του Στ. Μπεκατώρου, από το Άρδην τ. 40-41, Ιανουάριος-Μάρτιος 2003
Τό εθνικό του τρίπτυχο
“Ο “Ιων υποδιαίρεσε τή ζωή του σέ δυό περιόδους: Μιά περίοδο εθνικιστική: «(από τά 1902 ως τά 1914 απάνω κάτω). Έπειτα έβαλα μιά petition de principe [=αδιέξοδος κύκλος] μολονότι ένεργοΰσα συμφωνά του. Τώρα μπαίνω σέ μιά σοσιαλιστική καί ανθρωπιστική περίοδο. Αρχίζω νά λαβαίνω συνείδηση τοϋ άναρχισμού μου (1917-1919) καί προχωρώ […]»’. Ό Παράσχος θεωρεί οτι από τό 1914 καί μετά άρχισε νά αναθεωρεί τόν εθνικισμό του, καί κατά τό 1916-1917 μπήκε σέ μιά «σοσιαλιστική καί ανθρωπιστική περίοδο, οπότε απαρνήθηκε τελείως τόν εθνικισμό»2. Στό ήμιτελές μυθιστόρημα «Τρεις Φίλοι», γραμμένο στήν εξορία τό 1919, φθάνει πιά στό νά «συμβιβάσει τό εθνικό μέ τό σοσιαλιστικό ιδανικό»3. Ό σοσιαλισμός όμως, στόν όποιο προσβλέπει μέ ελπίδα γιά μιά ζωή πιό ανθρώπινη καί άνετη γιά τόν λαό (καί πού τόν ειχε ιδεί αρχικά μέ καχυποψία φοβούμενος μήπως ρίξει τούς “Ελληνες στόν ευδαιμονισμό), δέν ήθελε νά γίνει δογματικός, όπως έγινε κάποτε ό χριστιανισμός, νά γίνει (όπως έγραψε) ένας obscurantismus [= σκοταδισμός], πού σκοτώνει τήν έρευνα τήν επιστημονική καί τήν ελευθερία της συνειδήσεως4. Ιδού τό είδος τοϋ σοσιαλισμού πού έπρέσβευε:
«[…] είμαι σοσιαλιστής κατά τοϋτο, ότι γυρεύω καί εγώ μιά καινούργια τάξη πραγμάτων, μιά καινούργια οικονομία κοινοτική πού νά βοηθεΐ όλους, τούς λιγότερους καί τούς περισσότερους, νά ζοϋν καλά καί νά υψώνονται όσο μπορούν ήθικά [ή υπογράμμιση είναι δική του]. Δέν είμαι σοσιαλιστής όσο ό σοσιαλισμός ενεργεί γιά τό ισοπέδωμα των ανθρώπων πρός τά κάτω. Είμαι σοσιαλιστής όσο ενεργεί ό σοσιαλισμός γιά τό λυτρωμό των ανθρώπων από τά τωρινά κράτη, τούς κεφαλαιοκράτες καί τούς λοιπούς κυρίους τους, από τούς δεσπότες καί τυράννους, όσο ενεργεί γιά τήν έλευ -θερία τοϋ κάθε ατόμου νά μπορεί νά ανεβεί όχι κοινωνικά μά ήθικά5».
