Ο Καρλ Πολάνυι, η Αθήνα κι εμείς: η επικαιρότητα της σκέψης του Πολάνυι (Α΄ Μέρος)

1,8K

νέος Λόγιος Ερμής τ. 4, σελ. 49-56

Των Μπερνάρντο Στουλμπέργκερ Βγιουνίσκι, Πτυχιούχου Οικονομικών, Escola de Economia de Sao Paulo (FGV/EESP) & Ραμόν Γκ. Φερνάντεζ, Επίκουρου Καθηγητής, Escola de Economia de Sao Paulo (FGV/EESP)*

Ο Καρλ Πολάνυι θεωρείται ένας από τους πιο διακεκριμένους πολιτικούς επιστήμονες του 20ού αιώνα. Ένα σημαντικό ζήτημα που τον απασχόλησε ήταν η σχέση μεταξύ των αγορών και της κοινωνίας (συνεπώς του κράτους) στο σύνολό της· για να το πραγματευθεί, εισήγαγε τον όρο Ρίζωμα, που υπήρξε βασικός για τη μελέτη του πάνω στις καταβολές και τις συνέπειες της Βιομηχανικής Επανάστασης. Σημαντικό κομμάτι της πνευματικής του κληρονομιάς είναι η μελέτη της οικονομικής ιστορίας των αρχαίων κοινωνιών, και ιδιαίτερα της Κλασικής Ελλάδας. Ο Πολάνυι συγκρίνει τις αρχαίες κοινωνίες με εκείνες της δικής του εποχής, σε μια προσπάθεια να τις κατανοήσει όλες. Αυτή η εργασία έχει στόχο να συνδυάσει τη δουλειά του Πολάνυι πάνω στην αθηναϊκή κοινωνία με τις μελέτες του πάνω στη σημερινή εποχή, καταδεικνύοντας ότι είναι δυνατόν να διδαχθούμε από τις απόψεις του για τη σχέση μεταξύ κοινωνίας, κράτους και αγοράς, που μπορεί να μας βοηθήσει στο σχεδιασμό μιας πολιτικής ατζέντας για την εποχή μας.

«Οι Έλληνες της αρχαιότητας, στων οποίων την ιδιοφυία οφείλεται η γέννηση της πολιτικής, της φιλοσοφίας, της επιστήμης και της τέχνης, ήταν επίσης αυτοί που εγκαινίασαν μια εξελιγμένη ανθρώπινη οικονομία.»
(Polanyi, 1977, σ.146)

Α΄ Μέρος
Εισαγωγή

Ο Καρλ Πολάνυι ήταν ένας άνθρωπος αφοσιωμένος στην επιστήμη και ένα από τα βασικά του μελήματα ήταν η  κατανόηση των αλλαγών της κοινωνίας της εποχής του. Ενώ συνέγραφε το περίφημο βιβλίο του Ο μεγάλος μετασχηματισμός, συνειδητοποίησε ότι για να κατανοήσει την εποχή του έπρεπε να τη συγκρίνει με διάφορες άλλες. Έτσι, κατέληξε στη μελέτη αυτών που ονόμασε αρχαίες κοινωνίες, σε μια προσπάθεια να κατανοήσει τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιμετώπιζαν διαχρονικά την υλική πλευρά της ζωής, αυτό που ονόμασε «το πρόβλημα των ανθρώπινων πόρων»  (Polanyi, 1977, σελ. xxxix). Συνεπώς, ένα σημαντικό μέρος της πνευματικής του παρακαταθήκης είναι η μελέτη της οικονομικής ιστορίας των αρχαίων κοινωνιών, ειδικά της Κλασικής Ελλάδας, που συνεισέφερε τα μέγιστα στον τρόπο που κατανοούμε εκείνες τις οικονομίες σήμερα. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία της εργασίας του ήταν η ανάλυση της οργάνωσης αυτών των κοινωνιών, κατά τρόπο που να δείχνει τις ομοιότητες μεταξύ εκείνων και της δικής μας.
Αυτή η εργασία έχει στόχο να μελετήσει την άποψη του Πολάνυι για αυτές τις κοινωνίες, ειδικά για την αρχαία ελληνική οικονομία, αναζητώντας σ’αυτήν ό,τι μπορεί να φανεί χρήσιμο σήμερα στον παγκοσμιοποιημένο μας κόσμο.
Η οικονομική ιστορία και η μελέτη των κοινωνιών του παρελθόντος είναι πολύ σημαντικά εργαλεία για την κατανόηση της δικής μας οικονομίας και εποχής. Μπορούμε να πάρουμε πολλά μαθήματα και διδάγματα πολιτικής δράσης από τις επιτυχίες και τις αστοχίες τους. Εξάλλου, η σύγκριση με εκείνες τις κοινωνίες μάς επιτρέπει να κατανοήσουμε καλύτερα ποια στοιχεία της κοινωνίας μας μπορούν να θεωρηθούν κοινά σε όλες τις πολιτισμένες κοινωνίες και ποια αποτελούν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά των κοινωνιών της εποχής μας. Συγκεκριμένα, διαπιστώνουμε ότι η ένταση μεταξύ αγοράς και κράτους είναι ένα κοινό στοιχείο που ενυπάρχει και στις παλαιότερες οικονομίες.

