Ο Μ. Καλομοίρης και η «Συμφωνία της Λεβεντιάς»

Του Κώστα Σαμάντη

Ο Μανώλης Καλομοίρης γεννήθηκε στη Σμύρνη στις 14 Δεκεμβρίου 1883. Εκεί ακριβώς έκανε τις πρώτες του σπουδές, τις οποίες αργότερα επεξέτεινε στην Κωνσταντινούπολη, την Αθήνα και τη Βιέννη. Υπήρξε κορυφαίος μουσουργός και θεωρείται ο δημιουργός της Εθνικής Σχολής. Το ύφος του χαρακτηρίζεται από έναν συνδυασμό του δημοτικού τραγουδιού και της ελληνικής παράδοσης αφενός, με τις τεχνικές σύνθεσης της Δύσης αφετέρου. Σκοπός του ήταν να συνθέσει και να συνδυάσει τη λόγια μουσική με την ελληνική ταυτότητα.
Το 1910 και αφού προηγουμένως είχε περάσει από Κωνσταντινούπολη, Βιέννη και Χάρκοβο, εγκαθίσταται μόνιμα στην Ελλάδα. Διορίζεται καθηγητής στο Ωδείο Αθηνών από όπου και θα αποχωρήσει, διαφωνώντας, και θα ιδρύσει το Ελληνικό Ωδείο (1919) και ακολούθως το Εθνικό Ωδείο (1926), το οποίο και θα διευθύνει έως το 1948. Για πολλές δεκαετίες η συντριπτική πλειοψηφία των τραγουδιστών της Λυρικής Σκηνής θα προέλθουν από το Εθνικό Ωδείο.
Το 1908 δίνει την πρώτη του ιστορική συναυλία στο Ωδείο Αθηνών, στις 11 Ιουνίου. Το πρόγραμμα αυτής της συναυλίας είναι ένα από τα πρώτα κείμενα που γράφτηκαν στη δημοτική, γεγονός που δημιουργεί αίσθηση και καταγράφεται ως το μανιφέστο της Εθνικής Σχολής. Ο Καλομοίρης έχει ήδη συνδεθεί με το κίνημα του δημοτικισμού πλάι σε άλλες πνευματικές προσωπικότητες της εποχής, όπως ο Κωστής Παλαμάς, ο Άγγελος Σικελιανός, ο Νίκος Καζαντζάκης κ.ά.
Το 1919 διορίζεται Γενικός Επιθεωρητής και Αρχιμουσικός σε όλα τα στρατιωτικά μουσικά σύνολα, αναπτύσσοντας πολύπλευρο έργο. Από τη θέση αυτή θα απολυθεί από τον πρωθυπουργό Μεταξά το 1936, επειδή παρέστη στην κηδεία του Ελευθέριου Βενιζέλου. Όπως ο ίδιος έχει δηλώσει, τόσο ο Κωστής Παλαμάς όσο και ο Ελευθέριος Βενιζέλος ήταν «οι δυο φάροι της πνευματικής μου ζωής», όπως έγραψε χαρακτηριστικά, οι δύο προσωπικότητες που τον καθόρισαν στη ζωή του. Θα συμμετάσχει στην ίδρυση της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών, ενώ το αποκορύφωμα της σταδιοδρομίας του, αλλά και η αναγνώριση της μουσικής προσφοράς του θα γίνει όταν στις 8 Ιουνίου 1946 θα αναγορευθεί σε ακαδημαϊκό. Ήταν ο πρώτος μουσικός που πέρασε την πόρτα της Ακαδημίας Αθηνών.
Το 1918, ως γενικός επιθεωρητής των στρατιωτικών μουσικών, περνά έξω από ένα απέριττο στρατιωτικό κοιμητήρι σε μια βουνοπλαγιά, κάπου κοντά στο Σκρα του μακεδονικού μετώπου. Το γεγονός αυτό θα τον οδηγήσει στη σύνθεση της «Συμφωνίας της Λεβεντιάς».
Με αυτήν επιθυμούσε, όπως γράφει ο ίδιος, να αποδώσει μουσικά τη συγκίνηση που ένιωσε μπρος στην Ελληνική Λεβεντιά, σε όλες της τις εκδηλώσεις: στη χαρά της ζωής, στον πόλεμο, στον χορό, στην αγάπη, στον θάνατο. Η ολοκλήρωση του έργου θα συμπέσει με τη μικρασιατική εκστρατεία και την απελευθέρωση της Σμύρνης, γενέτειρα πόλη του συνθέτη.
Η πρώτη, θριαμβευτική εκτέλεση του έργου, θα γίνει στο Ωδείο Ηρώδου του Αττικού τον Σεπτέμβριο του 1920, κατά τους νικητήριους εορτασμούς για τη μικρασιατική εκστρατεία ενώπιον του πρωθυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου και του βασιλιά Αλέξανδρου Α΄. Το κοινό θα αποθεώσει τον συνθέτη παρακολουθώντας όρθιο το φινάλε. Στην παράσταση συμμετείχε και η Κατίνα Παξινού ως Μάνα, στο τραγούδι «Δαχτυλίδι της Μάνας».
Επρόκειτο για μια ιστορική παράσταση, στην οποία ταυτιζόταν το αισθητικό, ιδεολογικό και πολιτικό αίτημα της περιόδου.

