Ισλαμικό κράτος, Η προέλευση και οι επιδιώξεις του (μέρος Β΄) -

του Βαγγέλη Κοροβίνη (Άρδην τ. 104)

Δ) Η εδαφικότητα και η σημασία της για την ανακήρυξη χαλιφάτου
Το τελευταίο χαλιφάτο ήταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία, που έφτασε στο απόγειό της τον 16ο αιώνα, όταν σταμάτησε η επέκτασή της μπροστά στα τείχη της Βιέννης για να μπει, αμέσως μετά, σε μια πορεία μακράς παρακμής. Πολλοί οπαδοί του Ισλαμικού κράτους δεν αναγνωρίζουν αυτό το χαλιφάτο ως νόμιμο, επειδή δεν εφάρμοζε πλήρως τον ισλαμικό νόμο και επειδή οι χαλίφες του δεν κατάγονταν από τη φυλή του Προφήτη.
Το Ισλαμικό Κράτος, το τωρινό χαλιφάτο, δεν είναι απλώς μια πολιτική οντότητα για τους τζιχαντιστές, αλλά και ένα όχημα σωτηρίας. Δηλώσεις πίστης και υποταγής έρχονται από τζιχαντιστικές ομάδες από όλο τον κόσμο. Ορισμένες απ’ αυτές διαθέτουν και εδάφη, όπως στη Λιβύη. Ένας μουσουλμάνος που αναγνωρίζει έναν παντοδύναμο θεό και προσεύχεται καθημερινά, αλλά που πεθαίνει χωρίς να δηλώσει πίστη και υποταγή σ’ έναν νόμιμο χαλίφη, δεν έχει ζήσει μια πλήρως ισλαμική ζωή.
Για να γίνει κανείς χαλίφης πρέπει να πληροί ορισμένους όρους, ένας από τους οποίους είναι να διαθέτει συγκεκριμένα εδάφη πάνω στα οποία θα εφαρμόσει τον ισλαμικό νόμο. Ο χαλίφης πρέπει λοιπόν να εφαρμόζει τη σαρία. Κάθε παρέκκλιση από την εφαρμογή της υποχρεώνει όσους έχουν δηλώσει πίστη και υποταγή στον χαλίφη να του επισημάνουν ιδιωτικώς ότι κάνει λάθος και, σε εξαιρετικές περιπτώσεις, να τον αφορίσουν και να τον αντικαταστήσουν, αν επιμένει στα λάθη του. Ανάμεσα στις υποχρεώσεις του χαλίφη είναι να εφαρμόζει τον ποινικό κώδικα, που προβλέπει αποκεφαλισμούς και κόψιμο των χεριών των κλεφτών. Στις υποχρεώσεις του είναι επίσης η παροχή ελεύθερης στέγασης, τροφής και ένδυσης για όλους, αν και οποιοσδήποτε που θέλει να πλουτίσει με την εργασία του μπορεί να το κάνει. Οι προβλέψεις οι σχετικές με τις κοινωνικές παροχές δεν είναι απλώς πολιτική του Ισλαμικού Κράτους, αλλά μια υποχρέωση προβλεπόμενη από τον νόμο του Θεού.

Ε) Η αποκαλυψιακή σκέψη του Ισλαμικού Κράτους και η κρίση του πολιτισμού

Ολοι οι μουσουλμάνοι αναγνωρίζουν ότι μόνον ο θεός γνωρίζει το μέλλον. Το Ισλαμικό Κράτος διαφέρει από σχεδόν όλα τα τζιχαντιστικά κινήματα, επειδή πιστεύει ότι εμπεριέχεται στη γραφή του θεού ως κεντρικός παράγων της Αποκάλυψης. Είναι ως προς αυτό το σημείο, κυρίως, που το Ισλαμικό Κράτος διαφέρει ριζικά από τους προκατόχους του.
