του Δ. Κοσμόπουλου, από το Άρδην τ. 43, Ιούλιος 2003
ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΙ ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ & ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ
ΜΟΡΦIΑ ΜΑΛΛΗ
ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΗ! ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΟΥ ΝΑΣΟΥ ΒΑΓΕΝΑ
Εκδόσεις Πόλις, 2002, σελ. 159.
Υπάρχει, τίς τελευταίες δεκαετίες, τά δεδομένο στο πεδίο της φιλοσοφίας μά καί στό πεδίο της θεωρίας της λογοτεχνίας αλλά καί των ανθρωπιστικών σπουδών: είναι ή επικράτηση τών κΰριων εκδοχών καί τών έπίσημιον θέσεων καί άπόψειυν τοϋ ρεύματος τό όποιο ονομάσθηκε μεταμοντερνισμός. ‘Ακροθιγώς μπορούμε νά άναφέρουμε οτι ή βασική -άκρως δογματική στό όνομα τοϋ άντιδογματισμού- αρχή αύτοϋ τοϋ ρεύματος πρεσβεύει τήν απόλυτη άρνηση στή δυνατότητα διατύπωσης οποίου εγκύρου κριτηρίου άξιολόγη-σης καί κάθε Ιεραρχίας στίς εκτιμήσεις. “Ολα αυτά στό όνομα, όπως προεΐπαμε, τοϋ άντιδογματισμοϋ άλλά καί της ελευθερίας, άφοΰ ή κατάρτιση αξιολογικών κριτηρίων, ή σύμπτυξη άξιακών κωδικών, γιά τόν μοντερνισμό σημαίνει αποδοχή λογικών ισχύος καί εμπλοκή σε συστήματα εξουσίας. Έάν τά παραπάνω διαδραματίζονται στήν Ευρώπη καί τήν ‘Αμερική, στήν πατρίδα μας έρχονται μέ διαφορά φάσεως καί τόσο άναφομοίωτα καί κακοχωνεμένα, ώστε νά δημιουργούνται καταστάσεις φαιδρότητος, ή οποία πολλές φορές φτάνει στά όρια της φαρσοκωμωδίας. Τό χειρότερο είναι πώς, στίς μέρες μας, εκείνοι πού πρωταγωνιστούν σ’ αυτό τό ιδιότυπο νεοελληνικό κωμειδύλλιο, μέ τά περιφερειακά χαρακτηριστικά ζητιανιάς, τό κάνουν -άντιεξουσιαστικά περιφερόμενοι- από θεσμικές, καί άρα εξουσιαστικές, θέσεις… Σημεία καιρών ή -ενδεχομένως- εκ τών ένδον αποσάθρωση κάθε έξουσιαστικής δομής. Τίς οίδε;
Ό Νάσος Βαγενάς, στόν ποιητικό χώρο, άλλά καί στόν χώρο της θεωρίας της λογοτεχνίας καί της κριτικής, αποτελεί τήν αντίρροπη δύναμη έ’ναντι τών παραχαράξεων πού προσπαθήσαμε, εισαγωγικά, νά περιγράψουμε μέ αναγκαστική συντομία. Μάλιστα, μ’ έναν τρόπο απολύτως νηφάλιο καί καθαρό, ό όποιος κατατείνει στήν ένοποίηση τών εικαζομένων ώς διαφορών ή καί αντιθέτων λειτουργιών: Της ποίησης καί της κριτικής. ΟΙ τοποθετήσεις τοϋ Βαγενά ώς πρός τίς επιπτώσεις τοϋ μεταμοντερνισμοϋ στά λογοτεχνικά πράγματα, είτε στόν χώρο της πρωτότυπης δημιουργίας -ε’ίτε στόν χώρο της λογοτεχνικής θεωρίας- άφορμώνται άπό τήν άπό μέρους του παραπληρωματική λειτουργία τών δυό αυτών περιοχών. Σημαίνων ποιητής πρωτίστως, συγκροτεί θεωρητικές θέσεις όχι τοϋ εργαστηρίου, καί προτάσεις εξ έμπειρίας. Τό ποιητικό αποτέλεσμα τόν οδηγεί στή διατύπωση θέσεων πού πηγάζουν από τά προβλήματα ποιητικής, τά όποια κάθε φορά άντιμετωπίζει καί καλείται νά υπερβεί. Στά τρία, φέρ’ ειπείν, κείμενα που άπαρτίζουν τόν τόμο Μεταμοντερνι-σμός καί Λογοτεχνία (Εκδόσεις Πόλις, 2002), βλέπουμε νά κωδικοποιούνται οί θέσεις που επεξεργάζεται εδώ καί πολύ καιρό1, σχετικές μέ τίς επιπτώσεις τής άποδόμησης καί τής μεταφυσικής τής γλώσσας καί τοϋ κειμένου, μ’ εναν άκριβή καί καθαρό τρόπο. ‘Αναιρεί τίς αντιλήψεις περί θανάτου τοϋ συγγραφέα, τίς τοποθετήσεις γιά τήν άρνηση των κριτηρίων στήν εκτίμηση τοϋ λογοτεχνικού έ’ργου καί καταθέτει τήν δική του ποιητική πρόταση μέσω τών τοποθετήσεών του γιά τήν δημιουργική άνασύνθεση τής έ’μμετρης προσωδίας καί τών κατακτήσεων τοϋ ελεύθερου στίχου.
