινησιακὸ κῦμα, ὁ ὁρισμὸς τῆς μετατροπῆς τῆς Ἁγ. Σοφίας σὲ τζαμὶ στὶς 24 Ἰουλίου ὡς νέα Ἅλωση ἀπὸ τὴ σεβαστὴ κυρία Ἑλένη Γλύκατζη – Ἀρβελέρ.
Σὲ σειρὰ ἄρθρων θὰ προσπαθήσουμε νὰ δοῦμε μερικὲς πλευρὲς τοῦ ζητήματος. Τὸ νέο καθεστὼς Γιὰ πόσο διάστημα θὰ θυμόμαστε τὴν Ἁγία Σοφία στὴ μορφὴ τοῦ 20οῦ αἰ., μὲ τὶς κοσμογονικὲς γιὰ τὴν τέχνη ἀποκαλύψεις τῶν ψηφιδωτῶν της, τὴ συστηματικὴ ἀποτύπωση καὶ μελέτη της καὶ τὶς πολυετεῖς ἀναστηλωτικὲς ἐργασίες, ποὺ χάριζαν, ἔστω, τὴν ψευδαίσθηση ὅτι πρόκειται γιὰ ἕνα (δῆθεν) διαθρησκειακό, πολυπολιτισμικὸ μνημεῖο, κατὰ τὶς διακηρύξεις τῆς διακοσμητικῆς πλέον UNESCO καὶ ἄλλων;
Ἡ κακόγουστη ἀλλὰ πλήρης συμβολισμῶν «τελετὴ» ἐπαναφορᾶς της σὲ ἰσλαμικὸ τέμενος τὴν ἀποφράδα Παρασκευή 24 Ἰουλίου 2020 ξαναθύμισε ὀδυνηρὰ στοὺς ὀρθοδόξους -κατεξοχὴν τοῦ Ἑλληνισμοῦ βέβαια!- τὴν αἰχμαλωσία τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας, τὴ μετατροπή της καὶ πάλι σὲ καθαρὴ Μεγάλη Ἰδέα, ὅπως τὴν καλλιεργοῦσαν ἀκόμη τὴ δεκαετία τοῦ 1920 ὁ Ἀλέξανδρος Μωραϊτίδης (φέτος συμπληρώνονται 170 χρόνια ἀπὸ τὴν κοίμησή του) καὶ ὁ Ἴων Δραγούμης (100 χρόνια ἀπὸ τὴ δολοφονία του), ἀκολουθώντας τὴν παράδοση τοῦ Γένους των ἐπὶ πέντε αἰῶνες! Ἕνα χρειαζόμαστε: μνήμη!
Φίλοι καὶ «φίλοι» Ἂν ὀφείλουμε νὰ μαθαίνουμε ἀπὸ τὰ παθήματά μας, ἡ πρόσφατη περιπέτεια τῆς Ἁγίας Σοφίας ἔδειξε καθαρὰ μηδίσαντες καὶ λακωνίσαντες σὲ παγκόσμιο ἐπίπεδο.
Στὴν πολιτικὴ σφαίρα, φάνηκε σαφῶς τὸ κατὰ Huntington πολιτισμικὸ ρῆγμα (ὀρθόδοξης) Ἀνατολῆς καὶ (λοιπῆς χριστιανικῆς) Δύσης: Ἂν στὴν πρώτη, ἰδιαίτερα στοὺς Ἕλληνες, ἡ ἀποφράδα ἡμέρα ἦταν ὄντως μιὰ «νέα Ἅλωση», μὲ τὶς ψηφιδωτὲς μορφὲς τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας νὰ δακρύζουν στὰ κρυφά, στὴ Δύση, πέρα ἀπὸ εὐχολόγια καὶ ψευδοπολιτιστικὲς φλυαρίες, δὲν ἀκούστηκε τίποτα οὐσιῶδες. Στὰ καθ᾽ ἡμᾶς δὲν ἔλειψαν βέβαια καὶ «ἐξυπνάκηδες» Νεοέλληνες, ἰδιαίτερα σὲ «ἀστικὲς» ἐ φ η μ ε ρ ί δ ε ς : Πάντα ἀνιστόρητοι καὶ ἀμνήμονες, εἰρωνεύτηκαν τὸν βουβὸ θρῆνο ἢ -ἀκόμη χειρότερα- ἐξύμνησαν τὸ νέο δεῖγμα «συνύπαρξης» χριστιανισμοῦ καὶ Ἰσλάμ!
Στὴν ἐκκλησιαστικὴ σφαίρα, σκοτεινότερη ἡ εἰκόνα. Ἀπὸ τὴ Δύση καμιὰ φωνὴ σθεναρῆς διαμαρτυρίας ἀνώτατου ἱερωμένου προτεστάντη, ἀγγλικανοῦ, καλβινιστῆ κ.λπ., πλὴν τῆς ἄχρωμης λύπης τοῦ Πάπα Φραγκίσκου: τὶ καλύτερη ἀπάντηση στὸ καυτὸ ἐρώτημα πόσο χριστιανικὴ εἶναι πλέον ἡ Δύση (Olivier Roy)!
Ἡ ἄλλη πλευρὰ τοῦ νομίσματος: Πέρα ἀπὸ τὴ σθεναρὴ διαμαρτυρία τοῦ δεινῶς ἐμπερίστατου οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου καὶ τῶν ἑλληνικῶν καὶ ἑλληνόφωνων Πατριαρχείων καὶ Ἀρχιεπισκοπῶν, ἡ σλαβικὴ Ὀρθοδοξία προτίμησε μιὰ ἀμήχανη, ἐπαμφοτερίζουσα στάση, διαιωνίζοντας ὑπόγειες καὶ ἐμφανεῖς συγκρούσεις στὸ ὄνομα τῆς Τρίτης Ρώμης – Μόσχας.
Ἀναρωτιέσαι τί χρειάζονται τὴν ἐπέτειο μνήμης τῶν ἁγίων βασιλέων τοῦ Κιέβου, ποὺ κατὰ τὴ ρωσικὴ παράδοση βαπτίσθηκαν χριστιανοὶ ὀρθόδοξοι (988 μ.Χ.) μετὰ ἀπὸ ἐμπειρία ἀπεσταλμένων τους σὲ λειτουργία στὴν Ἁγία Σοφία! Θὰ προτιμοῦσα νὰ μὴ μιλήσω γιὰ τὴν ἐπιστημονικὴ κοινότητα, ἀλλὰ καὶ οἱ λίθοι κεκράξονται!
Πρώτη ντροπὴ, ἡ ἀρχική, προκλητικὰ φιλοτουρκικὴ ἐπιστολὴ τοῦ προέδρου τῆς Διεθνοῦς Ἑνώσεως Βυζαντινολόγων (ΑΙΕΒ), καθηγ. J. Haldon (Πανεπ. Princeton) πρὸς τὸν Ἐρντογάν, μεταφρασμένη στὴν παρούσα ἐφημερίδα (Ν. Παπουτσόπουλος, «Θλιβερὲς ἀντιδράσεις ἀνύπαρκτης ἐπιστημονικῆς κοινότητας», Κυριακή 26.7.2020), ποὺ ἀντικαταστάθηκε ἀπό μιά κάπως ἀξιοπρεπέστερη μετὰ τήν ὁμαδικὴ κατακραυγή, ἀλλὰ ἀφοῦ εἶχε προσυπογραφεῖ καὶ διασπαρεῖ ἀπὸ Ἕλληνες βυζαντινολόγους καὶ δὴ «ἀξιωματούχους»! Τὸ ἀκόμη θλιβερότερο, ὑπερεκατονταετὴς φορέας ἀρχαιολογικῶν πραγμάτων προσπάθησε νὰ ἐπιβάλει ἐσωτερικὴ λογοκρισία γιὰ νὰ μὴ στηλιτευθεῖ ὁ κ. Haldon!
Ἔπειτα -μιλᾶμε πάντα γιὰ Ἑλλάδα- ἀρκετὲς διστακτικές, «κομψές», ἐξισορροπητικὲς διαμαρτυρίες καὶ ψηφίσματα, ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον κατόπιν ἑορτῆς, ἀλλὰ καὶ κραυγαλέες ἀπουσίες, λ.χ. ἀπὸ «γεραροὺς» καὶ νεότερους ἀρχαιολογικοὺς φορεῖς· εὐτυχῶς δὲν ἔλειψαν τιμητικὲς ἐξαιρέσεις (π.χ., Ἀκαδημία Ἀθηνῶν, Σύγκλητος τοῦ ΕΚΠΑ κ.ἄ.).
