740
Του Χάρη Ναξάκη από το ιστολόγιο Αντίφωνο
Δεν μπορώ να κάνω τίποτα για όποιον
δεν θέτει στον εαυτό του ερωτήματα
Κομφούκιος
Γιατί η αριστερά, σχεδόν σε όλες τις εκδοχές τις, νιώθει μια ακαταμάχητη έλξη από τον οικονομισμό, την παραγωγικότητα και την ανταγωνιστικότητα, τον καταναλωτισμό, την τεχνολογική πρόοδο, την ανάπτυξη σε όλες τις μεταμφιέσεις της (βιώσιμη ανάπτυξη, λαϊκή ανάπτυξη , κλπ), ειρωνεύεται το λιτό βίο ταυτίζοντάς τον με τη λιτότητα; Γιατί η αριστερά είναι το κόμμα της προόδου και της ανάπτυξης; Η απάντηση του ερωτήματος πρέπει να αναζητηθεί στη μήτρα που τη γέννησε. Πίσω από το μύθο της ανάπτυξης και της προόδου βρίσκονται θεωρητικές και οντολογικές παραδοχές του διαφωτιστικού προτάγματος, συνιστώσα του οποίου είναι η αριστερά, παραδοχές που διατύπωσε και ο Μαρξ. Η θεοποίηση της οικονομίας παρατηρείται και στις δυο μεγάλες συνιστώσες του διαφωτισμού, τον φιλελευθερισμό και τον μαρξισμό και προϋποθέτει συγκεκριμένες παραδοχές για το χαρακτήρα της ανθρώπινης φύσης. Για τους φιλελεύθερους ο άνθρωπος είναι ιδιοτελές ον και για να μην οδηγηθεί σε ένα πόλεμο όλων εναντίον όλων (Χομπς) πρέπει να αυτορυθμιστεί και να εξισορροπηθεί η ιδιοτέλεια και η απληστία του μέσω της οικονομικής δραστηριότητας, της αγοράς. Την αντίληψη αυτή διατύπωσε με τον καλύτερο τρόπο ο Α. Σμιθ στον Πλούτο των Εθνών λέγοντας ότι «δεν θα εξασφαλιστεί το βραδινό μας από τη φιλανθρωπία του φούρναρη, αλλά από την έγνοια που έχει αυτός για το συμφέρον του». Αν επιδιώξουμε λοιπόν το προσωπικό μας συμφέρον θα έρθουμε σε αναγκαίους συμβιβασμούς και η απληστία μας θα είναι ενάρετη γιατί θα είναι το κίνητρο για να παράγουμε αγαθά και να καλύψουμε τις ακόρεστες ανάγκες μας. Η οικονομία για τους φιλελεύθερους είναι ένα σύστημα αποδοτικής οργάνωσης της ιδιοτέλειας ενός άπληστου όντος, που διοχετεύει τον αχαλίνωτο καταναλωτικό ηδονισμό του και τα εγωιστικά πάθη του στην ειρηνοποιό αγορά και όχι σε αιματηρούς πολέμους.
Απέναντι στο μονοδιάστατο άνθρωπο του φιλελευθερισμού, τον ορθολογικό ατομιστή, που ασκεί ελεύθερα με ρυθμιστή την αγορά την εγωιστική φύση του, ο Μαρξ φιλοτέχνησε ανθρωπολογικά το πορτρέτο ενός όντος επίσης μονοδιάστατου, τον homofaber (άνθρωπος κατασκευαστής). Ο Μαρξ είναι μονοφυσίτης διότι η ανθρωπολογική του αντίληψη αναγνωρίζει στην ανθρώπινη ταυτότητα μια ιδιότητα, αυτή του κατασκευαστή (παραγωγού) των μέσων της ύπαρξής του. Στην Γερμανική Ιδεολογία ο Μαρξ θα πει: «οι άνθρωποι ξεχωρίζουν από τα ζώα από τη στιγμή που αρχίζουν να παράγουν τα υλικά μέσα της ύπαρξής τους». Ο κοινωνιολογικός μονισμός του Μαρξ συνίσταται στην ταύτιση της ουσίας του ανθρώπου με την παραγωγική του δύναμη (Κ. Παπαϊωάννου). Ο γενικός άνθρωπος του Μαρξ, όπως σωστά παρατηρεί ο Ε. Μορέν, στερείται υποκειμενικότητας, συναισθήματος, αγάπης, τρέλας, ποίησης, είναι ταυτισμένος με την οντολογία των παραγωγικών δυνάμεων, με μια μεταφυσική της τεχνικής και γι’ αυτό ο Μαρξ στα Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα θα πει: «η φύση που παράγεται από τη βιομηχανία είναι η γνήσια ανθρωπολογική φύση» και στη Γερμανική Ιδεολογία στο ερώτημα τι είναι η ζωή θα απαντήσει: «κάθε αυθεντικά ανθρώπινη δραστηριότητα υπήρξε ίσαμε τώρα εργασία, άρα βιομηχανία»!!!
Όταν η ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης (Καρλ Μαρξ, Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα) είναι: «η ιστορία της βιομηχανίας που αποτελεί το ανοιχτό βιβλίο των ουσιωδών δυνάμεων του ανθρώπου, η ανθρώπινη ψυχολογία που έγινε υλικά αισθητή» τότε εύκολα μπορούμε να κατανοήσουμε γιατί η αριστερά είναι αναπτυξιολάγνα. Γι ‘ αυτό η κεντρική ιδέα της αριστεράς είναι ότι θα έρθει σύντομα η στιγμή που η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, που είναι για τον Μαρξ η γνήσια ανθρωπολογική φύση, δεν θα μπορεί να συγκρατηθεί μέσα στα όρια του καπιταλισμού κι έτσι θα δημιουργηθεί η υλική βάση για το σοσιαλισμό!!!
Η ανθρωπολογική λοιπόν αντίληψη του Μαρξ είναι μονοδιάστατη, ο γενικός άνθρωπος ορίζεται ως ένας προμηθεϊκός παραγωγός που εργάζεται ακατάπαυστα για να κυριαρχήσει στη φύση, οδηγώντας έτσι στο αβίαστο συμπέρασμα ότι η χρηστή κοινωνία είναι αυτή που αναπτύσσει απεριόριστα τις παραγωγικές δυνάμεις και κατανέμει ίσα τα αγαθά. Έτσι νομιμοποιείται η παράλογη ιδέα ότι κάθε επιθυμία είναι θεμιτό να μετατρέπεται σε αγαθό, σε εμπόρευμα αφού βαπτισθεί ανθρώπινη ανάγκη. Και τότε πως θα ορίζεται η άλλη κοινωνία; Σύμφωνα με τον Μαρξ: «από τον καθένα ανάλογα με τις ικανότητές του στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του»!! Τι τραγωδία! Ο απόλυτος θρίαμβος του εμπορεύματος αφού κάθε επιθυμία θα βαφτίζεται ανάγκη και θα παράγονται τα αντίστοιχα αγαθά για την ικανοποίησή της. Ο ανθρωπολογικός τύπος μιας τέτοιας κοινωνίας είναι ένα ον χρησιμοθηρικό και κτητικό, ένα κοινωνικό φαντασιακό που καταναλώνει για να υπάρχει, που αναζητά την καταξίωσή του μέσω της αδιάκοπης επέκτασης των αναγκών και της κάλυψης τους με τη συσσώρευση πραγμάτων. Έτσι γίνονται όλο και πιο δυσδιάκριτα τα όρια ανάμεσα στο αν ζούμε για να καταναλώνουμε ή αν καταναλώνουμε για να ζούμε ή ακόμα χειρότερα αν οι άνθρωποι αγοράζουν τα εμπορεύματα ή τα εμπορεύματα τους ανθρώπους (Α. Γκορζ).
Ο ορθός λόγος, ο διαφωτισμός και οι συνιστώσες του, υποτίθεται ότι θα απελευθέρωνε τους ανθρώπους από τις προκαταλήψεις και τους θεούς και δημιούργησε τον πιο τυραννικό θεό, την οικονομία, την πίστη στην ανάπτυξη, στην παράλογη δηλαδή ιδέα ότι προορισμός μας είναι να παράγουμε περισσότερο και να καταναλώνουμε περισσότερο. Αν όμως η ανάπτυξη είναι η νέα θρησκεία τότε χρειαζόμαστε οικονομικά άθεους που να οργανώσουν την επιβράδυνση της οικονομίας και μέσω αυτής μια αξιοβίωτη ζωή, που θα περιορίζει τα εμπορεύματα και θα μας απομακρύνει από το βασίλειο της ανάγκης, δηλαδή από την οικονομία. Η ελάττωση της οικονομικής δραστηριότητας, η αποανάπτυξη, είναι απαραίτητη διότι δεν είναι δυνατόν να παράγουμε απεριόριστα σε ένα πλανήτη με πεπερασμένους πόρους, αλλά και γιατί θα λειτουργήσει ως θρυαλλίδα που θα οδηγήσει στην οικοδόμηση ενός ανθρώπινου φαντασιακού που δεν θα έχει καταληφθεί από την παράλογη λογική που ταυτίζει την απόλαυση και την ευτυχία με την απεριόριστη κατανάλωση.
7 ΣΧΟΛΙΑ
Μονοδιάσταση είναι η ΣΤΑΛΙΝΙΚΗ καρικατούρα του Μαρξισμού που επεκράτηση σχεδόν επί ολοκλήρου της αριστεράς (σε αυτήν συγκαταλέγονται και οι πλείστες εκδοχές του Τροτσκισμού, ακόμα και οι οπαδοί του πιστεύουν πως δεν είναι σταλινιστές).
Επίσης μονοδιάστατη φαίνεται να είναι η δική σας μελέτη του Μαρξ. Δώστε λίγη σημασία στο ευρύτερο νόημα αυτής της παραγράφου – είναι απόσπασμα από την “Γερμανική Ιδεολογία”. Εδώ θα δείτε το πως ο ίδιος ο Μαρξ προσβλέπει στην υπέρβαση της μονοδιάστατης ύπαρξης του ανθρώπου η οποία καθορίζεται από την οικονομία/ παραγωγή… ο προσωπικός τόνος δείχνει και την ελπίδα, το αίσθημα που επενδύει ο Μαρξ σ’ αυτήν την αλλαγή!
“Further, the division of labour implies the contradiction between the interest of the separate individual or the individual family and the communal interest of all individuals who have intercourse with one another. And indeed, this communal interest does not exist merely in the imagination, as the “general interest,” but first of all in reality, as the mutual interdependence of the individuals among whom the labour is divided. And finally, the division of labour offers us the first example of how, as long as man remains in natural society, that is, as long as a cleavage exists between the particular and the common interest, as long, therefore, as activity is not voluntarily, but naturally, divided, man’s own deed becomes an alien power opposed to him, which enslaves him instead of being controlled by him. For as soon as the distribution of labour comes into being, each man has a particular, exclusive sphere of activity, which is forced upon him and from which he cannot escape. He is a hunter, a fisherman, a herdsman, or a critical critic, and must remain so if he does not want to lose his means of livelihood; while in communist society, where nobody has one exclusive sphere of activity but each can become accomplished in any branch he wishes, society regulates the general production and thus makes it possible for me to do one thing today and another tomorrow, to hunt in the morning, fish in the afternoon, rear cattle in the evening, criticise after dinner, just as I have a mind, without ever becoming hunter, fisherman, herdsman or critic. This fixation of social activity, this consolidation of what we ourselves produce into an objective power above us, growing out of our control, thwarting our expectations, bringing to naught our calculations, is one of the chief factors in historical development up till now.”
https://www.marxists.org/archive/marx/works/1845/german-ideology/ch01a.htm
Πέτρος Ευδόκας, petros@cyprus-org.net
Ο χώρος του Άρδην και της Ρήξης, καθώς και μια σημαντική μερίδα του ιστορικού ελληνικού οικολογικού κινήματος, έχει ασχοληθεί συστηματικά με το συγκεκριμένο ζήτημα για πάνω από 15 χρόνια.
Το απόσπασμα που παραθέτεις αφορά την αποξένωση του ατόμου, από τους όρους της ανθρώπινης ολότητας που συντελείται στο πλαίσιο του σύγχρονου καταμερισμού της εργασίας. Ωστόσο, ήδη από την στιγμή που έγραφε τα φιλοσοφικά χειρόγραφα του 1844, ο Μάρξ, όπως έχει αποδείξει, μάλλον τελεσίδικα, ο Κώστας Παπαϊωάννου τοποθετεί την ολοκλήρωση της ανθρώπινης φύσης εντός της παραγωγικής δραστηριότητας. Προορισμός του ανθρώπου είναι να μετασχηματίσει την ‘φύση-αντικείμενο’ σε υλικό, τεχνητό του σώμα, μέσω της εργασίας. Βεβαίως, στα Γκρούντρισε, αλλά και αργότερα, θα υπάρξουν ορισμένα σημεία της σκέψης του που αναιρούν αυτήν την τοποθέτηση (όπως για παράδειγμα ότι στην ιδανική κοινωνία μέτρο του πλούτου θα είναι ο ελεύθερος χρόνος, και όχι η εργασία –το είχαμε κάνει το 1985 και μια αφίσα που παραμένει εξαιρετική 30 χρόνια μετά).
Ωστόσο, αυτή η προμηθεϊκή αντίληψη για τον άνθρωπο, στην σκέψη του Μαρξ έχει περισσότερη βαρύτητα, είναι πιο συστηματοποιημένη και εν τέλει παίζει καθοριστικό ρόλο στους προσανατολισμούς του στοχασμού του. Γι’ αυτό εξ άλλου, αυτή είναι που θα κληροδοτηθεί στους επιγόνους –και όχι οι στιγμές όπου αποδέχεται μια ρομαντική κρίτικη για την εργαλειακότητα και την χρησιμοθηρία που διαπερνάει το δυτικό παράδειγμα. Αυτές οι στιγμές, θα παραμείνουν -δυστυχώς- δευτερεύουσες τόσο στο έργο του Μαρξ, όσο και στον μαρξισμό. Θα τροφοδοτήσουν ένα ρεύμα κριτικής, μεταπολεμικά, που σε συνδυασμό με μη-μαρξιστικές επιρροές θα αποτελέσει την βάση για την διαμόρφωση του ιδεολογικού ρεύματος της απο-ανάπτυξης.
Ωστόσο, το τελευταίο θα υπερβεί τελεσίδικα τους ορίζοντες του μαρξισμού -θα είναι κατά κάποιο τρόπο ‘μετα-μαρξιστικό’. Εδώ και 35 ή 40 χρόνια υπάρχει μια ολόκληρη συζήτηση σχολαστικών διανοουμένων, που στέκονται στο τάδε ή το δείνα εδάφιο της μαρξιστικής βουλγκάτας, για να αποδείξουν ότι εν τέλει ο Μαρξ -ο ύστερος, ο πρώιμος, ο υπερώριμος, ο ενδιάμεσος, ο απόκρυφος, και δεν συμμαζεύεται- είναι επίκαιρος. Πλέον, και δυστυχώς, η συζήτηση αυτή ομοιάζει με τις αντίστοιχες που έκαναν στον μεσαίωνα περί του φύλου των Αγγέλων.
Στις αρχές του 21ου αιώνα, η ιστορία και η εξέλιξη του στοχασμού έχει εν τέλει αποφασίσει για την επικαιρότητα ή μη του μαρξισμού. Αυτό δεν σημαίνει ότι θα πετάξουμε στα σκουπίδια της Ιστορίας, ολόκληρο το έργο του -κάθε άλλο. Ίσως θα πρέπει να το τοποθετήσουμε στις σωστές του διαστάσεις –ο Μάρξ, μας λέει ο Παπαϊωάννου υπήρξε εξαιρετικά διαυγής στις κοινωνιολογικές και στις οικονομικές του διαπιστώσεις, αλλά ως ‘καθολικός φιλόσοφος’ (όπως θέλουν να τον παρουσιάζουν ακόμα και σήμερα οι επιβιώσαντες τάσεις του μαρξισμού) υπήρξε μάλλον αδύναμος, δέσμιος των αυταπατών της δοσμένης στιγμής του δυτικού πνεύματος στο πλαίσιο του οποίου στοχάστηκε.
Οσο ελπιδοφόρα και λογική κι αν φαίνεται η αποανάπτυξη στην τελευταία πρόταση του κειμένου, δημιουργεί ορισμένα καυτά ερωτήματα. Τι θα γίνει με την σημερινή ανάπτυξη στους τομείς των φαρμακευτικών προιόντων και των ιατρικών διαγνωστικών συσκευών, που αποτελούν ενα σημαντικό κομμάτι της πίτας της παραγωγής και των οικονομικών συναλλαγών; Δεχόμαστε λοιπόν οτι μελλοντικά η ανθρωπότητα θα πρέπει να έχει υποδεέστερο επίπεδο ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης απ οτι σήμερα; Και τι θα γίνει με την επιστημονική και τεχνολογική έρευνα σε όλους ανεξαίρετα τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, απο την αστρονομία ως τη ζωολογία; Θα πρέπει να παγώσουν, μολονότι η έρευνα είναι ουσιαστικά ενδόμυχη ανάγκη του ανθρώπου; Και πώς η αποανάπτυξη δεν θα καταστρέψει το επιχειρηματικό και το εφευρετικό δαιμόνιο του ανθρώπου;
Καλή η ανάλυση και ορθότατα εστιάζει στην στενότητα των οικονομικών αγαθών δηλ. το ότι δεν υπάρχουν τα πάντα, υλικά αγαθά, υπηρεσίες κλπ. σε άφθονη ή μάλλον απεριόριστη ποσότητα κι αρκεί να εργάζεται ο άνθρωπος και θα παράγει ολοένα και περισσότερα από ό,τι επιθυμεί η ψυχή του… Το στοιχείο όμως που απουσιάζει από την ανάλυση είναι η αναγκαιότητα της αγοράς, η οποία δε χρειάζεται μόνον για να αποτελεί διέξοδο των ταπεινών κι ιδιοτελών ορμέμφυτων του ανθρώπου, αλλά, κυρίως για να ρυθμίζει “αυτόματα” κατά μία έννοια το θέμα που τίθεται προς το τέλος του άρθρου δηλ. του πεπερασμένου των πόρων στον πλανήτη μας ή τον κόσμο μας, μέσω ακριβώς της εξισορρόπησης προσφοράς και ζήτησης και του μηχανισμού των τιμών ανταλλαγής. Αυτό ακριβώς, δηλ. η εξάλειψη του εξισορροπητικού μηχανισμού της αγοράς κι η υποτιθέμενη αντικατάσταση-υποκατάστασή του από ένα παντοδύναμο κράτος-παντογνώστη που είναι ικανό να αναλύει και κατόπιν ρυθμίζει μέσω διαταγμάτων τη ροή και τη διάθεση των πόρων, πρώτων υλών, ενέργειας κλπ. κείται επίσης κατά την ταπεινή μου άποψη στην παταγώδη ιδεολογικοπολιτική αποτυχία του μαρξισμού-σοσιαλισμού και κατ’επέκτασιν του οικοδομήματος της αριστεράς.
Η ιδεολογική αυτή προκατάληψη των Μαρξ-Έγκελς και λοιπών διαδόχων τους του λεγόμενου «επιστημονικού σοσιαλισμού» κι «ιστορικού υλισμού» πηγάζει από τη βαθειά διαφορά ανάμεσα στο γερμανικό-κεντροευρωπαϊκό ψυχισμό και τον αγγλοσαξωνικό. Ο πρώτος έχει σαν αφετηρία μιας μορφής πλατωνικό ιδεαλισμό ενώ ο δεύτερος έναν εμπειρισμό που προσομοιάζει με εκείνον των ατομικών φυσικών φιλοσόφων. Έτσι στην Ευρώπη άνθισαν συστήματα όπως η πεφωτισμένη δεσποτεία κι αργότερα ο εθνικοσοσιαλισμός κι ο υπαρκτός σοσιαλισμός που βασίζονται στην παραδοχή της μίας μοναδικής αλήθειας και κατά συνέπεια διόλου ανεκτικά σε οποιαδήποτε αντίθετη άποψη ή έστω διαφοροποίηση από την εκάστοτε «ορθοδοξία». Αντίθετα στα αγγλοσαξωνικά συστήματα δίδεται σημασία στη συνύπαρξη πολλών διαφορετικών απόψεων που εναλλάσσονται σε δημοτικότητα, συγκρούονται κι εν τέλει εξισορροπούν το ένα το άλλο στο διηνεκές, αντίληψη η οποία πηγάζει από την εμπειρία ότι οι άνθρωποι είναι ατελή όντα με μερική μόνον πρόσληψη της απόλυτης γνώσης που όμως ολοένα αναπτύσσεται κι εξελίσσεται μέσω αντιθέσεων και συνθέσεων. Αυτά και σας ευχαριστώ για το βήμα και τα άρθρα σας που κινητοποιούν το διάλογο και την εποικοδομητική ανταλλαγή απόψεων.
@Κόμον Σένς
Η ιστορική κοινωνιολογία πλέον έχει αποφανθεί ότι δεν υπάρχει μια μορφή ‘οικονομίας της αγοράς’ –και σίγουρα αυτή δεν πρωτοαναδύθηκε στην Δύση. Χαρακτηριστικά, για να αναφέρουμε ένα ιστορικό ανέκδοτο, ο Κεναί πρωτοδιατύπωσε το δόγμα Lessez Faire- Lessez Passez, αναλύοντας το καθεστώς οικονομικών συναλλαγών της Καντόνας –τότε η κινέζικη αυτοκρατορία (όπως και… σήμερα) είχε επιτρέψει μια ελεγχόμενη φιλελευθεροποίηση της οικονομίας σε ορισμένους από τους εξωτερικούς δακτύλιους της επικράτειάς της.
Υπάρχουν πολλές εκδοχές της οικονομίας της αγοράς, και η ύπαρξή της θεμελιώνεται πάνω στον βαθμό της εμπορευματοποίησης, και του εκχρηματισμού της υπό μελέτη οικονομίας. Για παράδειγμα, στην αρχαία Αθήνα -όπως μας δείχνει ο Καρλ Πολάνυι- ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού διασφάλιζε την επιβίωσή του στην αγορά, και είχε αναπτυχθεί από τότε ένα εκτεταμένο εμπόριο σιτηρών που ξεκινούσε από την… Κριμαία, και έφτανε μέχρι την Αίγυπτο -το οποίο κάλυπτε και τις ανάγκες της αθηναϊκής πόλεως κράτους η οποία δεν ήταν αυτάρκης. Βεβαίως, η ‘οικονομία αγοράς’ στην κλασική Αθήνα, δεν τελούσε σε καθεστώς ασυδοσίας, αλλά υποβάλλονταν σε καθοριστικό έλεγχο από τις αρχές της πόλεως –υπήρχαν μάλιστα δύο διαφορετικά νομίσματα που λειτουργούσαν ταυτόχρονα εντός της αθηναϊκής οικονομίας, ένα για την εσωτερική αγορά, το οποίο δεν ήταν εμπορευματοποιημένο και η αξία του προσδιορίζονταν από την ίδια την πόλη, και ένα για το εξωτερικό εμπόριο, που κυκλοφορούσε κυρίως στο Λιμάνι του Πειραιά.
Ιστορικά, οι περισσότερες στιγμής όπου αναπτύσσεται μια ‘οικονομία της αγοράς’ –αρχαία Αθήνα, Αυτοκρατορική Κίνα κατά τον 12ο-18ο αιώνα, αυτή δεν λειτουργούσε σε καθεστώς αυτονομίας από την πολιτική και την κοινωνική σφαίρα, αλλά υπάγονταν στον έλεγχό τους. Ήταν μορφές ‘πολιτικά διευθυνόμενης οικονομίας της αγοράς’, όπου μεν το κράτος δεν διατηρούσε το μονοπώλιο στην οικονομική δραστηριότητα (κάθε άλλο), αλλά ταυτόχρονα διατηρούσε το γενικό πρόσταγμα, και την διεύθυνση της οικονομίας –ιδιαίτερα στο να καθορίζει τα όριά της και τους προσανατολισμούς της.
Είναι ιστορικό λάθος να συγχέεουμε τις κρατικές μορφές οικονομιών, που αναπτύχθηκαν στην… Αρχαία Μεσοποταμία, στην Αρχαία Αίγυπτο και στην… Σοβιετική Ένωση, με τις κρατικά διευθυνόμενες οικονομίες της αγοράς που υπήρξαν ιστορικά πριν τον ‘μεγάλο μετασχηματισμό’ που συντελέστηκε στην Δύση, και απελευθέρωσε την οικονομική δραστηριότητα σχεδόν από οποιονδήποτε πολιτικό έλεγχο (όπως έχει δείξει ο Πολάνυι, στο κλασικό του έργο ‘Μεγάλος Μετασχηματισμός’).
Σήμερα, ζούμε μια ιστορική στιγμή όπου τόσο τα μοντέλα των κρατικών οικονομιών, όσο και το δυτικό μοντέλο της απόλυτης ασυδοσίας των αγορών έχουν εξαντληθεί. Οι πρώτες κατέρρευσαν τελεσίδικα το 1989, ενώ το δεύτερο σήμερα τρώει τις σάρκες του μέσα από μια βαθιά, δομική κρίση –και έχει μετασχηματιστεί σε ανοιχτή δικτατορία των αγορών προκειμένου να καταστεί βιώσιμο.
Το μέλλον, όπως αποδεικνύει και το… ‘κινέζικο θαύμα’, που κατάφερε να ‘κόψει δρόμο’ και να αμφισβητήσει την πρωτοκαθεδρία της Δύσης μεταβάλλοντας την Κίνα σε αυτόνομο πόλο παγκόσμιας οικονομικής ισχύος -βρίσκεται στα ‘υβριδικά μοντέλα’ που συνδυάζουν την ελευθερία της οικονομικής δραστηριότητας, με τον πολιτικό έλεγχο και οριοθέτησή της. Προσοχή: Δεν λέω ότι το κινέζικο είναι το ιδανικό μοντέλο, ούτε ισχυρίζομαι ότι η Κίνα δεν έχει υιοθετήσει το δυτικό/καπιταλιστικό φαντασιακό της αέναης ανάπτυξης –εξάλλου αυτή είναι η μεγαλύτερη αδυναμία του κινέζικου μοντέλου, το οποίο λυγίζει σήμερα υπό τις οικολογικές του αντιφάσεις. Αυτό που λέω είναι ότι κατάφερε να πραγματοποιήσει τα τελευταία 50 χρόνια ένα αναπτυξιακό άλμα εφάμιλλο με αυτό που πραγματοποίησε η Μεγάλη Βρετανία κατά τα 3/4 του 19ου αιώνα –και αυτό το πέτυχε γιατί ΔΕΝ υιοθέτησε τον ίδιο δρόμο ‘εκσυγχρονισμού’, αλλά προχώρησε σε μια σταδιακή, ελεγχόμενη, φιλελευθεροποίηση της οικονομίας της -που στηρίζεται μάλιστα σε άλλα ποιοτικά χαρακτηριστικά από την αντίστοιχη δυτική εμπειρία. Αυτή της η επιτυχία, που είχε ως τίμημα την σχετική επιδείνωση των ανισοτήτων, και την ανάδυση μιας κομματικής ολιγαρχίας με υπέρμετρες εξουσίες -μεταξύ άλλων- δείχνει ότι ο 21ος αιώνας, θα είναι ο αιώνας των υβριδικών μοντέλων που θα συνδυάσουν την οικονομία της αγοράς, αλλά και την πολιτική οριοθέτησή της.
Αν το καλοσκεφτεί κανείς, μετά την οικονομική κρίση του 2008, και το δυτικό μοντέλο έχει διολισθήσει προς τέτοιες υβριδικές μορφές. Μόνο, που οι συσχετισμοί δύναμης και εξουσίας που κυριαρχούν στην Δύση, προσανατολίζουν την πολιτική παρέμβαση στην οικονομία, να έχει έναν χαρακτήρα υπεράσπισης των συμφερόντων της αγοράς, μετακυλώντας το κοινωνικό, οικολογικό και ανθρωπολογικό κόστος στην κοινωνία. Στις ΗΠΑ, είναι τα πολιτικά λόμπι των πολυεθνικών που κανονίζουν τον χαρακτήρα της κρατικής παρέμβασης στην οικονομία (προφανής έπειτα από τα τόσα bail-out που έχουν γίνει, και τις ποσοτικές χαλαρώσεις που έχουν συντελεστεί εκεί… δια του τυπογραφείου).