Καρλ Πολάνυι: η ζωή και το έργο του

Ο Καρλ Πολάνυι θεωρείται ως μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες του εικοστού αιώνα στον τομέα της Οικονομίας, της Ιστορίας, της Ανθρωπολογίας και της Κοινωνιολογίας. Προσπάθησε κυρίως να κατανοήσει πώς οργανώνονται τα ανθρώπινα όντα για να αντιμετωπίσουν τις υλικές τους ανάγκες. Για να το καταφέρει, μελέτησε θέματα όπως οι αγορές, το εμπόριο και άλλοι οικονομικοί θεσμοί, διερευνώντας το πώς επηρεάζουν τη ζωή των ανθρώπων. Ασκούσε πάντα έντονη κριτική όχι μόνο στο ευρέως αποδεκτό οικονομικό πρότυπο αλλά και στον οικονομικό φιλελευθερισμό (Baum, 1996). Ο Πολάνυι δεν πίστεψε ποτέ ότι οι άνθρωποι έχουν μια άσβεστη δίψα για υλικό πλούτο και ασκούσε έντονη κριτική στην αντίληψη ότι το οικονομικό πρόβλημα είναι αποτέλεσμα της σύγκρουσης μεταξύ των υποτιθέμενα απεριόριστων επιθυμιών των ανθρώπων και των πεπερασμένων πόρων των κοινωνιών τους.
Ο Πολάνυι έγραψε μερικά πολύ σημαντικά έργα που πραγματεύονται μια πληθώρα θεμάτων της οικονομικής ιστορίας. Σε όλα γίνεται εμφανής η σημασία που έδινε στην κατάδειξη της ιδιαιτερότητας των καπιταλιστικών οικονομιών, υπογραμμίζοντας τις διαφορές τους με όλες τις προηγούμενες. Ένα από τα βιβλία του, Ο μεγάλος μετασχηματισμός, θεωρείται όχι μόνο το βασικό του έργο, αλλά και ένα από τα σημαντικότερα του περασμένου αιώνα στον τομέα των κοινωνικών επιστημών1. Ο Πολάνυι αναλύει σε αυτό τις συνέπειες από την οικονομική οργάνωση των κοινωνιών τον 19ο αιώνα. Το έργο του Πολάνυι αποτελεί μια σημαντική πηγή γνώσης για την οικονομική ιστορία των αρχαίων πολιτισμών, αλλά τα βιβλία του ρίχνουν ταυτόχρονα φως στη σημερινή πραγματικότητα. Λόγω της πρωτοτυπίας της άποψής του, ο Πολάνυι και οι οπαδοί του έφτασαν να θεωρούνται ιδρυτές μια ξεχωριστής σχολής οικονομικής (και κοινωνικής) σκέψης, γνωστής ως «Υποστασιοκρατία» [substantivism] (Johnson & Earle, 2000).
Ο Καρλ Πολάνυι γεννήθηκε στη Βιέννη στις 21 Οκτώβρη 1886, αλλά έζησε όλη του την παιδική ηλικία στη Βουδαπέστη. Αυτές οι δύο πόλεις ήταν τα σπουδαιότερα αστικά κέντρα της Αυστρο-ουγγρικής Αυτοκρατορίας. Ο πατέρας του είχε γεννηθεί στη σημερινή Σλοβακία, ενώ η μητέρα του καταγόταν από τη σημερινή Λιθουανία· και οι δύο γονείς του ήταν Εβραίοι. Παρόλο που αργότερα αφομοιώθηκαν πολιτιστικά από την ουγγρική κοινωνία, φτάνοντας ακόμη και να αλλάξουν το οικογενειακό τους όνομα (αρχικά Πόλλατσεκ), ο Καρλ και τα τρία αδέρφια του (συμπεριλαμβανομένου του διάσημου χημικού και φιλοσόφου Μίκαελ) μεγάλωσαν στους κόλπους της διανοούμενης εβραϊκής ελίτ της ουγγρικής πρωτεύουσας2.