Τό βιβλίο τής Μορφίας Μάλλη, Μοντερνισμός, μεταμοντερνισμός καί περιφέρεια, γεμάτο από συγκριτολογι-κές καί φιλολογικές αρετές, έρχεται νά μας φωτίσει μ’ εναν εξαιρετικό συνδυασμό άποδεικτικών μεθόδων καί αναφορών, γιά τίς άντιλήψεις τοϋ Βαγενά ώς προς μιάν άλλη πτυχή τής λογοτεχνικής δημιουργίας -ίσόκυρη, γιά τόν Γδιο μέ τήν πρωτότυπη- που είναι ή λογοτεχνική μετάφραση τής ποίησης. Ή Μορφία Μάλλη. στό πρώτο μέρος τοϋ βιβλίου της, αποτιμά τίς μεταφραστικές κατακτήσεις τοϋ έλληνικοϋ μοντερνισμοϋ καί τίς συγκρίνει μέ τίς μεταμοντέρνες έμμονές ώς πρός τήν μετάφραση. Οί αντιλήψεις τών μεταμοντέρνοι γιά τήν μετάφραση άπηχοϋν τίς άπόψεις περί κειμένου, γραφής καί συγγραφικοϋ υποκειμένου, οί όποιες θεμελιώθηκαν μέ τίς άπαρχές τής μεταμοντέρνας σκέψης, εκείνες που οικοδόμησαν τήν διαστροφή τών άπόψεων περί άπώλειας τοϋ ανθρώπινου προσώπου άπό τήν Λερναία “Υδρα τής γλώσσας, ώς τυραννικής αύταξίας. Ό Βαγενάς, τονίζει ή Μάλλη, είναι εκείνος που στό βιβλίο του Ποίηση καί μετάφραση κινείται σ’ εναν τρίτο, γόνιμο καί αποτελεσματικό δρόμο άνάμεσα στίς μεταφραστικές αντιλήψεις καί κατακτήσεις τοϋ έλληνικοϋ μοντερνισμοϋ καί στήν άφανιστική μεταμοντέρνα οίηση, τήν σχετική μέ τό μεταφραστικό γεγονός. Ό Βαγενάς, υποστηρίζει ή Μάλλη, όχι μόνο μέ τίς μεταφραστικές του άντιλήψεις, άμφι-σβητεϊ τήν πεποίθηση τών κυρίων έκπροσιόπων τής γενιάς τοϋ ’30 (Σεφέρης, Ελύτης) ότι, δηλαδή, ή μετάφραση είναι δεύτερη γραφή ή άντιγραφή, άλλά τονίζει ότι ή πεποίθηση αυτή είναι άσΰμφωνη μέ τίς μοντερνιστικές αντιλήψεις περί μεταφράσεως. Τοϋτο άποτελοϋσε γιά τά ελληνικά δεδομένα μία παρεξήγηση, ή όποία ταύτιζε άπολύτως τίς μεταφραστικές θέσεις τής γενιάς τοϋ ’30, μέ τήν ευρωπαϊκή μοντερνιστική πρωτοπορία. Γιά τήν Μάλλη, ό Βαγενάς κομίζει στά μεταφραστικά μας πράγματα τό νέο στοιχείο τής άρδεύσεως τοϋ τοπίου, μέ τούς θησαυρούς πού διαθέτει ή πρό έλληνικοϋ μεταμοντερνισμοϋ μεταφραστική μας γραμματεία, άπό τήν εποχή τών μεταφραστικών επιτευγμάτων τής έ’μμετρης ποιητικής παράδοσης μας. Ή χρήση καί ή γονιμοποίηση στά συγκαιρινά μας δεδομένα αυτών τών επιτευγμάτων, οδηγεί τόν Βαγενά στήν άπάλειψη τής σχάσης καί τής κατάτμησης μεταξύ μεταφράσματος καί πρωτοτύπου, κατακυρώνοντας τό μεταφραστικό άποτέλεσμα ώς πρωτογενές. Ώς παράδειγμα ψηλαφητό, ή Μάλλη μελετά τήν ποιητική του συλλογή, Ή πτώση τοϋ Ιπτάμενου, όπου οί μεταφράσεις καί τά πρωτότυπα ποιήματα κατατίθενται ώς ενιαίο άποτέλεσμα. Γιά τήν Μάλλη, ή μετάφραση είναι ή ένδεικτικότερη περιοχή τών περιφερειακών σχέσειον τής ελληνικής δημιουργίας μέ τήν ευρωπαϊκή δημιουργία. “Αν ό έ λληνικός μεταμοντερνισμός άποτελεϊ τήν κυριώτερη έκφραση περιφερειακού μεταπρατισμού, ό Βαγενάς, υποστηρίζει ή Μάλλη, στήν μεταφραστική του εργασία καί στίς άπόψεις του περί μεταφράσεως, άποδεικνύει πώς ό πραγματικός δημιουργός ξεπερνά τόν επαρχιωτισμό καί άνασυνθέτει τό τοπίο, ορίζοντας νέες συντεταγμένες αυτονομίας, οί οποίες χαράζουν τήν γεωγραφία μιας ετερότητας ισότιμης στη συνομιλία της μέ τά σύγχρονα ρεύματα.
Ν. ΒΑΓΕΝΑΣ: Σημειώσεις άπό τό τέλος τον 20οϋ αιώνα, Κέδρος 1999.
Δημήτρης Κοσμόπουλος