Σε αδρές γραμμές, η Αλ-Κάιντα, για παράδειγμα, δρα ως ένα παράνομο πολιτικό κίνημα με κοσμικούς στόχους κατά νου, όπως την εκδίωξη των μη μουσουλμάνων από τη Σαουδική Αραβία, την καταστροφή του κράτους του Ισραήλ κ.λπ. Το Ισλαμικό Κράτος έχει το μερίδιο του κοσμικών στόχων (περιλαμβανομένων στα εδάφη που κατέχει της συλλογής σκουπιδιών ή της παροχής νερού) αλλά η συντέλεια είναι ένα λάιτ-μοτίφ της όλης προπαγάνδας του. Ο Μπιν Λάντεν σπανίως αναφερόταν στην ημέρα της κρίσεως και, όταν το έκανε, έδειχνε να υποθέτει ότι θα είναι καιρός πολύς, που ο ίδιος θα έχει πεθάνει όταν γίνει η δοξασμένη εμφάνιση του Θεού. Ένα μέρος της αποκαλυπτικής σκέψης του Ισλαμικού Κράτους βασίζεται σε κάποιες σουνιτικές πηγές. Αυτές περιλαμβάνουν την πίστη ότι θα υπάρξουν μόνον δώδεκα χαλίφες νόμιμοι (ο Μπαγκντάντι υποτίθεται ότι είναι ο όγδοος). Ότι οι στρατοί της Ρώμης θα συγκεντρωθούν για να συναντήσουν τους στρατούς του ισλάμ στη βόρεια Συρία και συγκεκριμένα στο Νταμπίκ, μια συριακή πόλη κοντά στο Χαλέπι.
Το Ισλαμικό Κράτος έχει δώσει μεγάλη σημασία στην πόλη αυτή. Ονόμασε το προπαγανδιστικό του περιοδικό Νταμπίκ και γιόρτασε όταν, με μεγάλο κόστος σε ανθρώπινες ζωές, κατέκτησε τα ασήμαντα από στρατηγική άποψη εδάφη του Νταμπίκ. Είναι εδώ που ο Προφήτης αναφέρει ότι θα στρατοπεδεύσει ο στρατός της Ρώμης. Οι στρατοί του ισλάμ θα συναντηθούν με τους αντιπάλους τους και το Νταμπίκ θα γίνει το Βατερλό της Ρώμης.
Τώρα που κατέλαβε το Νταμπίκ, το Ισλαμικό Κράτος περιμένει την άφιξη χερσαίων δυνάμεων του εχθρού εκεί, των οποίων η ήττα θα σημάνει την αντίστροφη μέτρηση για την Αποκάλυψη. Τι εννοεί η αποκαλυπτική γραμματεία όταν αναφέρεται στη Ρώμη, είναι ζήτημα συζήτησης. Ορισμένες πηγές του Ισλαμικού Κράτους ταυτίζουν τη Ρώμη με ένα στρατό απίστων, και οι Αμερικανοί πληρούν τις σχετικές προδιαγραφές.
Ο Ντενί Κρουζέ και ο Ζιλ Κεπέλ συσχετίζουν τις «χιλιαστικές προσδοκίες» των τζιχαντιστών με την κρίση του πολιτισμού, την παρακμή της νεωτερικότητας, σε συνέντευξή τους που αναδημοσιεύεται στο περιοδικό Άρδην (διπλό τεύχος 101-102, Αύγουστος-Νοέμβριος 2015): «Για να κατανοήσουμε γιατί τόσοι νεαροί Γάλλοι νιώθουν τον πειρασμό να ενταχθούν στο Ισλαμικό Κράτος, δεν αρκούν οι κοινωνιολογικές αναλύσεις. Κατ’ αρχήν δεν θα έπρεπε να πιστέψουμε ότι προέρχονται αποκλειστικά από υποβαθμισμένα προάστια. Όλο και περισσότερο αυτοί οι Γάλλοι τζιχαντιστές δεν προέρχονται από πρόσφατους μετανάστες, αλλά από τη μικροαστική τάξη… κατοικούν σε περιοχές που δεν υποφέρουν ιδιαίτερα στο κοινωνικοοικονομικό επίπεδο». Ταυτοχρόνως, δεν ανήκουν πουθενά, είναι «άνθρωποι χωρίς ιδιότητες», όπως θα έλεγε ο Μούζιλ, μετέωροι, με απουσία συνεκτικής ταυτότητας. «Νεαροί χωρίς κανένα σημείο αναφοράς… μπορεί να προσπαθήσουν να αναζητήσουν σ’ ένα μυθοποιημένο παρελθόν, εκείνο του αρχέγονου Ισλάμ, μια τάξη που μπορεί να τους προσφέρει κανόνες και αξίες… Εγγράφονται σ’ ένα συλλογικό πρόταγμα, την οικοδόμηση του χαλιφάτου, που εμφανίζεται σαν μια επίγεια ουτοπία, όπου όλος ο κόσμος έχει δουλειά, δεν υπάρχουν φτωχοί και μπορείς να πάρεις μία πρόγευση από τον κόσμο του επέκεινα. Προφανώς για να περάσεις από τον φόβο του τέλους του κόσμου και της υπαρξιακής αγωνίας στην πιο ακραία βία, πρέπει να πραγματοποιήσεις ένα βήμα που δεν είναι τόσο απλό… Η επιθυμία για τον πόλεμο και τη βία είναι ένας τρόπος για να αποδείξεις στον Θεό την πίστη σου… αναβαθμίζοντας τη σημασία του μικρού τζιχάντ, του πολέμου κατά των άπιστων και των αποστατών εις βάρος του μεγάλου τζιχάντ, δηλαδή της εσωτερικής μάχης πάνω στον δρόμο του θεού, διευκολύνεις την επιλογή των βίαιων ενεργειών».

ΣΤ) Επέκταση ή θάνατος
Η ιδεολογική ακαμψία του Ισλαμικού Κράτους έχει για τους αντιπάλους του μία αρετή. Επιτρέπει να προβλεφθούν μερικές από τις ενέργειές του. Ο Οσάμα Μπιν Λάντεν ήταν σπάνια προβλέψιμος και έκρυβε τα σχέδιά του. Το Ισλαμικό Κράτος, αντίθετα, περηφανεύεται ανοιχτά για τα δικά του σχέδια. Η εξαπόλυση πολέμου για να επεκτείνει το κράτος του είναι ένα ουσιώδες καθήκον του χαλίφη. Ο ισλαμικός νόμος επιτρέπει προσωρινές, μόνον, συνθήκες ειρήνης, που διαρκούν λιγότερο από μία δεκαετία. Παρομοίως, η αποδοχή οποιουδήποτε συνόρου ως σταθερού είναι ανάθεμα. Εάν ένας χαλίφης ενδώσει σε μακρές περιόδους ειρήνης και σε σταθερά σύνορα, βρίσκεται σε λάθος δρόμο. Ο χαλίφης πρέπει να διεξάγει τζιχάντ τουλάχιστον μία φορά τον χρόνο. Το μοντέρνο σύστημα διεθνών σχέσεων γεννήθηκε το 1648 στη Βεστφαλία. Στηρίζεται στην αμοιβαία αναγνώριση των συνόρων απ’ όλα τα κράτη, έστω όχι αγόγγυστα. Για το Ισλαμικό Κράτος, αυτή η αναγνώριση σημαίνει ιδεολογική αυτοκτονία.
Η Δύση ανέχτηκε αρχικά την ίδρυση και την επέκταση του Ισλαμικού Κράτους, για να ανατρέψει το καθεστώς του Άσαντ (ένα καθεστώς που βάση στήριξής του είναι οι αλαουίτες, μια σιιτική μειονότητα σε μια κατά πλειοψηφία σουνιτική χώρα, τη Συρία), μεταξύ των άλλων. Αυτό που ήθελαν οι Αμερικανοί, οι Τούρκοι, οι Ισραηλινοί και οι μοναρχίες του Κόλπου, ήταν το Ισλαμικό Κράτος να εξασθενήσει όσο το δυνατόν πιο σύντομα τον Άσαντ, αλλά χωρίς να αποκτήσει μεγάλη δύναμη και να καταλάβει τη Δαμασκό.
Όταν οι τζιχαντιστές άρχισαν να προκαλούν με τους τελετουργικούς αποκεφαλισμούς, η Δύση επιδίωξε να τους αποδυναμώσει δι’ αντιπροσώπων, διά πληρεξουσίων, των Κούρδων και των Ιρακινών σιιτών, καθώς και με αεροπορικές επιδρομές. Αυτή η στρατηγική δεν εκτόπισε το Ισλαμικό Κράτος από οποιαδήποτε από τις ουσιώδεις κατακτήσεις του, αλλά το εμπόδισε πάντως να επιτεθεί στη Βαγδάτη και στην πρωτεύουσα των Κούρδων του Ιράκ, την Ερμπίλ.