Τά δύο χρόνια της άπομάκρυνσής του από τά δημόσια πράγματα τόν έφεραν κοντά σέ ανθρώπους απλούς καί φτωχούς τοϋ λαού (Κορσική, Σκόπελος), κοντά στήν φύση πού έλάτρευε καί πού τόν ισορροπούσε πνευματικά. Έστάθηκαν λοιπόν καθοριστικά γι’ αυτή τήν καμπή στήν ζωή καί στήν σκέψη του: ανέλυσε τόν εαυτό του («Είδα τόν πάτο τής ψυχής μου, είδα τήν αδυναμία τοϋ μυαλού μου, καί δέν ενθουσιάστηκα από τόν εαυτό μου»()), καί αγάπησε τόν λαό. Αυτός ό πολύπλοκος άνθρωπος πού τόν κατατυραννούσαν οί αντιθέσεις καί οί αντιφάσεις, πού αναζητούσε τήν αλήθεια, φαίνεται ότι στό τέλος, λίγο πρίν από τήν δύση, βρήκε τήν δική του αλήθεια. Ένα χρόνο ακριβώς πρίν πεθάνει θά κάμει ένα ακόμη βήμα: θά στοχασθέΐ πώς μπορεί νά συμβιβάσει τόν εθνικισμό [=πατριωτισμό] μέ τόν σοσιαλισμό καί τόν εθνικισμό μέ τήν ανατολική ιδέα’: μοϋ φαίνεται ότι είχε σκοπό, τό τρίπτυχο αυτό, νά τό κάμει βάθρο ενός νέου οριστικού πολιτικού προγράμματος. Τό εντυπωσιακό είναι ότι επέμεινε γιά τήν ‘Ανατολική ‘Ομοσπονδία μέχρι τό τέλος τής ζωής του: ήταν ένας πολύ πεισματάρης άνθρωπος, είχε πρό όφθαλμών περισσότερο τό όραμά του καί δέν έστάθμιζε όσο έπρεπε τίς εξωτερικές περιστάσεις. Ωστόσο δέν ήταν ένας ακραίος καί ανεδαφικός ρομαντικός (όπως ό Κοραής καί οί οπαδοί του πού ήθελαν τήν “καθαρότητα” τής γλώσσας μας, μέ αποτέλεσμα νά συμβάλουν στήν δημιουργία τοϋ γλωσσικού ζητήματος). Γνωρίζουμε ότι δέν υπήρξε μήτε ο εθνικιστής καί ό υπέρμαχος τής Μ. Ιδέας (τό αντίθετο μάλιστα), ή ο μεσσιανικός πού έπεζήτησε τήν αναβίωση τής Αύτοκρατορίας(Ι), οπως τόν παρουσίασαν καί τόν παρουσιάζουν ακόμη κάποιοι φιλόλογοι8, αλλά πνεύμα σοφά καί ουσιαστικά προοδευτικό (δέν είναι τυχαίο ότι ήταν ένας από τούς ήγέτες τοϋ δημοτικισμού), πού έπίστεψε καί αποζήτησε, πρωτίστως, τό νέο στήν δημιουργική εξέλιξη καί ανανέωση τοϋ έθνους (όπως καί ό Γιαννόπουλος), αρκεί νά γινόταν αυτό μέ τρόπους πού θά φύλαγαν τήν ίδιαιτερότητά του, πού είναι ή ψυχή καί ή πνευματική ουσία του, πράγματα αναλλοίωτα μέσα στόν χρόνο.
Κατά τόν Γιώργο Καραμπελιά, ό Δραγούμης ανήκει στό ρεύμα εκείνο των Ελλήνων πού προσπάθησαν σέ δύσκολους καιρούς νά υπερβούν «τό δίλημμα, έθνος καί κοινωνία, παρελθόν καί μέλλον, Δύση καί Ανατολή […], τό ρεύμα πού έδωσε τόν Καλλέργη, τόν Σκληρό καί τόν Γληνό, τόν Παλαμά καί τούς δημοτικιστές, τόν Βενιζέλο […] Αυτό τό ρεύμα, μέσα στή διαταξικότητά του, κατανόησε τή σημασία τοϋ έθνικοϋ ζητήματος χωρίς νά πέσει στήν προγονοπληξία καί θέλησε νά υπερβεί τήν Ελλάδα τής Μελούνας»9. Τό ρεύμα αυτό, παρ’ όλο «πού πνίγηκε, στίς ακτές τής Σμύρνης»10, μπορεί σήμερα νά καθοδήγησει σωστά τίς πατριωτικές καί προοδευτικές συνειδήσεις τοΰ τόπου. “Ηδη είναι μία οδός πού βαδίζουν άξιοι διανοούμενοι, πνευματικοί άνθρωποι καί ευάριθμοι πολιτικοί μέ εθνική συνείδηση καί πόνο γιά τόν λαό μας καί τόν Ελληνισμό. Μιά μεγάλη ελπίδα γιά έξοδο από τήν σημερινή παρακμή, όπου δέν υπάρχει τίποτε πού νά άφησαν όρθιο εκείνοι πού έκυβέρνησαν καί πού κυβερνούν τόν τόπο. Υπάρχει ελπίδα. Άς μή γράψουμε ακόμη στό μάρμαρο τήν έπιγραφή: Finis Graeciae (Χρήστος Γιανναρας). “Ac έπαναλάβουμ,ε κείνο πού εγραψε στά 1909 δ “Ιων: υπάρχουν ακόμη στόν τόπο άνθρωποι «ζωντανοί καί διόλου έκφυλισαένοι».