Συμφωνία της Λεβεντιάς

Ο συνθέτης θα γράψει: «Στον Κωστή Παλαμά τη Συμφωνία αυτή αφιερώνω». Το έργο χωρίζεται σε τέσσερα μέρη:
Το Α΄ μέρος, «Ηρωικά και Παθητικά», προσπαθεί να τραγουδήσει την ορμή της νιότης και τη χαρά του πάθους και της νίκης.
Το Β΄ μέρος, «Το κοιμητήρι στη βουνοπλαγιά», έχει γραφτεί επάνω στο ακόλουθο πεζό ποίημα:
Πέρα στη βουνοπλαγιά βαθειά κοιμούνται τα παλληκάρια.
Τα νύχτια πουλιά πικρά τα μοιρολογάνε.
Καντήλια του τ’ αστέρια και νανούρισμά τους το δροσερό αεράκι,
Όμως επάνω τους η Δόξα αιώνιο στεφάνι πλέκει…
Πέρα στη βουνοπλαγιά βαρειά κοιμούνται τα παλληκάρια
Το Γ΄ μέρος, «Σκέρτσο-γλέντι», προσπαθεί να δώσει την εικόνα μιας γιορτής των παλληκαριών, αλλά και τον καημό και τη μοιρολατρεία τους.
Το Δ΄ μέρος, τα «Νικητήρια», βασίζεται επάνω στον γνωστό βυζαντινό ύμνο «Τη Υπερμάχω Στρατηγώ τα Νικητήρια», μαζί με τον οποίον πλέκεται συμφωνικά το ηρωικό θέμα του πρώτου μέρους.
{Στο πλαίσιο του εορτασμού των 200 ετών από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, το εν λόγω έργο θα παρουσιαστεί από την Εθνική Λυρική Σκηνή, στις 20 Ιουνίου 2021. }
Σύμφωνα με το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος: Φανερή και αυτονόητη, λοιπόν, η σημασία της αναβίωσης της Συμφωνίας της Λεβεντιάς από την Εθνική Λυρική Σκηνή στο πλαίσιο του εορτασμού των διακοσίων χρόνων από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, με την υψηλή θρησκευτική αναφορά του φινάλε να αναδεικνύεται χάρη στην απροσδόκητη επιλογή του προαυλίου του Μητροπολιτικού Ναού Αθηνών ως συναυλιακού χώρου, σε μια χαρακτηριστικά καλομοιρική χειρονομία σύμφυσης του μουσικού με το συμβολικό.
Η εκδήλωση θα ξεκινήσει με τον Βυζαντινό Χορό του Ιδρύματος Μουσικής της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών, υπό τη διδασκαλία και διεύθυνση του χοράρχη Κωνσταντίνου Αγγελίδη, ο οποίος θα αποδώσει βυζαντινούς εκκλησιαστικούς ύμνους αφιερωμένους στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, στους αγίους νεομάρτυρες Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄, Κοσμά τον Αιτωλό, Χρυσόστομο Σμύρνης, Φιλοθέη την Αθηναία και στον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο.