του Στράτου Μεϊντανόπουλου
Είναι ευρέως διαδεδομένο ότι, στον Μεσαίωνα, οι άνθρωποι λόγω επιστημονικής άγνοιας και θρησκευτικών προκαταλήψεων, θεωρούσαν τη Γη επίπεδη. Για τους αρχαίους τα πράγματα ήταν διαφορετικά: Ο Αριστοτέλης (Περί Ουρανού) μιλούσε για τη σφαιρικότητα της Γης ως επιστημονικό δεδομένο της εποχής του ανέφερε δε ότι μαθηματικοί είχαν υπολογίσει την περιφέρεια της σε 73 χιλιάδες χιλιόμετρα – σήμερα γνωρίζουμε ότι είναι 40 χιλιάδες. Έναν αιώνα περίπου μετά, ο διευθυντής της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, Ερατοσθένης, πραγματοποιώντας πειραματικές μετρήσεις, με βάση τη γωνία πρόσπτωσης των ακτίνων του ηλίου, κατέληγε, με εντυπωσιακή για τα μέσα της εποχής ακρίβεια, στα 39,7 χιλιάδες χιλιόμετρα. Ωστόσο, κατά τους σκοτεινούς αιώνες η αρχαία γνώση είχε ξεχαστεί. Χρειάστηκε να έρθει η Αναγέννηση που παραμέρισε τον σκοταδισμό και επέτρεψε στην επιστημονική αλήθεια να κυριαρχήσει.
Σε πρόσφατο βιβλίο που υπογράφουν μια μεσαιωνική φιλόλογος και μία φυσικός με ειδίκευση στην ιστορία της Φυσικής από τη Γαλλία* ο κοινός τόπος αυτός αντικρούεται: από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, άρα και κατά τον Μεσαίωνα, ούτε υποστηρίχθηκε ως κυρίαρχη άποψη ούτε διδασκόταν στα σχολεία και στα πανεπιστήμια ότι η Γη ήταν επίπεδη.
Οι συγγραφείς αναφέρουν δύο συγγραφείς που αποτέλεσαν ορόσημο για τη διάδοση της ιδέας ότι η επίπεδη Γη είναι δόγμα του Μεσαίωνα. Ο πρώτος ήταν ο Βολταίρος: Ο διαφωτιστής λόγιος ανέσυρε από την αφάνεια τις περιθωριακές απόψεις του Λακτάντιου, συγγραφέα της πρωτοχριστιανικής περιόδου, ο οποίος όντως υποστήριξε πως η Γη είναι επίπεδη, και τις γενίκευσε ώστε να φανεί ότι επρόκειτο για επίσημο δόγμα της καθολικής Εκκλησίας. Αλλά μεγαλύτερη διάδοση γνώρισε ο μύθος αυτός κατά τον 19ο αιώνα. Το 1828, ο Αμερικανός συγγραφέας Γ. Ίρβινγκ δημοσιεύει μια βιογραφία του Κολόμβου. Είναι ένα έργο με πολλά στοιχεία μυθοπλασίας, το οποίο όμως θεωρήθηκε αμιγώς επιστημονικό έργο. Στο έργο αυτό, ο Κολόμβος συναντά την αντίδραση των εκκλησιαστικών αρχών, οι οποίες φέρονται να αντιτίθενται στο ταξίδι του επειδή θεωρούν ότι η Γη είναι επίπεδη, κάτι που δεν αποδεικνύεται – υπήρχε μεν αντίδραση στο σχέδιο του Κολόμβου, αλλά οι λόγοι ήταν μάλλον οικονομικοί.
Ο αστικός αυτός μύθος, γιατί περί αστικού μύθου πρόκειται, ο οποίος έχει περάσει στα σχολικά εγχειρίδια, έχει καταρριφθεί και στο παρελθόν,** αποδίδεται δε στην προσπάθεια να αντιπαρατεθεί η επιστήμη με τη θρησκεία. Ήταν εν ολίγοις ένα -αντιεπιστημονικό- ψεύδος που εξυπηρετούσε πολεμικούς σκοπούς. Ένα ανορθολογικό στοιχείο που υποστήριζε τους στόχους του ορθολογισμού. Μια προκατάληψη στην υπηρεσία της νέας θρησκείας, δηλαδή του διαφωτισμού. Όπως η θεωρία της επίπεδης Γης έρχεται σε αντίθεση με τα δεδομένα της εμπειρίας μας, έτσι και η θεωρία της πίστης σε επίπεδη Γη κατά τον Μεσαίωνα έρχεται σε αντίθεση με τα ιστορικά δεδομένα.
*Violaine Giacomotto-Charra et Sylvie Nony, La Terre plate: généalogie d’une idée fausse, 2021
** Βλ. J.B. Russell, Inventing the Flat Earth: Columbus And Modern Historians, 1991 και https://en.wikipedia.org/wiki/Myth_of_the_flat_Earth.
1 ΣΧΟΛΙΟ
The Late Birth of a Flat Earth
Stephen Jay GOULD
πριν από τον Νοέμβριο του 2005
http://www.inf.fu-berlin.de/lehre/SS05/efs/materials/FlatEarth.pdf
Ο συγγραφέας εξηγεί πως η εντύπωση ότι παλαιότερα κυριαρχούσε η άποψη πως η γη είναι επίπεδη, είναι μια λανθασμένη εντύπωση που ξεκίνησε από ένα πολύ διαδεδομένο σχολικό εγχειρίδειο του 1870-1880.
Απόσπασμα από το άρθρο:
Ο Ουάσιγκτον Ιρβινγκ έδωσε μια καλή ώθηση στην ιστορία της επίπεδης γης στην εν πολλοίς μυθώδη ιστορία του Κολόμβου, που εκδόθηκε το 1828 –μα η εκδοχή του δεν κατάφερε να ριζώσει. Ο μύθος μεγάλωσε στη διάρκεια του 19ου αιώνα, μα δεν μπήκε στο κρίσιμο πεδίο των σχολικών εκδόσεων ή των περιγραφών σε ξεναγήσεις. Ο Ράσσελλ έκανε μιαν ενδιαφέρουσα επισκόπηση των βιβλίων ιστορίας για δευτεροβάθμια εκπαίδευση στον 19ο αιώνα, και βρήκε πως πολύ λίγα ανέφεραν τον μύθο της επίπεδης γης πριν το 1870, μα πως όλα τα βιβλία μετά το 1880 τον περιείχαν. Μπορούμε λοιπόν να επισημάνουμε την εισβολή της γενικής κουλτούρας από τον μύθο της επίπεδης γης στη περίοδο ανάμεσα στο1860 και 1890.
Ακολουθεί το πρωτότυπο:
Washington Irving gave the flat-earth story a good boost in his largely fictional history of Columbus, published in 1828—but his version did not take hold. The legend grew during the nineteenth century, but did not enter the crucial domains of schoolboy pap or tour-guide lingo. Russell did an interesting survey of nineteenth-century history texts for secondary schools, and found that very few mentioned the flat-earth myth before 1870, but that almost all texts after 1880 featured the legend. We can therefore pinpoint the invasion of general culture by the flat-earth myth to the period between 1860 and 1890.