Ο Πολάνυι πήρε το πτυχίο  της Νομικής στην Ουγγαρία. Έγινε ο πρώτος πρόεδρος του Κύκλου του Γαλιλαίου (Galilei Circle), μιας φοιτητικής οργάνωσης που ιδρύθηκε το 1908, μερικά από τα μέλη της οποίας συμμετείχαν αργότερα στη δημοκρατική κυβέρνηση που αναδείχτηκε μετά το τέλος του Α΄ Π.Π., καθώς και στην Κομμουνιστική Επανάσταση της οποίας ηγήθηκε ο Μπέλα Κουν το 1919. Ο Πολάνυι εγκαταστάθηκε στη Βιέννη το 1919 και εκεί εργάστηκε ως συντάκτης του Der Österreichische Volkswirt, ενός πολύ σημαντικού περιοδικού, από το 1924 ώς το 1933.
Λόγω της ενίσχυσης των Ναζί στην Αυστρία, ο Πολάνυι μετεγκαταστάθηκε στην Αγγλία το 1933. Εκεί παρέδιδε μαθήματα Ευρωπαϊκής Ιστορίας που οργάνωνε αρχικώς το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και αργότερα το Πανεπιστήμιο του Λονδίνου. Προς το τέλος της δεκαετίας, άρχισε να κάνει διαλέξεις στις ΗΠΑ, όπου τον βρήκε η έκρηξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Παρέμεινε εκεί από το 1940 ώς το 1943, δουλεύοντας στο Μπέννινγκτον Κόλλετζ, όπου και συνέγραψε το μεγαλύτερο μέρος του Μεγάλου Μετασχηματισμού (παρ’ όλο που η αρχή και το τέλος του βιβλίου γράφτηκαν στην Αγγλία). Το 1947 ανακηρύχθηκε Επισκέπτης Καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, όπου δίδαξε κυρίως οικονομική ιστορία· εκεί έγραψε τα δοκίμιά του – που εκδόθηκαν όλα μαζί μετά θάνατον, το 1977, σε ένα βιβλίο με τον τίτλο Οι βιοτικοί πόροι των ανθρώπων.
Ο Πολάνυι συνταξιοδοτήθηκε το 1953, αλλά διατήρησε τη σχέση του με το Κολούμπια, δουλεύοντας σε ένα ερευνητικό πρόγραμμα, διευθυνόμενο από τον Κόνραντ Άρενσμπεργκ και τον ίδιο, πάνω στη θεσμική πλευρά της οικονομικής ανάπτυξης. Η εργασία αυτή είχε τεράστια επίδραση στην ανάπτυξη ολόκληρου του κλάδου της οικονομικής ανθρωπολογίας και είχε ως καρπό το βιβλίο Το Εμπόριο και οι Αγορές στις Πρώιμες Αυτοκρατορίες (συτάχθηκε από τον Πολάνυι, τον Άρενσμπεργκ και τον Χάρρυ Πήρσον). Ο Πολάνυι πέθανε στις 23 Απριλίου 1964. Το βιβλίο του Η Δαχομέη και το Εμπόριο των Σκλάβων εκδόθηκε το 1966, ενώ μερικά από τα δοκίμιά του εκδόθηκαν το 1968 υπό τον τίτλο Πρωτόγονες, Αρχαϊκές και Μοντέρνες Οικονομίες, με επιμέλεια του Τζωρτζ Ντάλτον.
Η επίδραση του έργου του Πολάνυι στις κοινωνικές επιστήμες των ΗΠΑ κατά τον εικοστό αιώνα ήταν τεράστια. Επί παραδείγματι, ο Α. Λάθαμ (A. Latham 1998, σ.4) έγραψε:
Το έργο Το Εμπόριο και οι Αγορές μαζί με τα σεμινάρια του Κολούμπια είχαν τεράστια επίδραση στην αμερικάνικη οικονομική ιστορία και ανθρωπολογία. Επιστήμονες που συσχετίστηκαν με την έρευνα αυτή ήταν οι Ντέιβιντ Λαντζ, Μάργκαρετ Μιντ, Μάρσαλ Σάλινς, Μόουζες Φίνλεϋ, Γουόλτερ Νιλ, Χάρρυ Πήρσον και πολλοί άλλοι, καθώς και δεδηλωμένοι οπαδοί όπως ο Πωλ Μποχάνναν και ο Τζωρτζ Ντάλτον. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι στο έργο κάθε αμερικανού πολιτικού επιστήμονα εκείνης της γενιάς είναι ορατή η υπόγεια επίδραση του Πολάνυι, ακριβώς όπως στο έργο κάθε βρετανού πολιτικού επιστήμονα εκείνης της εποχής θα μπορούσες να διακρίνεις την επίδραση του Μαρξισμού.
