Σλ. Ζίζεκ: Η Αριστερά μετά τα τρομοκρατικά χτυπήματα στο Παρίσι (Α΄ μέρος)

757

To κείμενο του Σλαβόι Ζίζεκ που δημοσιεύεται στον Λόγιο Ερμή, προκάλεσε εκτεταμένη συζήτηση στους κύκλους των διανοούμενων και των στοχαστών της ευρύτερης ευρωπαϊκής αριστεράς και της σοσιαλδημοκρατίας.
Αποτελεί, ίσως, το πιο χαρακτηριστικό δείγμα μιας ευρύτερης μεταστροφής που συντελείται σήμερα στην ευρωπαϊκή σκέψη, υπό το βάρος των τρομοκρατικών επιθέσεων στο Παρίσι, αλλά και ευρύτερα το προσφυγικό και μεταναστευτικό αδιέξοδο.

Το κείμενο του Ζίζεκ στρέφεται ενάντια σε αυτά που αποκαλεί «ταμπού της αριστεράς» σε σχέση με το μεταναστευτικό/προσφυγικό, τα αίτιά του, και το πώς λειτουργεί εν τοις πράγμασι στις δυτικές κοινωνίες υπό το φάσμα αμείλικτων κοινωνικών/πολιτισμικών συγκρούσεων, οι οποίες εισάγουν την πλανητική σύγκρουση των πολιτισμών στο εσωτερικό της ευρωπαϊκής ηπείρου. Μπροστά σε αυτήν την προοπτική, η κρίση ιδεολογικής ηγεμονίας αυτής της «παγκοσμιοποιητικής» και ενιαίας σκέψης –ενιαίας διότι καταφέρνει να στεγάζει υπό τις θεμελιώδεις αντιλήψεις της ένα εκτεταμένο πολιτικό συνεχές που εκκινά από την… Μέρκελ, και την ήπια ευρωπαϊκή κεντροδεξιά και καταλήγει στα… Εξάρχεια, και τη «no border» κουλτούρα– είναι βαθιά και αναπόφευκτη*.

Στον απόηχο των επιθέσεων στο Παρίσι
η Αριστερά πρέπει να ενστερνιστεί
τα ριζικά δυτικά της θεμέλια

Του Σλαβόι Ζίζεκ από τον νέο Λόγιο Ερμή τ. 12 

Δεν θα έπρεπε να υπάρξει καμία «βαθύτερη κατανόηση» των τρομοκρατών του ISIS (υπό την έννοια του ότι «οι ελεεινές πράξεις τους αποτελούν ωστόσο αντίδραση στις κτηνώδεις ευρωπαϊκές επεμβάσεις»)· θα πρέπει να χαρακτηριστούν ως αυτό που είναι: το ισλαμοφασιστικό αντίστοιχο των Ευρωπαίων αντι-μεταναστευτικών ρατσιστών.
Κατά το πρώτο μισό του 2015, η Ευρώπη ήταν απασχολημένη με τα ριζικά απελευθερωτικά κινήματα (τον ΣΥΡΙΖΑ και τους Ποδέμος), ενώ κατά το δεύτερο μισό της χρονιάς, η προσοχή στράφηκε στο «ανθρωπιστικό» ζήτημα των προσφύγων. Ο ταξικός αγώνας, κατεστάλη στην κυριολεξία και υποκαταστάθηκε από το φιλελεύθερο-πολιτισμικό ζήτημα της ανοχής και της αλληλεγγύης. Με τις τρομοκρατικές επιθέσεις στο Παρίσι, την Παρασκευή 13 Νοεμβρίου, ακόμα και αυτό το ζήτημα (το οποίο ακόμη αναφέρεται σε μεγάλα κοινωνικό-οικονομικά ζητήματα) υποσκιάζεται από την απλή αντιπολίτευση όλων των δημοκρατικών δυνάμεων, παγιδευμένων σ’ έναν ανελέητο πόλεμο με τις δυνάμεις της τρομοκρατίας.
Είναι εύκολο να φανταστούμε το τι θα επακολουθήσει: Παρανοϊκή αναζήτηση πρακτόρων του ISIS μεταξύ των προσφύγων. (Τα ΜΜΕ ήδη χαιρέκακα ανέφεραν ότι δύο από τους τρομοκράτες εισήλθαν στην Ευρώπη δια μέσου της Ελλάδος ως πρόσφυγες). Τα μεγαλύτερα θύματα των τρομοκρατικών επιθέσεων του Παρισιού θα είναι οι ίδιοι οι πρόσφυγες, και οι πραγματικοί νικητές, πίσω από τις κοινοτοπίες του στυλ «Είμαστε όλοι Παριζιάνοι», θα είναι απλώς οι υποστηρικτές του ολοκληρωτικού πολέμου και των δύο πλευρών. Με αυτόν τον τρόπο θα πρέπει να καταδικάσουμε πραγματικά τις δολοφονίες του Παρισιού: όχι μόνον με το να εμπλακούμε σε σώου αντι-τρομοκρατικής αλληλεγγύης, αλλά να επιμείνουμε στην απλή ερώτηση cui bono (ποιος ωφελείται;).
Το αδιέξοδο στο οποίο βρίσκεται ο παγκόσμιος καπιταλισμός, καθίσταται ολοένα και πιο προφανές. Πως θα βγούμε από αυτό; Ο Φρήντριχ Τζέημσον πρόσφατα πρότεινε την παγκόσμια στρατιωτικοποίηση της κοινωνίας ως έναν τρόπο απελευθέρωσης: Τα κινήματα βάσης με δημοκρατική αφετηρία φαίνεται πως είναι καταδικασμένα να αποτύχουν, έτσι ίσως θα ήταν καλύτερο να σπάσουμε τον φαύλο κύκλο του παγκόσμιου καπιταλισμού μέσω της «στρατιωτικοποίησης», που σημαίνει το να αναστείλουμε την ισχύ των αυτορρυθμιζόμενων οικονομιών. Ίσως η εντεινόμενη προσφυγική κρίση στην Ευρώπη παρέχει μια ευκαιρία για να δοκιμαστεί αυτή η επιλογή.
Είναι τουλάχιστον σαφές ότι αυτό που χρειάζεται για να διακοπεί το χάος είναι μια μεγάλης κλίμακας συνεργασία και οργάνωση, η οποία περιλαμβάνει, αλλά δεν περιορίζεται στα εξής: Κέντρα υποδοχής κοντά στην κρίση (Τουρκία, Λίβανος, ακτές της Λιβύης), μεταφορά όσων έχει εγκριθεί η είσοδος σε ευρωπαϊκούς σταθμούς μετεπιβίβασης, κι έπειτα αναδιανομή τους σε πιθανούς προορισμούς. Ο στρατός είναι ο μοναδικός φορέας που μπορεί να φέρει σε πέρας ένα τόσο μεγάλο έργο με οργανωμένο τρόπο. Το να ισχυρίζεται κανείς ότι ένας τέτοιος ρόλος για τον στρατό μυρίζει κατάσταση έκτακτης ανάγκης είναι ανώφελο. Όταν έχεις δεκάδες χιλιάδες ανθρώπων που διέρχονται μέσα από πυκνοκατοικημένες περιοχές ανοργάνωτα, βρίσκεσαι μπροστά σε μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης –και σε τέτοια κατάσταση βρίσκονται αυτή τη στιγμή περιοχές της Ευρώπης. Έτσι, είναι παρανοϊκό το να σκέφτεται κανείς ότι μια τέτοια διαδικασία μπορεί να αφεθεί να ξεδιπλώνεται ανεξέλεγκτα. Αν όχι για οτιδήποτε άλλο, οι πρόσφυγες χρειάζονται προμήθειες και ιατρική φροντίδα.

Για να τεθεί υπό έλεγχο η προσφυγική κρίση, απαιτείται η αμφισβήτηση των αριστερών ταμπού

Για παράδειγμα, το δικαίωμα στην «ελεύθερη μετακίνηση» θα πρέπει να περιοριστεί, αν όχι για κανέναν άλλον λόγο από το ότι ήδη δεν υφίσταται μεταξύ των προσφύγων, των οποίων η ελευθερία μετακίνησης εξαρτάται από την ταξική τους θέση. Έτσι, τα κριτήρια αποδοχής και εγκατάστασης θα πρέπει να προσδιοριστούν με σαφή και ξεκάθαρο τρόπο –ποιους και πόσους δεχόμαστε, που επανεγκαθίστανται, κ.λπ. Η δεξιοτεχνία έγκειται εδώ στο να βρεθεί μια μέση οδός μεταξύ της ικανοποίησης των επιθυμιών των προσφύγων (λαμβάνοντας υπόψη την θέλησή τους να μετακινηθούν σε χώρες που ήδη διαθέτουν συγγενείς, κ.ο.κ.) και τις δυνατότητες των διάφορων χωρών.
Ένα ακόμα ταμπού που θα πρέπει να αντιμετωπίσουμε αφορά τα πρότυπα και τους κώδικες. Είναι γεγονός ότι οι περισσότεροι πρόσφυγες προέρχονται από μια κουλτούρα που είναι ασύμβατη με τις δυτικοευρωπαϊκές ιδέες περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η ανοχή ως λύση (αμοιβαίος σεβασμός των ευαισθησιών του ενός και του άλλου) προφανώς δεν λειτουργεί: Οι φονταμενταλιστές Μουσουλμάνοι βρίσκουν αδύνατο να ανεχτούν τις βλάσφημες εικόνες, και το παράτολμο χιούμορ μας, πράγματα τα οποία θεωρούμε μέρος των ελευθεριών μας. Οι δυτικοί φιλελεύθεροι, αντιστοίχως, βρίσκουν αδύνατο να ανεχτούν πολλές πρακτικές της μουσουλμανικής κουλτούρας.
Εν ολίγοις, τα πράγματα εκρήγνυνται όταν τα μέλη μιας θρησκευτικής κοινότητας θεωρούν τον ίδιο τον τρόπο ζωής μιας άλλης κοινότητας ως βλάσφημο ή προσβλητικό, ανεξάρτητα από το εάν συνιστά μια ευθεία επίθεση στην θρησκεία τους. Αυτό συμβαίνει όταν οι μουσουλμάνοι εξτρεμιστές επιτίθενται σε ομοφυλόφιλους ή λεσβίες στην Ολλανδία και την Γερμανία, και αυτό συμβαίνει όταν παραδοσιακοί Γάλλοι πολίτες βλέπουν μια γυναίκα καλυμμένη με μπούρκα ως επίθεση στην γαλλική τους ταυτότητα. Το οποίο εξηγεί ακριβώς το γιατί θεωρούν αδύνατο να παραμείνουν σιωπηλοί όταν αντικρίζουν στο διάβα τους μια καλυμμένη γυναίκα.
Για να χαλιναγωγηθεί αυτή η τάση, θα πρέπει να γίνουν δύο πράγματα. Πρώτον, να διατυπωθεί ένα μίνιμουμ σύνολο κανόνων, αναγκαστικών για όλους, οι οποίοι περιλαμβάνουν την θρησκευτική ελευθερία, την προστασία της ατομικής ελευθερίας απέναντι στις πιέσεις της ομάδας, τα δικαιώματα των γυναικών κ.ο.κ –δίχως τον φόβο ότι τέτοιοι κανόνες μπορεί να φανούν «Ευρωκεντρικοί». Δεύτερον, εντός αυτών των ορίων, να επιμείνει αδιακρίτως στην ανοχή των διαφορετικών τρόπων ζωής. Και εάν αυτοί οι κανόνες και η επικοινωνία δεν λειτουργήσουν, τότε η ισχύς του νόμου θα πρέπει να εφαρμόζεται σε όλες τις μορφές της.
Ένα άλλο ταμπού που θα πρέπει να ξεπεραστεί αφορά στην εξίσωση κάθε αναφοράς στην ευρωπαϊκή απελευθερωτική κληρονομιά με τον πολιτισμικό ιμπεριαλισμό και τον ρατσισμό. Παρά την (μερική) υπευθυνότητα της Ευρώπης για την κατάσταση από την οποία διαφεύγουν οι πρόσφυγες, έχει έρθει ο καιρός να εγκαταλείψουμε τις αριστερές ιερεμιάδες που επιτίθενται στον Ευρωκεντρισμό.
Τα διδάγματα του μετά την 11η Σεπτεμβρίου κόσμου, είναι ότι το όνειρο του Φράνσις Φουκουγιάμα για μια παγκόσμια φιλελεύθερη δημοκρατία βρίσκεται στο τέλος του, και ότι, στο επίπεδο της οικονομίας, ο καπιταλισμός των πολυεθνικών έχει κυριαρχήσει σε παγκόσμια κλίμακα. Στην πραγματικότητα, τα έθνη του Τρίτου Κόσμου που ενστερνίζονται αυτή την παγκόσμια τάξη είναι εκείνα που αναπτύσσονται τώρα με μια θεαματική ταχύτητα. Η μάσκα της πολιτισμικής ποικιλομορφίας συντηρείται από τον ενεργό οικουμενισμό του παγκόσμιου κεφαλαίου· ακόμα καλύτερα αν το πολιτικό συμπλήρωμα του παγκόσμιου κεφαλαίου βασίζεται στις κατονομαζόμενες και ως «ασιατικές αξίες».
Ο παγκόσμιος καπιταλισμός δεν έχει κανένα πρόβλημα να προσαρμοστεί σε μια ποικιλία τοπικών θρησκειών, πολιτισμών και παραδόσεων. Έτσι η ειρωνεία του αντι-ευρωκεντρισμού είναι ότι, εκ μέρους της αντι-αποικιοκρατίας, κριτικάρει την Δύση εκείνη ακριβώς την ιστορική στιγμή όπου ο παγκόσμιος καπιταλισμός δεν χρειάζεται πλέον τις δυτικές πολιτισμικές αξίες προκειμένου να λειτουργήσει ομαλά. Με λίγα λόγια, κάποιος τείνει να απορρίψει τις δυτικές πολιτισμικές αξίες την στιγμή που πολλές από αυτές τις αξίες (εξισωτισμός, θεμελιώδη δικαιώματα, ελευθερία του τύπου, κράτος πρόνοιας κ.ο.κ.), μπορούν να λειτουργήσουν ως όπλο ενάντια στην καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση, εάν επαναξιολογηθούν κριτικά. Μήπως έχουμε ήδη ξεχάσει πως ακόμα και αυτή η ιδέα της Κομμουνιστικής απελευθέρωσης διατυπώθηκε από τον Μαρξ ως μια εξ ολοκλήρου «ευρωκεντρική» ιδέα;
Το επόμενο ταμπού που αξίζει να αφήσουμε πίσω μας είναι ότι οποιαδήποτε κριτική στην Ισλαμική δεξιά συνιστά μια μορφή «Ισλαμοφοβίας». Αρκετά με αυτόν τον παθολογικό φόβο αρκετών δυτικών φιλελεύθερων αριστερών που ανησυχούν μήπως καταδικαστούν ως ένοχοι Ισλαμοφοβίας. Για παράδειγμα, ο Σαλμάν Ρουσντί αποκηρύχτηκε για αναιτιολόγητη πρόκληση των Μουσουλμάνων, και συνακόλουθα θεωρήθηκε (τουλάχιστον εν μέρει) ως υπεύθυνος για τον φετβά που τον καταδίκαζε σε θάνατο. Το αποτέλεσμα μιας τέτοιας στάσης είναι εκείνη που θα περίμενε κανείς σε τέτοιες περιπτώσεις: Όσο περισσότερο οι Δυτικοί φιλελεύθεροι αριστεροί τσαλαβουτούν στις ενοχές τους, τόσο περισσότερο κατηγορούνται από τους μουσουλμάνους φονταμενταλιστές ως υποκριτές που προσπαθούν να αποκρύψουν το μίσος τους για το Ισλάμ.
Αυτή η συνομοταξία αναπαράγει τέλεια το παράδοξο του υπερεγώ: Όσο περισσότερο υπακούς στον ψευδο-ηθικό παράγοντα που το σαδιστικό και πρωτόγονο υπερεγώ απαιτεί από εσένα, τόσο ένοχος καθίστασαι για ηθικό μαζοχισμό και ταύτιση με τον επιτιθέμενο. Έτσι, όσο περισσότερο ανέχεσαι τον ισλαμικό φονταμενταλισμό, τόσο ισχυρή καθίσταται και η πίεσή του επάνω σου.
Και κανείς θα πρέπει να είναι βέβαιος ότι το ίδιο ισχύει για την εισροή των μεταναστών: Όσο περισσότερο ανοιχτή θα είναι γι’ αυτούς η Δυτική Ευρώπη, τόσο πιο πολύ θα αναγκάζεται να αισθάνεται ένοχη για το ότι δεν δέχεται ακόμα περισσότερους. Ποτέ δεν θα είναι αρκετοί. Και με αυτούς που βρίσκονται εδώ, όσο περισσότερη ανοχή επιδεικνύει κανείς απέναντι στον τρόπο ζωής τους, τόσο περισσότερο θα καθίσταται ένοχος για το ότι δεν επέδειξε αρκετή ανοχή.

Πολιτική οικονομία των προσφύγων: Παγκόσμιος καπιταλισμός και στρατιωτική επέμβαση

Ως μακροπρόθεσμη στρατηγική, θα πρέπει να επικεντρώσουμε πάνω σε εκείνο που δεν μπορούμε παρά να ορίσουμε ως «πολιτική οικονομία των προσφύγων», πράγμα που σημαίνει να εστιάσουμε στις απώτερες αιτίες που υποκρύπτονται στις δυναμικές του παγκόσμιου καπιταλισμού και των στρατιωτικών επεμβάσεων. Η εντεινόμενη αποσταθεροποίηση θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως το πραγματικό πρόσωπο της Νέας Τάξης Πραγμάτων. Πάρτε για παράδειγμα την κρίση των τροφίμων, που τώρα μαστίζει τον «αναπτυσσόμενο κόσμο». Κανείς άλλος δεν μίλησε πιο ξεκάθαρα από τον Μπίλ Κλίντον, στην διάρκεια μιας συνάντησης του ΟΗΕ το 2008 κατά την Παγκόσμια Ημέρα των Τροφίμων, ότι η κρίση των τροφίμων που υφίσταται σε πολλές χώρες του Τρίτου Κόσμου δεν μπορεί να αποδοθεί στις συνήθεις αιτίες όπως είναι η διαφθορά, η αναποτελεσματικότητα ή ο κρατικός παρεμβατισμός –η κρίση οφείλεται απευθείας στην παγκοσμιοποίηση της γεωργίας. Η ουσία της ομιλίας του Κλίντον ήταν ότι η παρούσα παγκόσμια κρίση των τροφίμων δείχνει πως «όλοι τα κάναμε μαντάρα, συμπεριλαμβανομένου και εμού κατά την θητεία μου ως πρόεδρος», αντιμετωπίζοντας τις καλλιέργειες των τροφίμων ως εμπορεύματα αντί για ένα ζωτικό δικαίωμα των φτωχών του πλανήτη.
Ο Κλίντον ήταν πολύ ξεκάθαρος ρίχνοντας το φταίξιμο όχι μόνο σε μεμονωμένα κράτη ή κυβερνήσεις αλλά και στις μακροπρόθεσμες παγκόσμιες πολιτικές των ΗΠΑ και της Ε.Ε., που υλοποιούσαν επί δεκαετίες η Παγκόσμια Τράπεζα, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και άλλοι διεθνείς οικονομικοί οργανισμοί. Τέτοιες πολιτικές πίεσαν τις Αφρικανικές και Ασιατικές χώρες να κατευθύνουν τις κυβερνητικές επιδοτήσεις τους σε λιπάσματα, βελτιωμένους σπόρους και άλλες γεωργικές εισροές. Αυτό επέτρεψε την χρησιμοποίηση της πιο εύφορης γης για την καλλιέργεια προϊόντων προς εξαγωγή, πράγμα το οποίο συνακόλουθα υπονόμευσε την αυτάρκεια των χωρών αυτών. Η ενσωμάτωση της τοπικής γεωργίας στην παγκόσμια οικονομία ήταν το αποτέλεσμα τέτοιων «δομικών μεταρρυθμίσεων», και οι συνέπειες ήταν σαρωτικές: Οι αγρότες πετάχτηκαν έξω από την γη τους και εξωθήθηκαν σε παραγκουπόλεις ιδανικές για εργασιακά κάτεργα, ενώ οι οικονομίες των χωρών τους έπρεπε να στηρίζονται ολοένα και περισσότερο στις εισαγωγές τροφίμων. Με αυτόν τον τρόπο, κρατούνται σε καθεστώς μετα-αποικιακής εξάρτησης και έγιναν ολοένα και πιο ευάλωτες στις διακυμάνσεις της αγοράς. Για παράδειγμα, οι τιμές του σιταριού εκτοξεύθηκαν πέρυσι σε χώρες όπως η Αϊτή και η Αιθιοπία, οι οποίες εξάγουν αγροτικά προϊόντα για βιοκαύσιμα, γεγονός που με την σειρά του οδηγεί τους πληθυσμούς τους σε λιμοκτονία.
Προκειμένου κανείς να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά αυτά τα προβλήματα, θα πρέπει να επινοήσει νέες, μεγάλης κλίμακας μορφές συλλογικής δράσης· ούτε η συνήθης κρατική παρέμβαση, ούτε η πολυεκθειαζόμενη αυτοδιαχείριση μπορεί φέρει σε πέρας αυτό το έργο. Εάν το πρόβλημα δεν λυθεί, θα πρέπει να αναλογιστεί κανείς στα σοβαρά ότι προσεγγίζουμε μια νέα εποχή απαρτχάιντ όπου οι περίκλειστες, πλούσιες σε πόρους περιοχές του πλανήτη θα διαχωριστούν από εκείνες που βρίσκονται σε μόνιμη κατάσταση πείνας και πολέμου. Τι θα πρέπει να κάνουν οι λαοί στην Αϊτή και στις άλλες περιοχές που παρουσιάζουν έλλειψη τροφίμων; Δεν έχουν το αναφαίρετο δικαίωμα να επαναστατήσουν βίαια; Ή να γίνουν πρόσφυγες; Παρά τις κριτικές στην οικονομική νεο-αποικιοκρατία, ακόμα δεν έχουμε συνειδητοποιήσει πλήρως τα καταστροφικά αποτελέσματα της παγκόσμιας αγοράς σε πολλές τοπικές οικονομίες.
Όσο για τις απροκάλυπτες (αλλά και τις συγκεκαλυμμένες) στρατιωτικές επεμβάσεις, τα αποτελέσματα τους είναι ομολογημένα: Αποτυχημένα Κράτη. Δεν θα υπήρχαν πρόσφυγες δίχως τον ISIS και δεν θα υπήρχε ο ISIS δίχως την αμερικάνικη κατοχή στο Ιράκ κ.ο.κ. Σε μια ζοφερή προφητεία, λίγο πριν τον θάνατό του, ο Συνταγματάρχης Μουαμάρ Καντάφι είπε: «Ακούστε τώρα, εσείς, νατοϊκοί. Βομβαρδίζετε ένα τείχος, το οποίο έφραζε τον δρόμο στην αφρικανική μετανάστευση προς την Ευρώπη, αλλά και τους τρομοκράτες της Αλ-Κάιντα. Αυτό το τείχος ήταν η Λιβύη. Τώρα το γκρεμίζετε. Είστε ηλίθιοι, και θα καείτε στην κόλαση των χιλιάδων μεταναστών από την Αφρική». Δεν υποδείκνυε το προφανές;
Η ρώσικη θέση, που επί της ουσίας επιβεβαιώνει τον Καντάφι, διατηρεί στοιχεία αλήθειας, παρά την προφανή γεύση μιας «μακαρονάδας αλά Πούτιν». Ο Μπόρις Ντολγκώφ του Strategic Culture Foundation που εδρεύει στην Μόσχα, δήλωσε στο πρακτορείο TASS:
«Ότι η προσφυγική κρίση είναι αποτέλεσμα των πολιτικών των ΗΠΑ-Ε.Ε είναι ορατό και με γυμνό μάτι… Η καταστροφή του Ιράκ, η καταστροφή της Λιβύης και οι προσπάθειες για την ανατροπή του Μπασάρ αλ Άσαντ στη Συρία με την βοήθεια του ριζοσπαστικού Ισλάμ –αυτό είναι συνέπεια των πολιτικών ΗΠΑ και Ε.Ε., και οι εκατοντάδες χιλιάδες των προσφύγων είναι το αποτέλεσμα αυτής της πολιτικής».
Παρομοίως, η Ιρίνα Ζβγιαγκέλσκαγια, του τμήματος Ανατολικών Σπουδών στο Κρατικό Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων της Μόσχας, είπε στο TASS:
«Ο εμφύλιος πόλεμος της Συρίας και οι εντάσεις στο Ιράκ και την Λιβύη συνεχίζουν να πυροδοτούν τις μεταναστευτικές ροές, αλλά δεν πρόκειται για την αποκλειστική αιτία. Συμφωνώ με εκείνους που βλέπουν τα τωρινά γεγονότα ως μια τάση προς μια ακόμη μαζική επανεγκατάσταση λαών, που εγκαταλείπουν τις πιο αδύναμες χώρες με τις αναποτελεσματικές οικονομίες τους. Υπάρχουν συστημικά προβλήματα που σπρώχνουν τους ανθρώπους να εγκαταλείπουν τις εστίες τους, και να παίρνουν τους δρόμους. Και η φιλελεύθερη ευρωπαϊκή νομοθεσία επιτρέπει σε πολλούς όχι μόνον να παραμένουν στην Ευρώπη, αλλά να ζουν εκεί με επιδόματα δίχως την αναζήτηση εργασίας».
Και ο Ευγένι Γκρίσκοβετς, Ρώσος συγγραφέας, σεναριογράφος και σκηνοθέτης, συμφωνεί γράφοντας στο ιστολόγιό του:
«Αυτοί οι άνθρωποι είναι εξαντλημένοι, εξοργισμένοι και ταπεινωμένοι. Δεν έχουν καμία ιδέα ευρωπαϊκών αξιών, τρόπων ζωής, παραδόσεων, πολυπολιτισμού ή ανοχής. Δεν θα συμφωνήσουν ποτέ να συμμορφωθούν στους ευρωπαϊκούς νόμους… Δεν θα αισθανθούν ποτέ ευγνώμονες απέναντι στους λαούς των χωρών στις οποίες κατάφεραν να εισέλθουν, επειδή τα ίδια αυτά κράτη είχαν πρώτα προκαλέσει ένα λουτρό αίματος στις δικές τους χώρες… Η Άνγκελα Μέρκελ ορκίζεται ότι η σύγχρονη γερμανική κοινωνία και η Ευρώπη είναι προετοιμασμένη να αντιμετωπίσει τα προβλήματα… Αυτό είναι ψέμα και ανοησία!»
Ωστόσο, ενώ υπάρχει μια γενική αλήθεια σε όλα αυτά, δεν θα έπρεπε κανείς να διαγράψει ένα νοητικό άλμα από αυτήν την γενίκευση προς το εμπειρικό γεγονός των προσφύγων που συρρέουν στην Ευρώπη, και απλώς να αποδεχθεί την πλήρη υπαιτιότητα. Οι ευθύνες, είναι κοινές. Πρώτον, η Τουρκία παίζει ένα καλοσχεδιασμένο πολιτικό παιχνίδι (επίσημα πολεμάει τον ISIS, αλλά στην πραγματικότητα βομβαρδίζει τους Κούρδους που πραγματικά πολεμούν τον ISIS). Κι έπειτα έχουμε τις ταξικές διαιρέσεις μέσα στον ίδιο τον Αραβικό Κόσμο (οι υπερπλούσιες Σαουδική Αραβία, Κουβέιτ, Κατάρ και τα Εμιράτα δεν δέχονται σχεδόν κανέναν πρόσφυγα). Και βέβαια, τι γίνεται με το Ιράκ και τα δεκάδες δισεκατομμύρια τόνους αποθεμάτων πετρελαίου; Πως, μέσα από όλο αυτό το χάος, ξεπροβάλλει ένα κύμα προσφύγων;
Αυτό που όντως γνωρίζουμε είναι ότι μια πολύπλοκη οικονομία μεταφοράς των προσφύγων κερδίζει εκατομμύρια εκατομμυρίων δολάρια. Ποιος την χρηματοδοτεί; Ποιος την κατευθύνει; Που είναι οι ευρωπαϊκές μυστικές υπηρεσίες; Εξερευνούν αυτόν τον σκοτεινό υπόκοσμο; Το γεγονός ότι οι πρόσφυγες βρίσκονται σε μια απελπισμένη κατάσταση σε καμία περίπτωση δεν ακυρώνει το γεγονός ότι η πλημμυρίδα τους προς την Ευρώπη είναι μέρος ενός καλο-οργανωμένου σχεδίου.

Η Νορβηγία υπάρχει, σίγουρα

Ας απαντήσω, τώρα, στις δήθεν αριστερές επικρίσεις, οι οποίες θεώρησαν προβληματική την αμφισβήτηση των προαναφερθέντων ταμπού, όπως εκφράστηκαν σε σχετικά άρθρα στα London Review of Books και In These Times. Ο Νίκ Ρήμερ, γράφοντας στο Jacobin, καταδικάζει τις «αντιδραστικές ανοησίες» που «προωθώ»:
«Θα έπρεπε να είναι προφανές στον Ζίζεκ ότι η Δύση δεν μπορεί να επέμβει στρατιωτικά μ’ έναν τρόπο που αποφεύγει τις «νεοαποικιακές παγίδες του πρόσφατου παρελθόντος». Οι πρόσφυγες, από την πλευρά τους, δεν είναι οδοιπόροι στο έδαφος κάποιου άλλου, παρόντες μόνο υπό την ανοχή του, και ως τέτοιοι, αντικείμενα «φιλοξενίας». Ανεξάρτητα από τα ήθη που φέρουν μαζί τους, θα πρέπει να απολαμβάνουν τα ίδια δικαιώματα ως μέλη των ποικίλων κοινοτήτων που συγκροτούν την Ευρώπη –ένας πλουραλισμός τον οποίον αγνοεί ολοκληρωτικά η αποστομωτική αναφορά του Ζίζεκ στον ένα και μοναδικό “δυτικοευρωπαϊκό τρόπο ζωής”».
Ο ισχυρισμός που κρύβεται πίσω από αυτήν την άποψη είναι πολύ ισχυρότερος από το qui est ici est d’ici (αυτοί που είναι εδώ είναι από εδώ) του Αλαίν Μπαντιού –είναι μάλλον κάτι σαν qui veut venir ici est d’ici (εκείνοι που επιθυμούν να έρθουν εδώ είναι από εδώ). Αλλά ακόμα και εάν το δεχτούμε, ο Ρήμερ αγνοεί ολοκληρωτικά την ουσία της παρατήρησής μου: βεβαίως και «θα έπρεπε να απολαμβάνουν τα ίδια δικαιώματα όπως και τα μέλη των ποικίλων κοινοτήτων που απαρτίζουν την Ευρώπη», αλλά ποια ακριβώς είναι αυτά τα «ίδια δικαιώματα» που οι πρόσφυγες θα πρέπει να απολαμβάνουν;
Ενώ η Ευρώπη τώρα αγωνίζεται για πλήρη δικαιώματα στους ομοφυλόφιλους και τις γυναίκες (το δικαίωμα στην έκτρωση, τα δικαιώματα για γάμους ιδίων φύλων κ.ο.κ.), θα πρέπει αυτά τα δικαιώματα να επεκταθούν και στους ομοφυλόφιλους και τις γυναίκες που βρίσκονται μεταξύ των προσφύγων, ακόμα και εάν συγκρούονται με «τα ήθη που φέρουν μαζί τους» (όπως πολύ συχνά συμβαίνει); Και αυτή η πλευρά δεν θα πρέπει σε καμία περίπτωση να απορριφθεί ως περιθωριακή: Από την Μπόκο Χαράμ, στον Ρόμπερτ Μουγκάμπε και από εκεί στον Βλαδίμηρο Πούτιν, η αντι-αποικιακή κριτική της Δύσης ολοένα και περισσότερο εμφανίζεται ως απόρριψη της δυτικής «σεξουαλικής» σύγχυσης, και ως απαίτηση για την επιστροφή στην παραδοσιακή σεξουαλική ιεραρχία.
Και, βέβαια, γνωρίζω πολύ καλά πως η άμεση εξαγωγή του δυτικού φεμινισμού και των ατομικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως εργαλείο της ιδεολογικής και οικονομικής νεο-αποικιοκρατίας (όλοι θυμόμαστε πως κάποιες Αμερικανίδες φεμινίστριες υποστήριξαν την αμερικάνικη επέμβαση στο Ιράκ ως έναν τρόπο να απελευθερωθούν οι γυναίκες εκεί, ενώ το αποτέλεσμα υπήρξε ακριβώς το αντίθετο). Αλλά αρνούμαι κατηγορηματικά να συνάγω από αυτό, το συμπέρασμα ότι η Δυτική Αριστερά θα πρέπει να πραγματοποιήσει εδώ έναν «στρατηγικό συμβιβασμό» και να αποδεχθεί σιωπηρά τα «ήθη» της ταπείνωσης των γυναικών και των ομοφυλοφίλων στο πλαίσιο του «ευρύτερου» αντι-ιμπεριαλιστικού αγώνα.
Μαζί με τον Γιούργκεν Χάμπερμας και τον Πήτερ Σήγκερ, ο Ρήμερ με κατηγορεί εν συνεχεία ότι συμμερίζομαι «μια ελιτίστικη αντίληψη για την πολιτική –η διαφωτισμένη πολιτική τάξη εναντίον ενός ρατσιστικού και βυθισμένου στην άγνοια πληθυσμού». Όταν διαβάζω κάτι τέτοια, και πάλι δεν μπορώ να πιστέψω στα μάτια μου! Σαν να μην ήμουν εγώ που έχω γράψει σελίδες και σελίδες για να αντιπαρατεθώ ακριβώς στην ευρωπαϊκή φιλελεύθερη πολιτική ελίτ! Όσο για τον «ρατσιστή και βυθισμένο στην άγνοια πληθυσμό», σκοντάφτουμε εδώ μπροστά σε ένα ακόμα αριστερό ταμπού: Ναι, αδιαμφισβήτητα, μεγάλα κομμάτια της εργατικής τάξης στην Ευρώπη είναι ρατσιστικά και αντι-μεταναστευτικά, ένα γεγονός το οποίο δεν θα πρέπει να αντιπαρέλθουμε ως απλό αποτέλεσμα της χειραγώγησης μιας στην ουσία της «προοδευτικής» εργατικής τάξης. Η κριτική του Ρήμερ, καταλήγει ως εξής:
«Η φαντασίωση του Ζίζεκ ότι οι πρόσφυγες αποτελούν απειλή για τον «δυτικό τρόπο ζωής», που μπορεί να αντιμετωπιστεί από καλύτερους τρόπους στρατιωτικής και οικονομικής “επέμβασης” στο εξωτερικό, αποτελεί το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα πως οι κατηγορίες μέσω των οποίων πραγματοποιείται η ανάλυση μπορεί να ανοίξουν τον δρόμο στην αντίδραση».
Όσο για τον κίνδυνο στρατιωτικών επεμβάσεων, γνωρίζω πολύ καλά, και επίσης θεωρώ μια δίκαιη επέμβαση σχεδόν ανέφικτη. Αλλά όταν μιλάω για την αναγκαιότητα μιας ριζικής οικονομικής αλλαγής, προφανώς δεν αποσκοπώ σε κάποιου είδους «οικονομική επέμβαση», παράλληλα με την στρατιωτική, αλλά σε έναν ολικό, ριζικό μετασχηματισμό του παγκόσμιου καπιταλισμού που θα πρέπει να ξεκινήσει στην ίδια την ανεπτυγμένη Δύση. Κάθε αυθεντικός αριστερός γνωρίζει ότι είναι η μόνη πραγματική λύση – δίχως αυτήν, η ανεπτυγμένη Δύση θα συνεχίζει να διαλύει τις χώρες του Τρίτου Κόσμου, και με φανφάρες θα περιθάλπει στοργικά τους φτωχούς της.
Στο ίδιο μήκος κύματος, η κριτική του Σαμ Κρις είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και με κατηγορεί ότι δεν είμαι αυθεντικός Λακανικός:
«Είναι δυνατόν να υποστηρίξουμε ότι οι μετανάστες είναι περισσότερο Ευρωπαίοι από την ίδια την Ευρώπη. Ο Ζίζεκ κοροϊδεύει την ουτοπική επιθυμία για μια Νορβηγία που δεν υπάρχει, και επιμένει ότι οι μετανάστες θα πρέπει να μείνουν όπου τους στέλνουν. (Δεν φαίνεται να περνάει από τη σκέψη του ότι εκείνοι που προσπαθούν να φτάσουν σε κάποια συγκεκριμένη χώρα μπορεί να έχουν ήδη εκεί μέλη της οικογένειάς τους, ή μπορεί να μιλούν την γλώσσα της, επιλογές που καθοδηγούνται ακριβώς από την επιθυμία να ενσωματωθούν. Κι επίσης –αυτή ακριβώς δεν είναι η λειτουργία του objet petit a [το ανικανοποίητο αντικείμενο του πόθου (1)]; Τι είδος Λακανικός είναι αυτός που λέει σε κάποιους ότι θα πρέπει να εγκαταλείψουν δραστικά την επιθυμία τους ακριβώς επειδή δεν μπορεί να ικανοποιηθεί; Ή μήπως οι μετανάστες δεν αξίζουν την πολυτέλεια του ασυνειδήτου;) Στο Καλαί, οι μετανάστες προσπαθούν να προσεγγίσουν το Ηνωμένο Βασίλειο διαδηλώνοντας ενάντια στις συνθήκες παραμονής τους κραδαίνοντας πλακάτ που απαιτούν «την ελευθερία της μετακίνησης για όλους». Αντίθετα με την φυλετική ισότητα ή την ισότητα των φύλων, η ελεύθερη μετακίνηση των ανθρώπων δια μέσω των εθνικών συνόρων υποτίθεται ότι είναι μια καθολική ευρωπαϊκή αξία η οποία έχει εφαρμοστεί έμπρακτα –αλλά, βέβαια, μόνον για τους Ευρωπαίους. Αυτοί οι διαδηλωτές καταδεικνύουν το ψευδές του όποιου ισχυρισμού ότι υφίσταται κάποιο μέρος της Ευρώπης όπου ισχύουν καθολικές αξίες. Ο Ζίζεκ μπορεί να προσλαμβάνει τον «ευρωπαϊκό τρόπο ζωής» υπό τη μορφή ασαφών και υπερβατικών γενικεύσεων, αλλά εδώ παίρνει σάρκα και οστά. Εάν η πρόκληση της μετανάστευσης είναι πρόκληση της ευρωπαϊκής οικουμενικότητας ενάντια στον οπισθοδρομικό και καταπιεστικό τοπικισμό, τότε αυτός ο τοπικισμός αφορά ολόκληρη την Ευρώπη… Η “ανυπαρξία της Νορβηγίας”, δεν είναι μια θεωρητική ανάλυση, αλλά ευγενικές λέξεις εγκάρδιας συμβουλής προς το αυτί της ευρωπαϊκής γραφειοκρατικής τάξης, αυτής που δεν ενδιαφέρεται διόλου για τον Λακάν. Όσο για την επιμονή του σε μια «ριζική οικονομική αλλαγή», αυτή η επιστολική δομή διαβεβαιώνει ότι μια τέτοια αλλαγή, προς το παρόν, δεν τίθεται καν στο τραπέζι. Εξ ου και η επιμονή ότι δεν υπάρχει, και ποτέ δεν πρόκειται να υπάρξει μια Νορβηγία. Οι καπιταλιστές δεν είναι διατεθειμένοι να την φτιάξουν, και ο Ζίζεκ δεν επιδιώκει να απευθυνθεί σε εκείνους που θα μπορούσαν να το κάνουν. Στους οποίους, μια μαρξιστική απάντηση θα έλεγε ότι αν δεν υπάρχει Νορβηγία, τότε θα πρέπει να την οικοδομήσουμε οι ίδιοι».
Το «οι μετανάστες είναι πιο Ευρωπαίοι από την ίδια την Ευρώπη», είναι μια παλιά αριστερή θέση την οποία κι εγώ την είχα χρησιμοποιήσει πολύ συχνά, αλλά θα πρέπει να είμαστε ξεκάθαροι για το τι σημαίνει. Στην ανάγνωση που πραγματοποιεί ο επικριτής μου, σημαίνει ότι οι μετανάστες πραγματώνουν την αρχή της «ελευθερίας στην μετακίνηση για όλους», πιο αυθεντικά από την ίδια την Ευρώπη. Αλλά και πάλι, κάποιος θα πρέπει να είναι ακριβής σε αυτό το σημείο. Υπάρχει «ελευθερία της μετακίνησης» υπό την έννοια της ελευθερίας του να ταξιδεύεις, και πιο ριζικά η «ελευθερία της μετακίνησης» υπό την έννοια της ελευθερίας της εγκατάστασης σε όποια χώρα επιθυμώ. Αλλά το αξίωμα που θέτουν οι πρόσφυγες στο Καλαί δεν είναι μόνο η ελευθερία του να ταξιδεύεις, αλλά μάλλον κάτι σαν «Ο καθένας έχει δικαίωμα να εγκαθίσταται σε όποιο μέρος του κόσμου επιθυμεί, και η χώρα στην οποία εισερχόμαστε είναι υποχρεωμένη να μας παρέχει αυτό το δικαίωμα». Η Ε.Ε. διασφαλίζει (περίπου, λιγότερο ή περισσότερο) αυτό το δικαίωμα για τα μέλη της, και το να απαιτείς την παγκοσμιοποίηση αυτού του δικαιώματος ισοδυναμεί με το να διευρύνεις την Ε.Ε. στον υπόλοιπο πλανήτη.
