Των Ζαχαρία Μίχα* και Σωτήρη Δημόπουλου** από το defence-point.gr
Η σύγκρουση στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, στο “μαλακό υπογάστριο” της Ρωσίας, συνεχίζει να μαίνεται. Η επιτιθέμενη αζερική πλευρά, με τη βοήθεια των Τούρκων, δεν επιδεικνύει ενδιαφέρον για κατάπαυση του πυρός σε αυτή τη φάση, καθώς δεν έχει πετύχει τους αντικειμενικούς σκοπούς της επιχείρησης. Πολυπληθέστερη, πλουσιότερη και πολύ καλύτερα εξοπλισμένη χώρα το Αζερμπαϊτζάν και η σύμμαχός του Τουρκία θεωρούν ότι έχει έρθει η ώρα για αλλαγή του status quo στην περιοχή και αυτό επιχειρούν με την ισχύ των όπλων.
Μεγάλη αντίφαση αυτής της σύγκρουσης είναι ότι Τουρκία και Ισραήλ βρίσκονται στην ίδια όχθη. Σύμφωνα με δηλώσεις του Αζέρου προέδρου, Ιλχάμ Αλίεβ, η χώρα του έχει αγοράσει από το Ισραήλ οπλικά συστήματα αξίας πάνω από πέντε δισ. δολάρια. Η Αρμενία, εξαιτίας της ισραηλινής στήριξης στο Μπακού, προέβη στην ανάκληση του πρέσβη της από το Τελ Αβίβ. Αιτία ήταν η προμήθεια ισραηλινών όπλων στο Αζερμπαϊτζάν, όπως π.χ. τα UAV που εξολοθρεύουν τα αρμενικά τανκς στο Καραμπάχ.
Σύμφωνα με αραβικά ΜΜΕ, τις τελευταίες ημέρες του Σεπτεμβρίου, το Ισραήλ έστειλε δύο αεροσκάφη γεμάτα όπλα στο Αζερμπαϊτζάν. Επιπλέον, «τα αζέρικα αεροσκάφη, εντελώς φανερά, προσγειώνονται στις στρατιωτικές μας βάσεις στην έρημο του Νεγκέβ», γράφει η ισραηλινή εφημερίδα Haaretz.
Την ίδια ώρα οι σχέσεις Τουρκίας-Ισραήλ εξακολουθούν να είναι βαθιά προβληματικές. Παρά τις προσπάθειες που καταβλήθηκαν στο παρασκήνιο, οι σχέσεις των δυο χωρών ουδέποτε επανήλθαν στην ομαλότητα. Η ισλαμική ατζέντα του καθεστώτος Ερντογάν αποτελούσε πάντα «κόκκινο πανί» για το εβραϊκό κράτος. Πρόσφατα, ο Ερντογάν αναφέρθηκε στην Ιερουσαλήμ ως «η δική μας πόλη», αναφερόμενος στον έλεγχο της πόλης από την Οθωμανική Αυτοκρατορία για αρκετούς αιώνες μετά το 1517.
Πώς είναι, λοιπόν, δυνατόν οι δυο χώρες να συνυπάρχουν ομαλά στην ίδια πλευρά στη σύγκρουση στον Καύκασο; Ποιοι στρατηγικοί υπολογισμοί έχουν οδηγήσει τόσο κοντά Ισραήλ και Αζερμπαϊτζάν, μια σχέση που δεν επλήγη ούτε από την ισλαμιστική στροφή της Τουρκίας; Εκτός από τον οικονομικό λόγο, ο γεωστρατηγικός λόγος που το Ισραήλ στηρίζει το Αζερμπαϊτζάν αφορά στο Ιράν, που οι Ισραηλινοί θεωρούν κορυφαία απειλή.
Στόχος τους είναι η υπονόμευση του ισλαμικού καθεστώτος εκ των έσω, μέσω της ενίσχυσης του εθνικισμού της μεγάλης αζέρικης μειονότητας εντός του Ιράν. Παράλληλα, ελπίζουν ότι εάν αποφασίσουν να επιτεθούν στο Ιράν, θα έχουν τη δυνατότητα χρήσης του αζέρικού εδάφους. Μια πρώτη ορατή συνέπεια είναι η αντίθεση και του Ισραήλ με τη Ρωσία που θεωρητικά εγγυάται την ασφάλεια και την εδαφική ακεραιότητα της Αρμενίας.
ΤΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΣΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΟΥ ΙΡΑΝ
Το Ιράν, όπως τα περισσότερα κράτη της “περιφέρειας”, είναι μια χώρα κατ’ εξοχήν νέων ανθρώπων. Ο πληθυσμός του αναπτύσσεται με υψηλούς ρυθμούς, καθώς από 59 εκατομμύρια το 1990, έχει ξεπεράσει τα 80 εκατ., ενώ ο μέσος όρος ηλικίας είναι περίπου τα 25-30 έτη. Ταυτοχρόνως, η ιρανική κοινωνία παρουσιάζει σχετικά ενδιαφέρουσα εθνοτική ποικιλία, σύμφωνα πάντα με δημοσιευμένα στοιχεία που παρουσιάζουν μεγάλες αποκλίσεις: οι Πέρσες είναι το 61%, οι Αζέροι 18-40%, δηλαδή από 15-30 εκατομμύρια, οι Κούρδοι 10%, οι Λούροι 6%, και οι Άραβες, οι Βαλούχοι και οι Τουρκμένοι από 2%.