Είναι χρήσιμο να κάνουμε μερικά σύντομα σχόλια πάνω στα σημαντικότερα έργα του Πολάνυι που προαναφέρθηκαν. Το σημαντικότερο όλων, ο Μεγάλος Μετασχηματισμός, μελετά τη συγκρότηση του καπιταλισμού στην Ευρώπη, ιδιαιτέρως στην Αγγλία, τον 19ο αιώνα, και τις κοινωνικές της συνέπειες. Ο Μπλοκ (Block, 2001, σ. xviii) βεβαιώνει ότι πρόκειται για «τη σημαντικότερη κριτική που έχει γίνει μέχρι τώρα στον φιλελευθερισμό της αγοράς – τη δοξασία ότι και οι εθνικές κοινωνίες και η παγκόσμια οικονομία πρέπει να οργανωθούν μέσα από αυτορρυθμιζόμενες αγορές». Στο βιβλίο αυτό αναπτύσσει τη θεωρία της Διπλής Ροής. Σύμφωνα με τον Πολάνυι (Polanyi 2001, σ. 79) «η επέκταση της οργάνωσης της αγοράς σε σχέση με πραγματικά εμπορεύματα συνοδεύτηκε από τον περιορισμό της σε σχέση με τα πλασματικά [δηλ. την εργασία, τη γη και το χρήμα]», μια εξέλιξη που μπορεί να γίνει κατανοητή ως μια αντίδραση των ανθρώπων που ζουν σε οικονομίες της αγοράς στην αυξανόμενη εμπορευματοποίηση κάποιων τομέων της ζωής, οι οποίοι πλήττονται σοβαρότατα από τη διαδικασία της εμπορευματοποίησης.
Κάποιες κεντρικές ιδέες αυτού του βιβλίου αντιπροσωπεύουν τον βασικό πυρήνα των επιχειρημάτων της Σχολής της Υποστασιοκρατίας, που υποστηρίζει ότι η μελέτη των οικονομικών διαστάσεων οποιασδήποτε κοινωνίας πρέπει να υπογραμμίζει τον ρόλο του πολιτισμού, των θεσμών και της ιστορίας της· ή, για να το θέσουμε με τη φρασεολογία του Πολάνυι, θα πρέπει να αναγνωρίζει ότι η οικονομία είναι ριζωμένη στην κοινωνία. Για τον Πολάνυι και τους οπαδούς του, αντικείμενο της οικονομικής επιστήμης είναι η μελέτη τού πώς οι άνθρωποι ικανοποιούν τις υλικές ανάγκες τους, «…στρέφοντας την προσοχή από ένα είδος εκλογικευμένης πράξης προς τη διαμόρφωση των κινήσεων εμπορευμάτων και ανθρώπων, που πραγματικά συγκροτούν την οικονομία» (Polanyi, Arensberg & Pearson, 1957, σ. 242).
Ως εκ τούτου, ο Πολάνυι και οι οπαδοί του έστρεψαν την προσοχή τους στη μελέτη των εναλλακτικών τρόπων με τους οποίους οι άνθρωποι αντιμετώπιζαν την υλική (οικονομική) πλευρά της ζωής στη μελέτη των «Πρωτόγονων και Αρχαϊκών κοινωνιών». Βασικό τους μέλημα ήταν να καταδείξουν ότι οι αυτορρυθμιζόμενες αγορές δεν υπήρξαν ο μοναδικός τρόπος που εφηύρε η ανθρωπότητα για να οργανώσει την παραγωγή και διάθεση των εμπορευμάτων, και ότι, σε μερικές περιπτώσεις, δεν υπήρξε και ο καλύτερος. Σύμφωνα με τον Πολάνυι (Polanyi 2001, σ.. 48), «…η οικονομία του ανθρώπου, κατά κανόνα, εμβαπτίζεται στις κοινωνικές του σχέσεις», αλλά στις καπιταλιστικές κοινωνίες «…ο έλεγχος του οικονομικού συστήματος από την αγορά έχει καταλυτικές συνέπειες για την