Όλα αυτά, είναι καθοριστικά για να μεταθέσουμε την συζήτηση για το δέον κοινωνικό-οικονομικό και πολιτικό μοντέλο, έξω από τον φαύλο κύκλο του ταυτόχρονου αδιεξόδου των μοντέλων κρατικής οικονομίας – και αυτών της ασυδοσίας των δυνάμεων της αγοράς. ΓΙατί η συζήτηση αυτή είναι καίρια όσο ποτέ, και δυστυχώς έχει καθηλωθεί σε τέλμα, επειδή επιμένει να διεξάγεται με όρους του 20ου και όχι του 21ου αιώνα.
Ευχαριστώ καταρχάς για τον κόπο σας να απαντήσετε με εμπεριστατωμένο τρόπο στο σχόλιο μου. Πολλά ενδιαφέροντα είδα στην απάντηση σας και πράγματα που ήξερα και που δεν ήξερα. Πάντως αν έδωσα την εντύπωση πως πιστεύω ή θεωρώ ότι η έννοια κι εξισορροπητική δράση των αγορών είναι εφεύρεση που συντελέσθηκε στη Δύση ή ότι η αγορά είναι ο μόνος μηχανισμός ή ότι πρέπει να έχει μία συγκεκριμένη μορφή ζητώ συγγνώμη διότι δεν το πιστεύω κι ούτε είναι αυτό που ήθελα να γράψω. Όπως κι ο ιδεαλισμός δεν είναι αποκλειστικό προνόμιο ή εφεύρεση της κεντροευρωπαϊκής φιλοσοφίας έτσι κι η εμπειριοκρατία ή η έννοια της αγοράς δεν είναι της αγγλοσαξωνικής σχολής. Απλά ανέφερα τον κεντρικό ρόλο στο σύστημα σκέψης ή των κοσμοθεωρία τους αν θέλετε. Επίσης ανέφερα ότι ο εξισορροπητικός μηχανισμός της αγοράς μεταξύ προσφοράς και ζήτησης είναι κατά την ταπεινή μου άποψη αναντικατάστατος. Να συμπληρώσω εδώ ότι α) δεν είναι αναγκαίο το χρήμα για να λειτουργήσει μία αγορά – μπορεί να λειτουργήσει κάλλιστα και σε ανταλλακτικό επίπεδο. β) είναι πιθανό στο εγγύς μέλλον μηχανισμοί ανάσχεσης της ανάπτυξης ή ακόμα κι αποανάπτυξης να λειτουργήσουν όχι μόνο εκ των άνω επιβαλλόμενοι αλλά κι επειδή η τιμή των πόρων που απαιτούνται για την ανάπτυξη όπως περιγράφεται στο άρθρο – δηλ. παραγωγή ολοένα και περισσότερων αγαθών, που δεν είναι η μόνη μορφή ανάπτυξης όπως επεσήμανε κι ένας άλλος σχολιαστής – θα κατασθεί απαγορευτική.
Τώρα όσον αφορά την υβριδική οικονομία θα συμφωνήσω μαζί σας ότι ίσως να είναι η πλέον υποσχόμενη για το ορατό τουλάχιστον μέλλον. Όχι όμως η μορφή που έχει επικρατήσει στην Κίνα αλλά και στη Δύση τα τελευταία χρόνια. Δεν υπάρχει ούτε αγορά, τουλάχιστον ελεύθερη αγορά, ούτε ελευθερία του επιχειρείν πλέον σε κανένα σημαντικό τομέα. Αντίθετα επικρατεί ευνοιοκρατία είτε φανερή και νομοθετημένη όπως επιχειρείται να επιβληθεί και στην Ελλάδα με τα μνημόνια από τα γερμανικά, κινεζικά, ρωσσικά, αγγλοαμερικανικά κλπ. μονοπώλια είτε “υπόγεια” μέσω διαφθοράς και διαπλοκής κλπ. Αυτά “εν συντομία :)” και να είσθε καλά.
Το θέμα των αναγκών είναι πολύ κομβικό. Η Αγνές Χέλερ προσπάθησε να το αναλύσει στο “Θεωρία των αναγκών στον Μάρξ”. Είναι νομίζω το σημείο που συνδέει τον μαρξιστική με την οικολογική οπτική στην πράξη, πέρα από τις διαφορετικές οπτικές για την φύση του ανθρώπου. Και μπαίνει το ζήτημα των πραγματικών αναγκών αλλά και ο σχεδιασμός της οικονομίας με τρόπο που να μην είναι μια δικτατορία των αναγκών.