Ορισμένοι Δυτικοί παρατηρητές κάλεσαν για κλιμάκωση του πολέμου, με την αποστολή χερσαίων δυνάμεων. Τα χαλιφάτα, πράγματι, δεν μπορούν να συνεχίσουν να υπάρχουν ως λαθρόβιες πραγματικότητες, διότι η εδαφικότητα, η κατοχή εδαφών, είναι ουσιώδης απαίτηση της ύπαρξής τους. Όλοι οι όρκοι πίστεως και υποταγής, χωρίς κατεχόμενα εδάφη θα «πήγαιναν περίπατο». Κατά πολλούς, όμως, το ρίσκο της κλιμάκωσης είναι τεράστιο. Εξάλλου, ο κυριότερος υποστηρικτής μιας αμερικανικής εισβολής είναι το ίδιο το Ισλαμικό Κράτος. Μια εισβολή με χερσαίες δυνάμεις θα επιβεβαιώσει τους χειρότερους φόβους των μουσουλμάνων όπου γης, για τη διεξαγωγή μιας νέας σταυροφορίας, που θα ενθαρρύνει νέες μαζικές στρατολογήσεις. Αν προστεθεί η ανικανότητα της Αμερικής ως δύναμης κατοχής (όπως δείχνει το παράδειγμα του Ιράκ και του Αφγανιστάν) η κλιμάκωση των επιχειρήσεων θα αποδεικνυόταν εν τέλει καταστροφική.
Ούτε οι Κούρδοι, ούτε οι σιίτες θα μπορούσαν να επανακτήσουν όλο το έδαφος του Ιράκ και της Συρίας που ελέγχει το Ισλαμικό Κράτος. Μισούνται στα εδάφη αυτά και επιπλέον δεν έχουν όρεξη για μια τέτοια περιπέτεια. Μπορούν όμως οι δυνάμεις αυτές να εμποδίσουν να επεκταθεί το Ισλαμικό Κράτος και το πέτυχαν ήδη από την άνοιξη του 2015. Η διακοπή της επέκτασής του κινδύνευε να καταστήσει τη διακήρυξη του Ισλαμικού Κράτους, ότι είναι εργαλείο της θέλησης του θεού και μοχλός της Αποκάλυψης, λιγότερο πιστευτή στα μάτια των ανά τον κόσμο οπαδών του. Η πραγματικότητα αυτή οδήγησε το Ισλαμικό Κράτος να εγκαταλείψει την αρχική του επιλογή, να περιορίσει τη δράση του στη Μέση Ανατολή. Υιοθέτησε από ένα σημείο και πέρα τη στρατηγική της Αλ-Κάιντα, για μεταφορά του πολέμου στην Ευρώπη και αλλού, μέσω τρομοκρατικών επιθέσεων.
Ένας πρόσθετος παράγοντας που άλλαξε τα δεδομένα ήταν οι αεροπορικές επιθέσεις των Ρώσων, που κατάφεραν ισχυρά πλήγματα στο Ισλαμικό Κράτος, καταστρέφοντας τις υποδομές και διαταράσσοντας το λαθρεμπόριο καυσίμων και όπλων και τη διακίνηση τζιχαντιστών από και προς την Ευρώπη, που διεξάγεται μέσω των συνόρων Τουρκίας και Συρίας. Τελευταία μάλιστα, οι Κούρδοι της Συρίας και οι δυνάμεις του καθεστώτος του Άσαντ, υποβοηθούμενες από τη ρωσική αεροπορία και στα πλαίσια μιας γενικότερης αντεπίθεσης ενάντια στο Ισλαμικό Κράτος, βρίσκονται κοντά στον στόχο του πλήρους σφραγίσματος των συνόρων Τουρκίας και Συρίας.