όλη οργάνωση της κοινωνίας: ούτε λίγο ούτε πολύ, σημαίνει ότι η κοινωνία αντιμετωπίζεται ως εξάρτημα της αγοράς. Αντί η οικονομία να απορρέει από τις κοινωνικές σχέσεις, οι κοινωνικές σχέσεις απορρέουν από το  οικονομικό σύστημα» (2001, σ. 60). Ο Γκρέγκορυ Μπωμ σημειώνει πως αυτή η προσέγγιση δείχνει πως, σε όλες τις ιστορικές περιόδους, η οικονομία «αποτελούσε συμπλήρωμα της κοινωνίας» (Baum 1996, σ. 12).
Για να ασκήσουν κριτική στη σύγχρονη οικονομία, αυτοί οι συγγραφείς αντλούσαν υλικό από τις αρχαίες. Έτσι, εκδόθηκαν διάφορες μελέτες προγενέστερων κοινωνιών, πολλές από τις οποίες συμπεριελήφθησαν στο έργο Το Εμπόριο και οι Αγορές στις Πρώιμες Αυτοκρατορίες, που εξέδωσαν ο Πολάνυι, ο Άρενσμπεργκ και ο Πήρσον (Polanyi, Arensberg and Pearson 1957). Στην ίδια κατεύθυνση, ο Πολάνυι έγραψε τα δοκίμια που συμπεριελήφθησαν στο έργο  Οι βιοτικοί πόροι των ανθρώπων (όπου υπάρχει ιδιαίτερη μνεία για τις ελληνικές κοινωνίες της Κλασικής Εποχής) καθώς και στο έργο Πρωτόγονες, Αρχαϊκές και Μοντέρνες Οικονομίες. Σύμφωνα με τον Στάνφιλντ, «μελετούσε τα πρώιμα οικονομικά συστήματα για να μπορέσει να δώσει προοπτική και βάθος στην ανάλυσή του για τον καπιταλισμό της αγοράς και στη διαφωνία του με την οικονομική σκέψη που τον αντιπροσωπεύει» (Stanfield 1994, σ. 166).
Πρέπει να προσέξουμε ότι για τον Πολάνυι και τους οπαδούς της Υποστασιοκρατίας η έννοια των Αρχαίων Οικονομιών δεν περιορίζεται στην αρχαιότητα. Χρησιμοποιούν τον όρο για διαφορετικές κοινωνίες, συμπεριλαμβανομένων των σύγχρονων πρωτόγονων κοινωνιών, που δεν διέπονται από τον μηχανισμό της αγοράς. Ο Πολάνυι τόνιζε ότι οι ιστορικές και ανθρωπολογικές σπουδές αποτελούσαν τη βάση της οπτικής του. Π.χ. στο κεφάλαιο IV του Μεγάλου Μετασχηματισμού εναλλάσσονται παραδείγματα παρμένα από αρχαίες και πρωτόγονες οικονομίες που αντιπαρατίθενται προς τη μοντέρνα οικονομία της αγοράς.
Το έργο του Πολάνυι εξακολουθεί να ασκεί επίδραση και μετά τον θάνατό του. Οι βασικές του αντιλήψεις συζητούνται έντονα ακόμη και σήμερα. Ένα από τα κύρια ιδρύματα που προωθούν εργασίες εμπνεόμενες από αυτή την αντίληψη είναι το Ίδρυμα Πολιτικών Επιστημών Καρλ Πολάνυι (Karl Polanyi Institute of Political Economy), που ιδρύθηκε το 1987, βρίσκεται στο Πανεπιστήμιο Κονκόρντια, στο Μόντρεαλ του Καναδά και δημιουργήθηκε «ως ανταπόκριση στην αυξανόμενη αναγνώριση της σημασίας του έργου του Καρλ Πολάνυι για τη σύγχρονη κοινωνία3».
Το Ίδρυμα εκδίδει έργα που μελετούν υπό το πρίσμα της Υποστασιοκρατίας τόσο τις αρχαίες οικονομίες (π.χ. Tandy, 2001) όσο και τις σύγχρονες (π.χ. Adaman & Devine, 2002). Παράλληλα, οργανώνει διεθνή συνέδρια. Το δέκατο έλαβε χώραν στην Κωνσταντινούπολη το 2005 και το ενδέκατο στο Μόντρεαλ, στα τέλη του 2008.

Η κοσμοθεωρία του Πολάνυι

Στόχος αυτού του κεφαλαίου είναι να παρουσιάσει και να αναλύσει την κοσμοθεωρία του Πολάνυι. Για να κατανοήσουμε τη σημασία των ιδεών του Πολάνυι σήμερα, χρειάζεται αρχικά να εκθέσουμε μερικές βασικές του ιδέες, που ακόμη συζητούνται στις μέρες μας και ασκούν μεγάλη επίδραση στην ακαδημαϊκή κοινότητα και στην ευρύτερη κοινωνία.
Ο Μεγάλος μετασχηματισμός μπορεί να θεωρηθεί το πιο σημαντικό έργο του Πολάνυι. Στο βιβλίο αυτό αναλύει τις οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις της βιομηχανικής επανάστασης. Κεντρική του θέση είναι το ότι η εξέλιξη του καπιταλισμού και η βιομηχανική επανάσταση συνέβησαν ταυτόχρονα λόγω του συνδυασμού δύο σημαντικών παραγόντων: της ανάπτυξης της αυτορρυθμιζόμενης αγοράς και της παγίωσης της φιλελεύθερης ιδεολογίας που θα αποτελούσε τον ακρογωνιαίο λίθο της πολιτικής του σύγχρονου κράτους. Κατά τον συγγραφέα η δράση αυτών των δύο παραγόντων οδηγεί στην αποσύνθεση των κοινωνιών.
Ο πρώτος παράγοντας, η αυτορρυθμιζόμενη αγορά, αντιστοιχεί προς το μοντέλο μιας εντελώς φιλελεύθερης οργάνωσης της αγοράς στην οικονομία. Σύμφωνα με τον Πολάνυι, οι αγορές και η οικονομία θα έπρεπε να αποτελούν ένα συμπλήρωμα των κοινωνικών σχέσεων, έναν τρόπο για να διευκολύνεται η ανταλλαγή εμπορευμάτων και υπηρεσιών, αλλά δεν θα πρέπει ποτέ να υποκαθιστούν τις κοινωνικές σχέσεις, όπως συνέβη από τη βιομηχανική επανάσταση και μετά. Η εντελώς απελευθερωμένη αγορά ενέχει μια αποσυνθετική διάσταση, επειδή μετατρέπει όλα τα στοιχεία της κοινωνικής ζωής σε εμπορευματικά αγαθά, όπως φαίνεται, στον τομέα της αγοράς εργασίας. Η κοινωνική συνέπεια αυτής της απελευθέρωσης της αγοράς είναι η απο-ανθρωποποίηση των οικονομικών σχέσεων· αυτό που συνέβη στην Αγγλία τον 19ο αιώνα, όταν παιδιά και γυναίκες αναγκάστηκαν να δουλεύουν ώς και 20 ώρες την ημέρα. Άρα, η πρώτη διαδικασία που συντελέστηκε μαζί με την επικράτηση του καπιταλισμού ήταν η επιβολή αυτού του υποδείγματος αγοράς (Polanyi, 2001).
Αλλά, καθώς οι δομημένες με αυτόν τον τρόπο αγορές άρχισαν να καταδυναστεύουν την κοινωνία, αυτή η διαδικασία δημιούργησε κοινωνική δυσαρέσκεια. Για να προστατευτούν οι αγορές τα εθνικά κράτη ανέλαβαν την πριμοδότηση της φιλελεύθερης ιδεολογίας. Αυτή η ιδεολογία μπορεί να θεωρηθεί το εφεύρημα όσων κερδίζουν από την ύπαρξη των ελεύθερων αγορών προκειμένου να πείσουν την κοινωνία ότι αυτό είναι το καλύτερο δυνατό οικονομικό σύστημα, και ότι, συνεπώς, πρέπει να διατηρηθεί. Πέραν τούτου, η υιοθέτηση αυτής της αντίληψης από τις κυβερνήσεις συνέβαλε στο να διατηρηθεί η κατάσταση υπό έλεγχο. Αυτός είναι ο δεύτερος παράγοντας για τον οποίο κάναμε λόγο προηγουμένως (Polanyi, 2001).
Αυτές οι αλλαγές που έλαβαν χώρα κατά τον 19ο αιώνα συνέτειναν στην καταστροφή της βασικής κοινωνικής διάρθρωσης που υφίστατο στο πλαίσιο όλων των προηγούμενων και πολύ διαφορετικών μεταξύ τους κοινωνιών που αναφάνηκαν στην ιστορία της ανθρωπότητας. Η εμπειρική θεωρία του Πολάνυι βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό πάνω στην ανάλυση των νόμων «Speenhamland4», τους οποίους θεώρησε όχι μόνο ως μια τελευταία προσπάθεια να διατηρηθεί το παραδοσιακό σύστημα παραγωγής και η κοινωνική τάξη, αλλά και ως ένα μέτρο αυτοπροστασίας της κοινωνίας προκειμένου να μετριασθεί η αποσύνθεσή της, κατά τη διάρκεια αυτής της βίαιης περιόδου οικονομικής αλλαγής (Polanyi, 2001)5.
Υπ’ αυτήν την έννοια, ο Πολάνυι υποστηρίζει ότι η ανάπτυξη του σύγχρονου κράτους πηγαίνει χέρι χέρι με την ανάπτυξη των αυτορρυθμιζόμενων αγορών και ότι αυτές οι δύο διαδικασίες συνδέθηκαν αναπόφευκτα στην ιστορική διαδρομή. Το επιχείρημά του ήταν ότι το σύγχρονο κράτος, παρ’ ότι θεωρήθηκε ότι συρρικνώνεται, ήταν στην πραγματικότητα τόσο δυνατό ώστε να επιβάλει τις αλλαγές στην κοινωνική δομή που κατέστησαν δυνατή τη γένεση μιας ανταγωνιστικής καπιταλιστικής οικονομίας, ενώ την ίδια στιγμή αυτή η οικονομία προκαλούσε μια δυναμική αντίδραση από την κοινωνία για να μετριασθούν τα αποσυνθετικά αποτελέσματά της. Αυτή τη διαδικασία την ονόμασε διπλή κίνηση, επειδή η μια δύναμη αποτελεί αντίδραση στην άλλη: η εξέλιξη των αγορών και η ανάπτυξη των φιλελεύθερων πιστεύω ανάγκασαν την κοινωνία να αυτοπροστατευθεί. Με τα λόγια του Πολάνυι:
Επί έναν αιώνα η δυναμική της σύγχρονης κοινωνίας καθορίζονταν από μια διπλή κίνηση: η αγορά αναπτυσσόταν συνέχεια αλλά αυτή η κίνηση συνάντησε μια αντίρροπή της που προσπαθούσε να ελέγξει την ανάπτυξη προς συγκεκριμένες κατευθύνσεις. Ενώ αυτή η αντίρροπη κίνηση ήταν ζωτική για την προστασία της κοινωνίας, σε τελική ανάλυση ήταν ασύμβατη με την αυτορρύθμιση της αγοράς, κατά συνέπεια με το ίδιο το  σύστημα της αγοράς. ( 2001, σ. 136).
Εκτός της διπλής κίνησης, μια δεύτερη σημαντική ιδέα που επεξεργάστηκε ο Πολάνυι είναι εκείνη του ριζώματος, που συζητήσαμε εν συντομία στο πρώτο μέρος. Αυτή η έννοια παίζει κεντρικό ρόλο στη θεωρητική του κατασκευή, επειδή του επιτρέπει να δείξει ότι η οργάνωση της οικονομίας, η στηριγμένη σε εντελώς ανεξέλεγκτες αγορές, δεν συνιστά βασική ανάγκη της ανθρωπότητας. Ο Μπλοκ (Block 2001, σ. xxiv) εξηγεί ότι το ρίζωμα:
Eκφράζει την αντίληψη ότι η οικονομία δεν είναι αυτόνομη, όπως διδάσκει η οικονομική θεωρία, αλλά υποτάσσεται στην πολιτική, τη θρησκεία και τις κοινωνικές σχέσεις.
Έτσι, η οικονομία δεν διαχωρίζεται από τις άλλες κοινωνικές δραστηριότητες και σχέσεις, αλλά αποτελεί μέρος της ζωής κάθε ανθρώπινου πλάσματος. Ο Πολάνυι υποστηρίζει ότι η οργάνωση της κοινωνίας γύρω από αυτορρυθμιζόμενες αγορές και η αποσυνθετική τους δράση προέκυψε όταν η οικονομία ξεριζώθηκε –κάτι που συνέβη από τη βιομηχανική επανάσταση και μετά– και ήρθε σε σύγκρουση με τον τρόπο που συνήθιζαν οι άνθρωποι να αντιμετωπίζουν τις οικονομικές πλευρές της ζωής.
Σύμφωνα με τον Πολάνυι,  το ρίζωμα ήταν κάτι φυσικό στις αρχαίες κοινωνίες (μια ιδέα που διερευνούμε παρακάτω) και εκείνος ο τρόπος οργάνωσης της ζωής έχει ακόμη πράγματα να μας διδάξει, καθώς η διαδικασία της εκρίζωσης της οικονομίας είχε τις χείριστες κοινωνικές συνέπειες.
Ένα κεντρικό στοιχείο της ανάλυσης του Πολάνυι είναι η ανάπτυξη της έννοιας των «πλασματικών εμπορευμάτων». Κατά την άποψή του, όταν οι αγορές αναπτύσσονται τόσο πολύ που τα πάντα στην ανθρώπινη ζωή εμπορευματοποιούνται, κάποια σημαντικά στοιχεία της ζωής μετατρέπονται σε εμπόρευμα, αλλά αυτή η διεργασία είναι από τη φύση της πλασματική, επειδή αυτά δεν έχουν τα απαραίτητα χαρακτηριστικά για να ανταλλαχθούν στην αγορά, μιας και δεν παράγονται για να πωληθούν. Για τον Πολάνυι, τα πλασματικά εμπορεύματα είναι η γη, η εργασία και το χρήμα, πράγματα που σε μια οικονομία ριζωμένη στην κοινωνία δε θα συνέβαινε διότι δεν θα προσφέρονταν ποτέ στην αγορά (Polanyi, 2001). Η ύπαρξη αυτών των πλασματικών εμπορευμάτων είναι άμεσο αποτέλεσμα της (ανεξέλεγκτης) ανάπτυξης της αυτορρυθμιζόμενης αγοράς, και έχει σα συνέπεια την μετάλλαξη της φύσης και των ανθρώπων σε εμπορεύματα.
Τέλος, και σα συνέπεια της ανάλυσής του πάνω στους κοινωνικούς μετασχηματισμούς που προκαλούνται από τη βιομηχανική επανάσταση, ο Πολάνυι ανέπτυξε μια σκληρή κριτική στη φιλελεύθερη ιδεολογία: Η άνοδος του καπιταλισμού βασίστηκε σε ένα δόγμα και σε μια κοινωνία της αγοράς που επιβλήθηκε διά της βίας, ενώ και τα δύο ήταν αφύσικα για την ανθρώπινη εξέλιξη. Υποστήριξε ότι το laissez-faire υπήρξε προσχεδιασμένο και ότι η διπλή κίνηση ήταν μια διαδικασία που επανατροφοδοτούνταν συνεχώς από την κοινωνία και τα εθνικά κράτη. Τα προβλήματα που έχουν ανακύψει από την επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού σήμερα δείχνουν ότι αυτή η κριτική εξακολουθεί να ισχύει.
Η ανάλυση της αθηναϊκής οικονομίας από τον Πολάνυι, αναδεικνύει τη σημασία των αρχαίων κοινωνιών για την κοσμοθεωρία του. Ουσιαστικά, θεωρούσε ότι ήταν διαφορετικές από τη δική μας, διότι οι οικονομίες τους υπήρξαν πάντα ριζωμένες στις κοινωνικές τους σχέσεις.