Η πραγματοποίηση αυτής της ελευθερίας δεν προϋποθέτει τίποτα λιγότερο από μια ριζική κοινωνικό-οικονομική επανάσταση. Γιατί; Αναδύονται νέες μορφές απαρτχάιντ. Στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο μας, τα προϊόντα κυκλοφορούν ελεύθερα, όχι όμως και οι άνθρωποι. Η συζήτηση γύρω από τα πορώδη τείχη αλλά και την απειλή που αντιπροσωπεύει ο κατακλυσμός των αλλοδαπών αποτελούν εγγενείς ενδείξεις το τι είναι λανθασμένο σχετικά με την καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση. Είναι σαν οι πρόσφυγες να επιθυμούν να επεκτείνουν την ελεύθερη, παγκόσμια κυκλοφορία των εμπορευμάτων εξίσου και στους ανθρώπους, αλλά αυτό είναι προς το παρόν ανέφικτο εξαιτίας των περιορισμών που επιβάλλονται από τον παγκόσμιο καπιταλισμό.
Από μια μαρξιστική σκοπιά, «η ελευθερία της μετακίνησης» συσχετίζεται με την ανάγκη του κεφαλαίου για μια «ελεύθερη» εργατική δύναμη –εκατομμύρια αποσχίστηκαν από τον κοινοτικό τους βίο προκειμένου να απορροφηθούν σε εργασιακά κάτεργα. Το σύμπαν του κεφαλαίου συσχετίζεται με την ατομική ελευθερία της μετακίνησης μ’ έναν εγγενώς αντιφατικό τρόπο: Ο καπιταλισμός χρειάζεται «ελεύθερες» ατομικότητες ως φτηνή εργατική δύναμη, αλλά ταυτοχρόνως απαιτεί να ελέγχει την κίνησή τους καθώς δεν μπορεί να αντέξει τις ίδιες ελευθερίες και τα δικαιώματα για όλους τους ανθρώπους.
Είναι ένα καλό σημείο αφετηρίας γι’ αυτόν τον αγώνα η απαίτηση για ριζική ελευθερία της μετακίνησης, ακριβώς επειδή αυτή δεν υφίσταται στα πλαίσια της παρούσας τάξης πραγμάτων; Ο επικριτής μου παραδέχεται το ανέφικτο του αιτήματος που προτάσσουν οι πρόσφυγες, ωστόσο αυτός το αποδέχεται επειδή ακριβώς είναι ανέφικτο –την ίδια στιγμή που με κατηγορεί για έναν μη-λακανικό, ωμό πραγματισμό. Το κομμάτι σχετικά με το objet a ως ανέφικτο είναι απλώς γελοίες, θεωρητικές ανοησίες. Η «Νορβηγία» στην οποία αναφέρομαι δεν είναι το objet a, αλλά απλώς μια φαντασίωση. Οι πρόσφυγες που θέλουν να προσεγγίσουν την Νορβηγία αντιπροσωπεύουν μια ιδιάζουσα περίπτωση ιδεολογικής φαντασίωσης –μια φαντασιακή μορφοποίηση που συσκοτίζει τους εγγενείς ανταγωνισμούς. Πολλοί από τους πρόσφυγες επιθυμούν και την πίτα ολάκερη και τον σκύλο χορτάτο: Περιμένουν την καλύτερη εκδοχή του δυτικού κράτους-πρόνοιας την ίδια στιγμή που διατηρούν τον ιδιαίτερο τρόπο ζωής τους, παρ’ όλο που σε ορισμένες από τις βασικές του εκδοχές αυτός ο τρόπος ζωής είναι ασύμβατος με τα ιδεολογικά θεμέλια του δυτικού κράτους-πρόνοιας.
Η Γερμανία αρέσκεται στο να επισείει την ανάγκη να ενσωματώσει τους πρόσφυγες πολιτισμικά και κοινωνικά. Ωστόσο –και εδώ είναι ακόμα ένα ταμπού που πρέπει να αμφισβητηθεί– πόσοι από τους πρόσφυγες επιθυμούν να ενσωματωθούν; Και εάν το εμπόδιο στην ενσωμάτωση δεν είναι μόνο ο δυτικός ρατσισμός; (Συμπτωματικά, η προσήλωση στο objet a του καθενός σε καμία περίπτωση δεν διασφαλίζει την αυθεντικότητα του πόθου –ακόμα και μια σύντομη ανάλυση του Mein Kampf καθιστά σαφές ότι οι Εβραίοι ήταν το objet a του Χίτλερ, και σίγουρα παρέμεινε πιστός στο έργο της εξολόθρευσής τους). Αυτό είναι το πρόβλημα με τον ισχυρισμό του «αν δεν υπάρχει Νορβηγία, θα πρέπει να την οικοδομήσουμε από μόνοι μας». Ναι, αλλά δεν θα πρόκειται για την φαντασιακή «Νορβηγία» την οποία ονειρεύονται οι πρόσφυγες.

*Από το κείμενο του Γιώργου Ρακκά, Τα όρια του πολιτισμικού φιλελευθερισμού και ο Σλαβόι Ζίζεκ που και αυτό θα δημοσιευτεί στην σελίδα του Άρδην τις επόμενες μέρες.

Μετάφραση: Γιώργος Ρακκάς

Σημειώσεις 

1. Στη Λακανική Θεωρία της ψυχανάλυσης, το objet petit a (αντικείμενο του πόθου) είναι κάτι εξωτερικό ως προς την ατομική ύπαρξη που εγκιβωτίζεται πάντοτε στον Άλλον. Ο Λακάν επέμενε ότι ο όρος του πρέπει να χρησιμοποιείται αμετάφραστος, ως ένα είδος αλγεβρικού συμβόλου. [Σ.τ. Μετ.]