Αντιθέτως, η θρησκευτική σύνθεση εμφανίζεται περισσότερο ομοιόμορφη, με τους Σιίτες να αποτελούν το 89% και τους Σουνίτες μόνον το 9%. Η σιιτική παράδοση βοήθησε τον ιρανικό πολιτισμικό χώρο να διατηρήσει τη διακριτή του ταυτότητα απέναντι στους σουνίτες Άραβες. Το Ιράν κατέστη έτσι το κέντρο ενός σιιτικού τόξου, που περνά από το Ιράκ, τη Συρία και καταλήγει στον νότιο Λίβανο, στα βόρεια σύνορα του Ισραήλ. Η Χεζμπολάχ, λοιπόν, συνιστά μία αξιόπιστη συνορεύουσα εχθρική δύναμη για το Ισραήλ.
Ο σιιτισμός, κατά την επανάσταση του 1979, έγινε η ιδεολογική ομπρέλα που ένωσε τα αντι-αποικιοκρατικά αισθήματα και τις κοινωνικές επιδιώξεις των αγροτών και των μικροαστικών στρωμάτων της πόλης. Έως τότε, η πολιτική του Σάχη, εκτός από ακραία φιλοδυτική, επηρεαζόταν από τις ιδέες του περσικού εθνικισμού.
Ο αγιατολλάχ Χομεϊνί και οι μουλάδες, αντιθέτως, επέβαλαν το σιιτικό Ισλάμ ως κρατική ιδεολογία και σύστημα αξιών. Με τη διαδικασία αυτή επεδίωξαν να πετύχουν μεγαλύτερη συνοχή μεταξύ των εθνοτήτων, καθώς το κριτήριο της αποδοχής εκ μέρους της εξουσίας έγινε κυρίως το θρήσκευμα κι δευτερευόντως η εθνότητα.
Κυρίαρχη εθνοτική ομάδα, μετά τους Πέρσες, είναι οι Αζέροι. Η έκταση που κατοικούν οι Αζέροι εντός του Ιράν είναι διπλάσια από την έκταση του Αζερμπαϊτζάν (170.000 km2. έναντι 86.600 km2). Η δε αζέρικη μειονότητα στο Ιράν είναι τριπλάσια του πληθυσμού του Αζερμπαϊτζάν. Παρά το γεγονός ότι το Αζερμπαϊτζάν διαθέτει τον δεύτερο μεγαλύτερο σιιτικό πληθυσμό στον κόσμο μετά το Ιράν, η σχέση του με την θρησκεία είναι χαλαρή. Η στάση αυτή δυσχεραίνει τις προσπάθειες της Τεχεράνης να εισάγει το ιρανικό μοντέλο.
Οι Αζέροι του Ιράν δεν αντιμετωπίζουν με ομοιόμορφο τρόπο το ιρανικό κράτος. Στην πλειονότητά τους συμμάχησαν τόσο με τις μοναρχίες των Κατζάρ και Παχλεβί, όσο και με το ισλαμικό καθεστώς. Συμμετέχουν δε σε όλο τον κρατικό μηχανισμό. Αζέρικα κινήματα αυτοδιάθεσης εκδηλώθηκαν σε κρίσιμες ιστορικά στιγμές, όπως το 1908-9, 1920, 1945-46 και 1979-1980. Αυτή η κληρονομιά, ίσως, αφήνει ανοικτό το ενδεχόμενο σοβαρών διαφοροποιήσεων σε δεδομένες συνθήκες.
Σύμφωνα με τον πρώην πρέσβη του Αζερμπαϊτζάν στην Τεχεράνη Nasib Nasibzade (“Azerbaijan-IranRelations: Challenges and Prospects, Belfer Center for Science and International Affairs 1999) στους κόλπους των Αζέρων του Ιράν υπάρχουν τρεις τάσεις:
Πρώτη είναι των ιρανοκεντριστών. Συσπειρώνει τους θρησκευτικούς παράγοντες, τους επιχειρηματίες και τους κρατικούς υπαλλήλους, καθώς και διανοούμενους. Οι Αζέροι αυτής της κατηγορίας υποστηρίζουν και την ιδέα της ένωσης Ιράν-Αζερμπαϊτζάν.
Η δεύτερη τάση, αποτελούμενη από διανοούμενους και γραφειοκράτες, ανησυχεί για πιθανή διαίρεση του Ιράν, αλλά υποστηρίζει την ιδέα της πολιτιστικής και εδαφικής αυτονομίας, με σύνθημα “Δημοκρατία στο Ιράν, αυτονομία στο (ιρανικό) Αζερμπαϊτζάν”.