Ὅσο γιὰ τὴν Κύπρο, ναὶ μὲν κινήθηκαν ἐγκαίρως καὶ θαρραλέα ὁρισμένοι φορεῖς, δημόσιοι καὶ ἰδιωτικοί (Ἀκαδημία, Ἑταιρεῖες), πλὴν κραυγάζει ἡ ἀπουσία τοῦ κατεξοχὴν ἁρμόδιου κρατικοῦ ΑΕΙ! «Καιρὸς τοῦ θρηνεῖν» – διὰ τῆς βυζαντινοπρεποῦς γραφίδος Θεοχάρη Δετοράκη, ὁμοτ. καθηγ. Βυζαντινῆς Φιλολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης καὶ λαμπροῦ μελετητῆ τοῦ σεπτοῦ μνημείου, τὸν ὁποῖο εὐχαριστοῦμε καὶ δημόσια γιὰ τὴν προσφορά του:
Ὁ Μέγας Ναὸς θρηνῶν Μέγας βασιλεὺς σὺν τῇ πιστῆ συνεύνῳ / πίστει ζωηρᾷ ὁμῶς πυρποληθέντες ἄνθηκάν με σοὶ τῇ τοῦ Θεοῦ Σοφίᾳ./ Καὶ ἡ Σοφία ᾠκοδόμησεν οἶκον καὶ τέχνης ἄνω καὶ νόων ὑπεράνω / θείᾳ συνάρσει καὶ δυνάμει ἀΰλῳ. Ἤρθην εἰς ὕψος, Πόλεως ὅλης σκέπας. / Ηὔξην εἰς κάλλος, κόσμου παντὸς ἡ δόξα. Πάσης γῆς ὗλαι καλαὶ τιμῆς αἱ πρῶται, / συνῆλθον εἰς ἕν, ὑπὲρ φύσιν συμφῦσαι, εἰς παράδοξον ναοδομίαν νέαν. / Τέχνης ἰδέαις ἄνδρες πεφωτισμένοι, Πνεύματι θείῳ ζωηρῶς ἐλλαμφθέντες, / ἐκόσμησάν με ἱεραῖς ζωγραφίαις τοῦ Παντάνακτος καὶ τῶν ἄνωθεν νόων / σοφῶν πατέρων, μαρτύρων καὶ ὁσίων, καὶ τῆς Παρθένου, ὡς Πόλεως Κυρίας, / οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ τῶν σεπτῶν βασιλέων, ὡς εἶναί με Πόλεως εἰκὼν καὶ λόγος, / κόσμου δὲ παντὸς ἔργον ἔξοχον ἄλλων καὶ τῶν αἰώνων σιωπῶν θεῖος ὕμνος. / Ἐκύκλωσαν με ἐχθρῶν μυρίων πλήθη, καιρῶν καὶ χρόνων πληγαῖς ἐδοκιμάσθην / ἀλλὰ Σύ, Σῶτερ, ἀσινῆ με φυλάξας ἐτήρησάς με εἰς ἐτῶν πολλῶν κύκλους. / Ἱνατί δὲ νῦν, δέσποτα, ποιητά μου, παρέδωκάς με χερσὶν ἀνάγνοις ἄλλων; / Ἱνατί, σῶτερ, οὐκ ἐφείσω ναοῦ σου; Ἱνατί δὲ νῦν οὐκ ἀκούεις τὸν θρῆνον / μητρὸς τῆς σῆς, δέσποτα, καὶ τῶν ἀγγέλων, τῶν νῦν βοώντων σιωπώσαις εἰκόσι / ἐν τοίχοις καὶ νάρθηξι βωμοῦ τε θόλοις; Κάμφθητί μοι νῦν, ἐν δάκρυσι καὶ γόοις, / παῦσον δικαίαν ὀργὴν ἐπὶ λαῷ σου, στῆσον τὴν ζάλην καὶ δὸς πνοὴν ἐλπίδος, / ὡς μόνος ἔχων τὴν πᾶσαν ἐξουσίαν, μὴ δὴ παραδῴης με ἐχθροῖς εἰς τέλος (15. 7. 2020).
*Καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας Πανεπιστηµίου Κύπρου