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
/- Φύλλα Ημερολογίου, τόμ. Στ, σσ. 72-73, 6.41919. Θά γράψει αργότερα γιά τούς μπολσεβίκους: «Συμφωνεί ή διάθεσή μου μέ τους μπολσεβίκους α) γιατί αποκρούουν τήν ξενική επέμβαση στον τοπο τους, β) γιατί πολεμούν τίς ιμπεριαλιστικές κυβερνήσεις Γαλλίας καί ‘Αγγλίας, γ) γιατί προσπαθούν νά καλυτερέψουν τή θέση των Ρώσων γεωργών καί τών εργατών» (Φύλλα Ημερολογίου, δπ.π„ 17.3.1919, σ. 57). ί – Κλ. Παράσχος, όπ.π., σ. 172. 3» Βλ. “Ιων Δραγούμης (“Ιοας), ανθολόγιο, εκλογή Φωτεινή Τζωρτζάκη, οπ.π., σ. 69.
4. Φύλλα Ημερολογίου, οπ.π., σ. 61, 19. 3. 1919. Β. “Οπ.π., σ. 58, 18.3. 1919. ό- Όπ.π, σ. 105, 24.6.1919. 7. Φιίλλα Ημερολογίου, τόμ. Στθ. σ. 120, 27.8.1919. Ό προβληματισμός τοϋ “Ιωνα γιά τόν σοσιαλισμό καί οί συσχετισμοί πού κάνει, οπως καί ή αναφορά του στήν ελξη πού τοϋ άσκησε καί ο άναρχισμός, φαίνεται ότι ενόχλησαν τόν ιστορικό Κ. Βακαλόπουλο (βλ. “Ιων Δραγούμης-Μαρτύρων καί Ηρώων Αίμα, 1991, σ. 43), γι’ αυτό καί στήν σχετική αναφορά του εξαφανίζει πλήρως καί σοσιαλισμό καί άναρχισμό, πράγμα τό όποιο επισημαίνει
6 Γ. Καραμπελιάς (βλ. Ή Αριστερά καί τό Ανατολικό Ζήτημα, οπ.π., σ. 37). Ό Κ. Βακαλόπουλος στό βιβλίο του λογοκρίνει τίς δυό λέξεις από τό σχετικό άπόσπασμα τοϋ ημερολογίου (Φύλλα Ημερολογίου, τόμ. Σττ. σσ. 72-73). Έχουμε όμως πάντα καί τίς ‘αριστερές” αναταράξεις, οπως ή μανιχάίκή εκδοχή της Ρένας Σταυρίδου-Πατρικίου, πού πιστεύει ότι οσοι (όπως ό Δραγούμης) «διατυπώνουν έ λληνοκεντρικές απόψεις, εκφράζουν, ταυτόχρονα, Αριστοκρατική αντίληψη ζωής, ολιγαρχικές τάσεις, άρνηση της κοινωνικής διαστρωμάτωσης, σωβινισμό, αντισημιτισμό». Ολα τά κακά της γης! Ή ίδια παραθέτει μέ άπαξιωτικό τρόπο τήν άποψη τοϋ “Ιωνα οτι ό ξαναγεννημός τοϋ Ελληνισμού θά ελθει από πάνω καί όχι από κάτω (στό βιβλίο του Ελληνικός Πολιτισμός) (Βλ. “Ιδεολογικές Αναζητήσεις”, στόν τόμο Ή Ελλάδα τόν Εικοστό Αιώνα, 1900-1930, έφ. Ή Καύημερινή, 17.10.1999, σ. 41).
8 m Βλ Δ. Τζιόβας, Οί Μεταμορφώσεις τοϋ Έδν.σμοϋ καί τό Ιδεολόγημα ττζ Έλληνικότητας στόν Μεσοπόλεμο ([1989], σ.
17).
9 – Βλ. Ή Αριστερά καί τό Ανατολικό Ζήτημα, όπ. π, σ. 74
(εισαγωγή).
10. Οπ.π, σ. 7ί
