Επιθεώρηση Τέχνης, τ. 1, Χριστούγεννα 1954
Ο τελευταίος πόλεμος μάς έφερε σε κάποια επαφή με την πραγματικότητα και αυτό το γεγονός μάς επιτρέπει να είμαστε απαισιόδοξοι. Άλλοτε αυτό ήταν αδύνατο επειδή ζούσαμε πολύ πιο απομονωμένοι από τον άλλο κόσμο γεμάτοι πλούσιες ψευδαισθήσεις, ευχάριστες, αλλά ελάχιστα δημιουργικές. Νομίζω η απαισιοδοξία που προέρχεται από τη σοβαρή αυτοκριτική είναι το καλλίτερο μέσο που μπορεί να κάνει να ξεπηδήσει ο αληθινός καλλιτεχνικός ενθουσιασμός. Το κριτήριο της καλλιτεχνικής μας αξίας δεν μπορεί να είναι άσχετο με τα διεθνή καλλιτεχνικά κριτήρια που δημιουργούνται στα μεγάλα ζωντανά κέντρα της τέχνης. Δυστυχώς η Ελλάς ζει μακρυά απ’ αυτές τις δημιουργικές προσπάθειες και τα κριτήριά μας έχουν κάτι το αφελές και το ιδιωτικό.
1. Οι τάσεις της σημερινής ελληνικής Τέχνης είναι μια αργοπορημένη και κάπως συγκεχυμένη αντανάκλαση των κινημάτων της Δύσεως. Σημασία έχει ο τρόπος με τον οποίον γίνεται αυτή η προσαρμογή στις διεθνείς μορφές. Το πρωταρχικό είναι το να είμαστε τεχνίτες και το να χρησιμοποιούμε αυτή την τεχνική για να εκφράσομε τα αληθινά μας αισθήματα που μοιραία πρέπει να πηγάζουν από την πραγματικότητα. Όλες οι τεχνοτροπίες είναι καλές φτάνει να εκφράζουν την πραγματικότητα και τα δυνατά αισθήματα που μας δημιουργεί.
2. Υπάρχει επαφή τέχνης και κοινού αλλά ανάποδα και διαφορετικά απ’ ό,τι υπάρχει σ’ όλα τα μέρη του κόσμου. Όσο πιο ψηλά βρίσκεται το κοινό οικονομικά και κοινωνικά εδώ στην Ελλάδα, τόσο λιγότερο είναι το ενδιαφέρον του για την τέχνη. Μπορούμε να πούμε πως οι πλούσιοί μας όχι μόνον δεν αισθάνονται την ανάγκη της τέχνης αυθόρμητα αλλά ούτε καν τον τυπικό σνομπισμό που χαρακτηρίζει τους πλουσίους όλων των άλλων μερών της γης δεν έχουν, είναι περίεργο ότι στο τόπο μας η αμάθεια και η αναισθησία αυξάνονται μαζύ με την περιουσία και την κοινωνική άνοδο. Υπάρχουν εξαιρέσεις, αλλά ο κανών είναι απελπιστικός.
Οι φτωχοί από αγραμματοσύνη έχουν κρατήσει κάποιες ευαισθησίες του παληού μας πολιτισμού. Οι πλούσιοι είναι πλούσιοι επειδή ο πολύς κόσμος εδώ είναι πολύ φτωχός. Συγκρινόμενοι με τους πλούσιους της Αμερικής και της Ευρώπης είναι μάλλον φτωχοί και μοιραία έχουν τη νοοτροπία και το φτηνό γούστο των κατωτέρων τάξεων της Ευρώπης που απέχουν εξ ίσου από τον παληό πολιτισμό και απ’ τον καινούργιο.
Η επαφή ανάμεσα σε κοινό και τέχνη δεν μπορεί να προέλθει με αλληλοϋποχωρήσεις. Κοινό και καλλιτέχνης θα συναντηθούν χωρίς να το καταλάβουν πώς, αν ο καθένας προχωρεί αληθινά και ουσιαστικά στην περιοχή του. Μόνον η αληθινή πρόοδος του τόπου θα δώσει στον καλλιτέχνη δημιουργικότητα και ορμή. Απ’ την άλλη μεριά ο πλούσιος και ο φτωχός θα νιώσουν ένα αληθινό ενδιαφέρον.
3. Η λαϊκή τέχνη μάς κάνει να νιώθουμε την εθνική μας και ανθρώπινή μας ραχοκοκαλιά. Τις αρετές όμως που κρύβει μέσα της δεν μπορεί να τις δει παρά μόνο εκείνος που είναι καλλιτέχνης και μοιραία σε επαφή με τα μεγάλα καλλιτεχνικά ρεύματα της εποχής μας. Πρέπει να ’χει κανείς την αγνότητα του αληθινού καλλιτέχνη για να βρει μέσα στην λαϊκή τέχνη τα αιώνια στοιχεία της. Αυτός που σταματά στα μοτίβα μοιραία θα χάσει το αθάνατο πνεύμα που τα εμψυχώνει και τα κάνει ν’ αξίζουν. Μόνο το ολοκληρωμένο άτομο, και τέτοιο είναι ο αληθινός καλλιτέχνης, μπορεί να αφομοιώσει τις αληθινές εθνικές αρετές. Η λαϊκή τέχνη δεν παύει να ’ναι τέχνη.
Οι δοκιμασίες που περάσαμε σα λαός μάς επιτρέπουν την πολυτέλεια της απαισιοδοξίας που μόνον οι δυνατοί μπορούν να έχουν.