Το παζλ των εξελίξεων στην περιοχή συμπληρώνει η αγωνία και οι σπασμωδικές αντιδράσεις της Τουρκίας (κατάρριψη ρωσικού μαχητικού) και της Σαουδικής Αραβίας (εκτέλεση του σιίτη ιμάμη Νιμρ-αλ-νιμρ). Τα δύο αυτά κράτη νιώθουν ότι ΗΠΑ, ΕΕ, Ρωσία και Ιράν έχουν, παρά τις μεταξύ τους αντιθέσεις, καταλήξει σε συμφωνία για την επίλυση της κρίσης. Μια συμφωνία που δημιουργεί προοπτικά τις προϋποθέσεις να απειληθεί ακόμη και η ίδια η εδαφική ακεραιότητα της Τουρκίας και της Σαουδικής Αραβίας και, εν πάση περιπτώσει, δεν τους εξασφαλίζει έναν υπολογίσιμο περιφερειακό ρόλο.
Οι όποιες αντιδράσεις όμως της Τουρκίας και της Σαουδικής Αραβίας δεν μοιάζουν να μπορούν να βραχυκυκλώσουν τις αναπότρεπτες εξελίξεις και απ’ αυτήν την άποψη δεν είναι τίποτε άλλο παρά μάχες οπισθοφυλακών. Γενικότερα, πάντως, το μέλλον των σχέσεων μεταξύ ΗΠΑ και Ρωσίας θα παίξει καταλυτικό ρόλο στη νέα αρχιτεκτονική της Μέσης Ανατολής. Τυχόν εξακολούθηση της αντιπαράθεσης θα θέσει υπό αίρεση τις διευθετήσεις που προωθεί η Αμερική στην περιοχή.
Ζ) Η ισλαμιστική τερατογένεση και το πραγματικό πρόβλημα της εποχής μας
Η κρίση νομιμοποίησης των κοσμικών καθεστώτων στις αραβικές χώρες, η ιρανική επανάσταση, οι ζυμώσεις στους κόλπους της σαουδαραβικής διανόησης και η διάδοση του ουαχαμπισμού-σαλαφισμού από την ιδιαίτερα ωφελημένη από την κρίση του πετρελαίου Σαουδική Αραβία, ο επιτυχής αγώνας των μουτζαχεντίν στο Αφγανιστάν, αποτελούν κάποια από τα βήματα της διαδικασίας αποεκκοσμίκευσης και ισλαμοποίησης της Μέσης Ανατολής. Στο τέλος αυτής της διαδικασίας φαίνεται να χάθηκε ο έλεγχος. Με τη συνδρομή και των δυτικών επεμβάσεων στην περιοχή, παλαιότερων και πιο πρόσφατων, το όλο εγχείρημα κατέληξε σε μια άνευ προηγουμένου τερατογένεση, με τη δημιουργία της Αλ-Κάιντα αρχικά και του Ισλαμικού Κράτους αργότερα.
Η ισλαμική παράδοση, όπως είδαμε, επιδέχεται πολλές ερμηνείες. Η παράδοση των σουνιτών ιδιαίτερα, καθώς δεν διαθέτουν διακριτό σώμα κληρικών, βρίθει μιας πανσπερμίας προσεγγίσεων και ερμηνειών. Απ’ αυτή την άποψη, κάθε ουσιοκρατική προσέγγιση περί μιας πάγιας ουσίας του ισλάμ είναι άτοπη. Παρά τη δογματική «χαλαρότητα» του ισλάμ, πάντως, οι υποστηρικτές του Ισλαμικού Κράτους είναι ηθικά υπόλογοι για την ερμηνεία που διάλεξαν. Μια ερμηνεία που είναι τουλάχιστον «τραβηγμένη από τα μαλλιά». Συνολικά, το Ισλαμικό Κράτος δεν βασίζεται απλά και μόνον σε μια νεοφονταμεταλιστική εκδοχή της ισλαμικής παράδοσης, στα πλαίσια μιας εξιδανίκευσης της πρωτοϊσλαμικής εποχής και μιας εμμονής στο γράμμα των ιερών κειμένων, αλλά κυρίως σε μια διαστρέβλωση των ισλαμικών παραδόσεων. Όπως γράφει και ο καθηγητής της κοινωνικής ανθρωπολογίας των ισλαμικών κοινωνιών στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Γεράσιμος Μακρής σε πρόσφατο άρθρο του: «…σε καμιά περίπτωση το Ισλαμικό Κράτος δεν πρέπει να κατανοηθεί ως έστω μία ακραία μορφή ισλάμ. Πρόκειται μάλλον για καρκίνωμα στο σώμα της ισλαμικής παράδοσης. Σίγουρα ξεπηδά από τα σπλάχνα της, όπως κάθε καρκίνος, στην ουσία όμως διαστρέφει τη λογική της και προδίδει τη μακραίωνη κοινωνική και πολιτισμική κληρονομιά της».