Η τρίτη τάση, σαφώς μικρότερη, αποτελείται από νέες πολιτικές οργανώσεις, που υποστηρίζουν την ανεξαρτησία του ιρανικού Αζερμπαϊτζάν και την ιδέα ενός μεγάλου Αζερμπαϊτζάν.
Ωστόσο, η σημαντικότερη απειλή για τους Αζέρους του Ιράν είναι η δημιουργία ανεξάρτητου Κουρδιστάν που θα σήμαινε απώλεια αζερικών εδαφών, καθώς οι Κούρδοι αποτελούν εκεί πλέον την πλειοψηφία. Αυτό είναι ένα στοιχείο που φέρνει κοντά Πέρσες και Αζέρους.
Η ΙΣΡΑΗΛΙΝΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Στο ερώτημα για ποιον λόγο το Ισραήλ υποστηρίζει το Αζερμπαϊτζάν απαντούν Ισραηλινοί ειδικοί σε δημοσίευμα που υπογράφει ο Gevorg Mirzaân. Οι λόγοι είναι ισχυρότεροι από το γεγονός ότι οι Αζέροι προμηθεύουν το Ισραήλ με το 40% του πετρελαίου που έχει ανάγκη.
Ο πρώην υπουργός Άμυνας και Εξωτερικών του Ισραήλ Avigdor Lieberman εξήγησε ότι «το Αζερμπαϊτζάν βρίσκεται στο σταυροδρόμι τριών αυτοκρατοριών – Περσικής, Οθωμανικής και Ρωσικής» και είναι σημαντικό για το Ισραήλ «να έχει ένα φιλικό κράτος σε αυτήν την περιοχή – ένα μουσουλμανικό, σύγχρονο και κοσμικό κράτος».
Στην πραγματικότητα, για το Ισραήλ, η στρατηγική σημασία του Αζερμπαϊτζάν εξηγείται από τα σύνορά του με το Ιράν. Τα σύνορα αυτά, λόγω της εγγύτητάς τους με την Τεχεράνη και την Κασπία, είναι τα πιο ευάλωτα σύνορα του Ιράν. Οι Ιρανοί δεν λησμονούν τις δηλώσεις της αζέρικης ηγεσίας για δημιουργία Μεγάλου Αζερμπαϊτζάν, δηλαδή για απόσπαση ιρανικών εδαφών. Οι Αζέροι από την πλευρά τους δεν λησμονούν τις προσπάθειες των Αγιατολάχ να φανατίσουν θρησκευτικά την αζέρικη μειονότητα. Οπότε, το Ισραήλ εξοπλίζει το Αζερμπαϊτζάν για ένα πιθανό πόλεμο όχι ενάντια στην Αρμενία, αλλά ενάντια στο Ιράν, αν και στην πράξη τα όπλα στρέφονται κατά των Αρμενίων.
Για κάποιο διάστημα κυκλοφορούσαν φήμες ότι το Αζερμπαϊτζάν θα μπορούσε να γίνει εφαλτήριο για μια αμερικανική-ισραηλινή επιχείρηση κατά του Ιράν. Το Μπακού, φυσικά, το αρνείται και δηλώνει μη παρέμβαση στη σύγκρουση Ιράν-Ισραήλ. οι δυο πλευρές να κάνουν τελική επιλογή: Οι Αζέροι αποφεύγουν να επιλέξουν δημόσια μεταξύ Ιράν και Ισραήλ. Οι δε Ιρανοί αποφεύγουν την κλιμάκωση, επιθυμώντας να αποτρέψουν τη μετατροπή του επίσημα ουδέτερου Αζερμπαϊτζάν σε εχθρό.
Το ισραηλινό “υποστηρίζουμε το Αζερμπαϊτζάν εναντίον του Ιράν”, πάντως, στην πραγματικότητα καταλήγει να υποστηρίζουν την Τουρκία, η οποία σήμερα είναι σκληρός αντίπαλος του Ισραήλ. Η πολιτική του Ισραήλ στον Καύκασο είναι αποκαλυπτική της προτεραιότητας που δίνει στην αντίθεσή του με το Ιράν. Με τον τρόπο αυτό, οι Ισραηλινοί αφήνουν εμμέσως ανοικτό ένα δίαυλο συνεννόησης με την Άγκυρα. Παράλληλα, η εμπλοκή τους στον Καύκασο, στην “αυλή” της Ρωσίας, αντισταθμίζει την εμπλοκή των Ρώσων στη Συρία.
(*Διευθυντής Μελετών στο ινστιτούτο Αναλύσεων Ασφάλειας και Άμυνας – ΙΑΑΑ/ISDA
**Διδάκτωρ Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου & Πτυχιούχος του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων του Κιέβου. Εργάζεται ως Πολιτικός Αναλυτής)
