της Μ. Βεϊνόγλου
Το Νοέμβριο του 1997 οι μαθητές μιας τάξης του Γυμνασίου από το Κολλέγιο Αθηνών, έγραψαν από μία επιστολή προς τον Πρωθυπουργό της Αγγλίας κ. Μπλαιρ αναπτύσσοντας, κάθε παιδί με τη δική του επιχειρηματολογία, τους λόγους για τους οποίους πρέπει να επιστραφούν τα μάρμαρα του Παρθενώνα στην Ελλάδα. Οι σχετικές απαντήσεις σ’ αυτές τις επιστολές ήρθαν σε λίγο από το Υπουργείο Πολιτισμού-Επικοινωνιών και Αθλητισμού της Μεγάλης Βρεταννίας και μας κάνουν να σκεφτούμε ότι η επιχειρηματολογία των Άγγλων σχετικά με την κατοχή των γλυπτών αυτών, γνωστών και ως “Ελγινείων μαρμάρων” συνεχίζει, κατά παράδοση θα λέγαμε, να αναπτύσσεται σε τρεις λογικούς άξονες που έχουν να κάνουν:
α) Με νομικά επιχειρήματα. (Νομιμότητα της αγοράς και κατοχής τους από το Βρετ. Μουσείο).
β) Με επιχειρήματα Διεθνούς Πρακτικής. ( Το να κατέχουν κειμήλια ξένων χωρών αποτελεί κάτι το σύνηθες για όλες τις Συλλογές) και
γ) με Τεχνικής φύσεως επιχειρήματα. (Η συντήρηση των μαρμάρων και η ευρεία δυνατότητα προβολής τους).
Φυσικά υποθέτουμε, ότι το Ελληνικό Υπουργείο Πολιτισμού και Επιστημών θα γνωρίζει τα επιχειρήματα των Βρεταννών αναλυτικά και θα τα έχει μελετήσει και εκτιμήσει αναλόγως. Εμείς από πλευράς μας, ανεξάρτητα αν η αείμνηστη Υπουργός Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη θεωρείται πρωτεργάτης της ιδέας της επιστροφής, θέλουμε να αποκαλύψουμε την, ήδη από το 1932, ουσιώδη συμβολή του Στέλλιου Σεφεριάδη, καθηγητή του Διεθνούς Δικαίου του Πανεπιστημίου Αθηνών. Άνθρωπος με εξαιρετικά υψηλή παιδεία, καλλιέργεια και ευαισθησίες, γεννημένος στη Σμύρνη και ζυμωμένος με τα νάμματα της Ρωμιοσύνης, ιδιαίτερα ασχολήθηκε με την επιστροφή των μαρμάρων, αν και η συμβολή του αυτή συστηματικά και σχεδόν από τους πάντες λησμονείται.
Ο Στέλλιος Σεφεριάδης ήδη από το 1932 ερεύνησε επιστημονικά και έθεσε ενώπιον του Ινστιτούτου Διεθνούς Δικαίου στο Παρίσι με ένα ολοκληρωμένο πόνημά του το θέμα της επιστροφής των “Ελγινείων” μαρμάρων, τόσο από ουσιαστικής, αλλά ιδιαίτερα από νομικής απόψεως. Η συμβολή του στη μελέτη της υπόθεσης αυτής είναι ιδιαίτερα προσεκτική και υποδειγματική και οπωσδήποτε θέτει τον ακρογωνιαίο λίθο για τη στήριξη των διεκδικήσεων της Ελληνικής πλευράς. Τους ειδικούς από τους αναγνώστες σε νομικά θέματα παραπέμπουμε κατ’ ευθείαν στην Revue de Droit International, No 3, 1932 όπου θα βρουν την ενδιαφέρουσα μελέτη του Σ. Σεφεριάδη με θέμα της: La question du rapatriement des “MARBRES D’ ELGIN” considerιe plus specialement au point de vue du D r o i t d e s G e n s! Από τις επισημάνσεις του καθηγητή Σεφεριάδη αλλά και από εκδόσεις του Βρετανικού Μουσείου όπου παρουσιάζεται το ιστορικό και η “λογική” της απόκτησής τους, έχουμε εντοπίσει σαν πιο ενδιαφέροντα τα κάτωθι:
Στην αρχή του 19ου αιώνα η Οθωμανική αυτοκρατορία αν και σε παρακμή, κατείχε το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου της κλασσικής αρχαιότητας, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδος. Η Αίγυπτος ανήκε επίσης στις κτήσεις της και ο πόλεμος των Γάλλων ήταν πόλεμος κατά του Σουλτάνου. Από την αποτυχία της εκστρατείας επωφελήθηκαν οι Άγγλοι κι έτσι ο Λόρδος Έλγιν που υπηρετούσε στην Πρεσβεία της Κωνσταντινούπολης, μόλις ένα μήνα μετά την άνευ όρων παράδοση των Γαλλικών στρατιωτικών δυνάμεων, κατάφερε να αποσπάσει από την Πύλη το φιρμάνι που του έδινε την άδεια να αφαιρέσει τα γλυπτά από την Ακρόπολη Αθηνών. Η απόκτηση των μαρμάρων το 1816 από το Βρετανικό Μουσείο, από μεν τους Άγγλους, θεωρήθηκε ότι ήταν π ρ ο ϊ ό ν πολιτικών γεγονότων, αλλά από τους Τούρκους εντέλει θεωρήθηκε ως στυγνή υφαρπαγή. Ακριβώς η ιστορία με το επίμαχο φιρμάνι είχε ως αποτέλεσμα να ψυχρανθούν από τότε οι Αγγλοτουρκικές σχέσεις και μόνο μετά το 1840-1850, χάρη στην επιτήδεια πολιτική που εφήρμοσε ο Σ. Κάνινγκ, επικεφαλής πια της πρεσβείας Κωνσταντινούπολης, ανέκτησε η Βρετανική Διπλωματία την προνομιακή της θέση έναντι των πρεσβειών των λοιπών χωρών, να αφαιρεί αρχαιότητες από τη Μικρά Ασία και άλλες περιοχές που κατείχαν Οθωμανοί!
Ας δούμε τώρα τι έχει συμβεί από πλευράς Διεθνούς Πρακτικής: Το 1815 ο πόλεμος μεταξύ Άγγλων-Γάλλων τέλειωσε με την ήττα των Γάλλων στο Βατερλώ. Οι σύμμαχοι δεν έχασαν καθόλου χρόνο κι αμέσως διέλυσαν το περίφημο Musιe de Napolιone. Στο Μουσείο αυτό οι Γάλλοι είχαν συγκεντρώσει, κατά τη Ναπολεόντειο κατοχή, αρχαιότητες που αφήρεσαν από την Ιταλία. Ο Γ.Ρ. Χάμιλτον, ο ίδιος που ως γραμματεύς του λόρδου Έλγιν έπαιξε πρωτεύοντα ρόλο στην απόκτηση των μαρμάρων του Παρθενώνα, έδειξε τότε μια εντυπωσιακή δραστηριότητα, βοηθώντας τους απεσταλμένους του Πάπα που ζητούσαν την επιστροφή στα Ιταλικά Μουσεία των έργων που είχαν κλαπεί. Ο Ντενόν, διευθυντής του Λούβρου, θεώρησε τον Χάμιλτον ως τον μεγαλύτερο εχθρό του και διαμαρτυρήθηκε για τον “υπερβάλοντα” ενθουσιασμό του στο έργο της επιστροφής. Και ιδού το πιο ενδιαφέρον: Τα Ιταλικά μάρμαρα, χάρη στο ζήλο των Άγγλων, επέστρεψαν εντέλει στη Ρώμη τον Ιανουάριο του 1816, δηλαδή ακριβώς τον ίδιο χρόνο που αποφασίστηκε η παράδοση των μαρμάρων του Παρθενώνα στο Βρετανικό Μουσείο! Η ήττα της Γαλλίας συσχετίστηκε τότε με το αντίστοιχο κέρδος της Αγγλίας, σαν το δικαίωμα που πήγαζε από την ανατολή μιας… PAX BRITANNICA τέτοιας που χαιρετίστηκε σαν ο νέος αιώνας της πολιτισμικής ευημερίας.
Κατάπληκτους μας αφήνουν οι δηλώσεις των Άγγλων εκείνης της εποχής, ότι το Βατερλώ ήταν γι’ αυτούς εφάμιλλο της μάχης του Μαραθώνα και κατά συνέπεια τα “Ελγίνεια μάρμαρα” αποτέλεσαν το… τρόπαιό τους από τη μάχη αυτή! Α υ τ ή ήταν η άποψη που επικρατούσε και μαρτυρία της αποτελούν τόσο το σχετικό Αναμνηστικό Μετάλλιο της νίκης όπως και εκμαγεία από κερί για ένα Μετάλλιο που γιορτάζει την απόκτηση από το Μουσείο των μαρμάρων “του Έλγιν”.
Οπως σχετικό βιβλίο του Μουσείου μας πληροφορεί, μετά την τοποθέτηση των μαρμάρων στο Μουσείο ακολούθησε σφοδρή διαμάχη ανάμεσα στους Άγγλους εστέτ της εποχής, για το αν θα έπρεπε να τα εντάξουν στη νατουραλιστική σχολή ή στη σχολή της beau ideal. (ιδεαλισμού). Αυτοί οι εστέτ, λοιπόν, που ως τότε είχαν εξιδανικεύσει και θεωρούσαν τον Απόλλωνα του Μπελβεντέρε σαν το τελειότερο γλυπτό που εξιδανίκευε τη φόρμα, έβρισκαν σε τούτα τα μάρμαρα μια νατουραλιστική φόρμα κι αυτό… τους σοκάριζε! Η αλήθεια ήταν πως τα μάρμαρα που κουβάλησε μέσα σε 250 κιβώτια ο Έλγιν, (αφού πριόνισε με το χειρότερο τρόπο και πλήγωσε τη στατική του μνημείου που κινδύνεψε να σωριαστεί, αδιαφορώντας για τα μουρμουρητά των ντόπιων εργατών), κ ρ α ύ γ α ζ α ν ότι έπαιρναν τη μορφή τους απ’ ευθείας από τη φύση. Αυτό όμως πρόσβαλε τη Βρετανική ακαδημαϊκή παράδοση, η οποία διαχέετο από τη Σχολή του Ιδεαλισμού κι έδινε το προβάδισμα στην ιδεώδη φόρμα τοποθετώντας την υπεράνω της φυσικής.
Όλες αυτές οι ενστάσεις υποχρέωσαν το Βρετανικό Κοινοβούλιο να συστήσει ειδική Επιτροπή προκειμένου αυτή να αξιολογήσει τα μάρμαρα που θα αποτελούσαν απόκτημα του Βρετανικού έθνους. Η ερώτηση που απηύθυνε η Επιτροπή του Κοινοβουλίου στους ειδικούς ήταν, αν τα μάρμαρα αυτά είχαν και κάποια αξία για τα ιδεώδη του έθνους τους, εάν δηλαδή το Βρεταννικό έθνος θα κέρδιζε κάτι από τη διδαχή των καλλιτεχνικών προϊόντων της εποχής του Περικλή…
Νόστιμα και ποικίλα απάντησαν οι ειδικοί πάνω σ’ αυτό, αλλά μόνον ο Τόμας Λώρενς υποστήριζε πως θα έπρεπε να τα θεωρούν ανώτερα του “Απόλλωνα” του Μπελβεντέρε και του “Λαοκόοντα”, αφού τα τελευταία αυτά ήσαν… αντίγραφα της Ελληνιστικής εποχής. Το Βρετανικό Κοινοβούλιο δεν απέκτησε ποτέ εννιαία άποψη. Μέσα στους κόλπους του υπήρχε μια μερίδα Βρετανών Βουλευτών που αντιδρούσαν για την αγορά και κατηγορούσαν απροκάλυπτα τον Έλγιν. Ειδικά μάλιστα ο βουλευτής Hammersley χαρακτήρισε την πράξη της αγοράς ως “επαίσχυντη συναλλαγή” και έριχνε ευθύνες στον Έλγιν που δεν είχε σεβαστεί την υψηλή αποστολή που του εμπιστεύτηκε η Βρετανική Κυβέρνηση. Τελικά τριάντα βουλευτές ψήφισαν ενάντια στην αγορά. Οι υπόλοιποι (μαζί τους συντάχτηκε και ο Χάμμερσλυ) πολύ διστακτικοί προ των διϊσταμένων φιλοτέχνων αλλά και προ της πρόσφατης διάλυσης του Ναπολεοντείου Μουσείου, συγκατένευσαν να αγοράσει η Βρετανική Κυβέρνηση τα μάρμαρα από τον Έλγιν “ π ρ ο κ ε ι μ έ ν ο υ α υ τ ά ν α ε π ι σ τ ρ α φ ο ύ ν σ τ η ν π ό λ η τ ω ν Α θ η ν ώ ν τ ο ν κ α τ ά λ λ η λ ο κ α ι ρ ό χ ω ρ ί ς π α ρ α π έ ρ α δ ι α τ υ π ώ σ ε ι ς “!!!
Ο καθηγητής Σεφεριάδης αντιτάσσει απέναντι στα σαθρά και αφελή επιχειρήματα ηθικής και καλλιτεχνικής φύσεως των Βρετανών τα αντίστοιχα ελληνικά με τη σοβαρότητα που πραγματικά από τη φύση τους αυτά έχουν. Ο ίδιος όμως πιστεύει, πως ουδέποτε οι απαιτήσεις μόνης της ηθικής ή λόγοι Τέχνης αποτέλεσαν ικανούς λόγους για να υποχρεώσουν ένα κράτος να στερηθεί ένα αντικείμενο που επισύρει παγκόσμια το θαυμασμό. Γι αυτό δίνει ιδιαίτερη προσοχή στη Διεθνή Πρακτική και στη Νομική βάση της υπόθεσης.
Αναφερόμενος στο Σουλτανικό φιρμάνι που ο Έλγιν έλαβε τότε από την Πύλη, ο Σεφεριάδης παρατηρεί ότι είναι συζητήσημη η ύπαρξή του, η οποία γενικώς τίθεται υπό αμφιβολία. Πράγματι φαίνεται ότι το φιρμάνι αυτό μόνο μία φορά δημοσιεύτηκε, στα Ιταλικά – ουδέποτε παρουσιάστηκε το ίδιο. Όσο δε για την έκταση των δικαιωμάτων που ενδεχομένως αυτό παρείχε, είναι σίγουρο πως δεν είχε την έκταση της χρήσης που έκαναν οι Αγγλοι. Άλλωστε οι ίδιοι οι Τούρκοι διαμαρτυρήθηκαν γι’ αυτό πολλές φορές.
Πάντως για τη νομική πλευρά του ζητήματος δεν έχει σημασία η ύπαρξη και η έκταση των δικαιωμάτων του φιρμανιού. Ο καθηγητής Σεφεριάδης έδειχνε πολύ σκεπτικός για το τι πρέπει να γίνει. Μόνο η δημιουργία νέων καταστάσεων και δεδομένων θα υποχρέωνε λέγει τη Βρετανική Κυβέρνηση να επιστρέψει τα μάρμαρα. Αυτό που λέμε “νέο κλίμα”. Για τη δημιουργία αυτού του κλίματος ας φροντίζουμε συστηματικά κι επίμονα, ο καθένας μας ξέχωρα κι όλοι μαζί.
Ας σκεφτούμε λοιπόν στην κατεύθυνση αυτή. Κι οι Τούρκοι οι γείτονές μας, ας μας βρίσκουν πάντα σύμφωνους και σύσσωμους στο πλάϊ τους, όταν διεκδικούν οι ίδιοι κάτι απ’ τους Γερμανούς. Πρώτ’ απ’ όλα όμως και πάνω απ’ όλα α θ υ μ ό μ α σ τ ε. Όλα αυτά τα χρόνια δεν ξεχάσαμε, όπως εμμέσως πλην σαφώς προκύπτει από το επιχείρημα των Αγγλων ότι αλλιώς στα χέρια μας τα γλυπτά θα είχαν ήδη καταστραφεί πριν λήξει η Τουρκική κυριαρχία. Ο αρχαίος κόσμος ποτέ δεν έπαψε να βρίσκει έκφραση στο νέο Ελληνικό κόσμο, ακόμα και σε χρόνια που το Ελληνικό σχολείο απουσίαζε για να ασκήσει σχετική επίδραση.
Η Νεοελληνική λαϊκή παράδοση είναι γεμάτη απ’ τη μνήμη των αρχαίων Ελλήνων. Ανέπλασε αρχαίους μύθους, διατήρησε στην προφορική παράδοση πλούσιο υλικό από τα προομηρικά ακόμα χρόνια, δημιούργησε στην φαντασία του απλού κόσμου έναν λαό μυθικό που οικειοποιήθηκε το όνομα των Ελλήνων, οι “Έλληνοι”, ο “Έλληνος…” Κατ’ αναλογία του θαυμασμού και της εκτίμησής του, τους έδωσε γιγάντιο ανάστημα, τους φόρεσε τσαρούχια, όμοια με κείνα που φορούσε κι αυτός και τους στόλισε με τις αθάνατες ιδιότητες του Οδυσσέα, του Αχιλλέα. Ακόμα και μέσα στις Εκκλησίες, η Χριστιανική Τέχνη, παρά τη Βυζαντινή της κληρονομιά, τους αναφέρει στα ειλητάρια σαν Αγίους. Αλλά κι ανάμεσα σε γνωστούς Αγίους, φαίνεται πως το λαϊκό θρησκευτικό αίσθημα αυτόματα “φιλοξένησε” τους αρχαίους Ελληνες. Άφθονες είναι σε εκκλησίες και μοναστήρια μας οι εξεικονίσεις ανάμεσα σε αγίους, του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, του Θουκιδίδη, της Σιβύλλας, του Πλούταρχου, κ.λ.π. Έτσι εκφράστηκε με τις εικόνες και με τα σύμβολα ο Βυζαντινός Ελληνισμός. Οι σχετικές μαρτυρίες που ο Ι. Κακριδής έχει συγκεντρώσει από κατοίκους περιοχών κοντά σε αρχαία μνημεία και κτίρια, (το ναό Απόλλωνος στις Βάσσες, από τους Καστρινούς στους Δελφούς, τους Αθηναίους γύρω απ’ την Ακρόπολη), δείχνουν πως σε χρόνια πιο δύσκολα και χωρίς παιδεία, η ιστορική και πολιτισμική συνέχεια είχε βρει ένα πολύ πιο γνήσιο και ζεστό φορέα, ένα απροσποίητο καταφύγιο στο πνεύμα εκείνων των ανθρώπων. Ανάμεσα στις μαρτυρίες αυτές βρίσκουμε και τη μαρτυρία των Αθηναίων του 1800, για τα κλάματα των μαρμαρένιων κοριτσιών της Αθήνας, όταν ο Έλγιν διέταξε τους Τούρκους να του δώσουν τη μαρμαρένια τους αδελφή…
Αυτή μόνη η μαρτυρία δείχνει πως μέσα στην Τουρκοκρατία δεν έλειψε το “όραμα”. Ώστε σήμερα και σύμφωνα με όσα διατρανώνουμε θα έπρεπε να είμαστε πιο ευαίσθητοι, πιο προσεκτικοί, κι οι ορίζοντές μας πλατύτεροι, πιο πέρα κι απ’ της Ακρόπολης το Μουσείο, κι απ’ τους Ολυμπιακούς… Η ουσία σ’ όλα τα πράγματα που αφορούν εμάς και τον τόπο μας είναι πάντα το “ π ώ ς σ κ ε φ τ ό μ α σ τ ε… “
1. Seferiades S. “La question du rapatriement des “marbres d’ Elgin” au point de vue du Drtoit des Gens”.