* Δημοσιεύθηκε στη Revista de Economia Politica, τ. 30 (3), 2010.

 1. Περιέργως πως, συμπεριελήφθη ακόμα και στη λίστα με «Τα Εκατό Βιβλία με τη Μεγαλύτερη Επίδραση μετά τον Β΄ Π.Π.» στο The Times Literary Supplement.  (6/10/1995).

2. Οι βιογραφικές πληροφορίες έχουν κυρίως βασιστεί στο Stanfield, 1986, κεφ. 1.

 3. http://artsandscience.concordia.ca/polanyi/.

4. Το λεγόμενο σύστημα του Speenhamland (1795) στην Αγγλία, εισήγαγε ένα είδος κοινωνικού μισθού, με τη μορφή επιδόματος από το δημόσιο ταμείο προς όλους τους εργαζομένους των οποίων τα εισοδήματα ήταν κατώτερα του ορίου επιβίωσης. Βλ Γ. Κατρούγκαλος, «Η γενεαλογία των κοινωνικών δικαιωμάτων σε εθνικό και διεθνές επίπεδο» στο Ν. Αλιπράντη (επιμ.) Τα κοινωνικά δικαιώματα σε υπερεθνικό επίπεδο ανά τον κόσμο, Παπαζήσης, Αθήνα, 2008, σσ. 21-32. (Σ.τ.Ε.)

5. Αυτά τα μέτρα θεωρούνται αποτυχημένα επειδή δεν μπόρεσαν να αποτρέψουν την επέλαση των αγορών, του καπιταλισμού κ.λπ. Είναι ενδιαφέρον ότι ο Πολάνυι (2001, σ. 39) υποστηρίζει ότι αυτή η προσπάθεια στην πραγματικότητα πέτυχε, επειδή κατάφερε να επιβραδύνει τον ρυθμό των αλλαγών, που με μια έννοια ήταν αναπόφευκτες, οπότε αυτό ήταν το καλύτερο αποτέλεσμα που μπορούσε να πετύχει.