Θα ήταν, λοιπόν, εύκολο, ανακριβές και παρακινδυνευμένο να αποκαλέσει κανείς το πρόβλημα με το Ισλαμικό Κράτος ως ένα πρόβλημα με το ισλάμ εν γένει, ένα πρόβλημα σύγκρουσης πολιτισμών. Σύμφωνα μ’ αυτή την προσέγγιση, περί σύγκρουσης πολιτισμών, δεν μπορεί να υπάρξει καμία άλλη έκβαση στην εξελισσόμενη σύγκρουση, εκτός από τη νίκη ή του ισλάμ επί της Δύσης και τη δημιουργία ενός παγκόσμιου χαλιφάτου (δηλαδή μιας ισλαμικής αυτοκρατορίας) ή τη νίκη των «αμερικανικών αξιών» που θα γίνουν αποδεκτές και από ένα «εκσυγχρονισμένο» Ισλάμ σε έναν «παγκοσμιοποιημένο» κόσμο. Η ανάγνωση αυτή είναι ένα «κείμενο διωγμών», όπως θα έλεγε και ο ανθρωπολόγος Ρενέ Ζιράρ, δηλαδή μία εναγώνια προσπάθεια να αποκτήσουν οι ΗΠΑ ένα υποκατάστατο της συσπειρωτικής δύναμης του πάλαι ποτέ αντικομμουνισμού στις συνθήκες της ύστερης νεωτερικότητας, στα πλαίσια της οποίας, περισσότερο από ποτέ, αναφύεται η ανάγκη για αποδιοπομπαίους τράγους και κοινούς εχθρούς.
Όμως, ο αγώνας για να μπλοκαριστεί και να αποτραπεί μια νέα σταυροφορία ενάντια στο ισλάμ εν γένει (ή ακόμη και ένας ανοιχτός εμφύλιος πόλεμος επί ευρωπαϊκού εδάφους που θα ξεκινούσε με την ανταποδοτική βία των Ευρωπαίων, με επιθέσεις σε τζαμιά και μουσουλμανικές γειτονιές), δεν επαρκεί για να αντιμετωπισθούν τα αδιέξοδα ενός κόσμου αποδιοργανωμένου και αφιλόξενου, ενός κόσμου σήψης των αξιών και διαφθοράς, διεκδίκησης για άμεση ικανοποίηση της επιθυμίας και αποσυντιθέμενου ατομικισμού, υπερκατανάλωσης και διεύρυνσης των κοινωνικών ανισοτήτων. Θα έπρεπε παράλληλα και κύρια να γίνει προσπάθεια να αρθρωθεί μια μετανεωτερική απάντηση απέναντι στην εξάντληση της δυναμικής των νέων χρόνων, στην αποσύνθεση του ανθρωπολογικού υποβάθρου της Δύσης και τις διαλυτικές της συνέπειες για τον πλανήτη στο σύνολό του. Η ισλαμική τερατογένεση και η μανιχαϊστική παραπειστική της μετατόπιση στον υποτιθέμενο «πόλεμο των πολιτισμών», κρύβουν τελικά το πραγματικό πρόβλημα, που δεν είναι του Ισλαμικού Κράτους, αλλά των αντιπάλων του. Είναι η εσωτερική ανθρωπολογική κατάρρευση του νεωτερικού πολιτισμού και η ανάγκη μετανεωτερικής διεξόδου. Και όχι βέβαια νεοφονταμενταλιστικής, βασισμένης στις «ρίζες» του ενός ή του άλλου πολιτισμού ή, πολύ περισσότερο, τερατογενέσεων όπως το Ισλαμικό Κράτος.