του Ν. Βαρδιάμπαση, από το Άρδην τ. 32, Νοέμβριος 2001
Κυρίες και Κύριοι
Μας ξάφνιασε ο Μανώλης με τη συναγωγή των λέξεων για το νερό. Νεροσυρμές, ρυάκια, ποταμοί, πηγές και δρόλαπες.
“Έγινε σύλληψη”, κατά πως γράφει (σ. 214-5) χρησιμοποιώντας τη φράση για την καταιγίδα στο κερκυραϊκά ιδίωμα, αντί για τον υδρολαίλαπαή δρολάπι.
“Οι Κερκυραίοι χρησιμοποιούν το λαμβάνω. Γι’ αυτά πιθανολογώ -γράφει- πως το λαίλαψ είναι αναδιπλασιασμός, άτι η βασική θεματική ρίζα
είναι το λαπς [απ’ όπου το λάτιτω (> μέλλ. λάψω): πίνω άπληστα νερό]. Οπότε με συνδυασμό των λέξεων λη-ψις (: αρπαγή) + λαίλαψ (: καταιγίδα) και της ρίζας λαπς και από συμφυρμό τους και με το επιτακτικό συν γεννήθηκε η λέξη σύλληψη που χρησιμοποιούν οι Κερκυραίοι για το δρολάπι” Έγινε σύλληψη… λοιπόν 1.340 επιθέτων^) από τον Μανώλη. Τόσα καταχωρεί στο βιβλίο του για το νεα-ράν> νηρόν> νερό.
Και “Αμφί δ’ ύδωρ ψύχρον κελά-δει…”, κατά πως έλεγε η Σαπφώ. (Κι ολόγυρα νερό κρούσταλλο κελαηδεί) στις… 470 τόσες σελίδες του “Ύδωρ, Αύρα, Νερό”.
Στην δεύτερη ενότητα με τίτλο “Τι απέγιναν οι αρχαίες λέξεις” βρίσκουμε και την *βρυξ. Εδώ ανήκουν το βουρκώνω – κατά πως γράφει στη σελ. 224 – “θολώνουν τα μάτια μου από τη συγκίνηση χωρίς να δακρύζω και μεταφορικά για τον καιρό “βουρκωμένος καιρός””
“Στα δεκάξι χρόνια της απομόνωσής μου από την κοινωνία και τη φύση -γράφει στην Πρώτη Εξήγηση για την ενασχόληση του με τη γλώσσα, σ. 429-430- (δώδεκα στη φυλακή και τέσσερα στην εξορία)… συνειδητοποίησα απόλυτα την αξία του λεκτικού συμβολισμού… Η μόνη ανταλλαγή λέξεων (τον ένα χρόνο της απόλυτης απομόνωσης) γίνονταν, υποχρεωτικά, με το φύλακα του κελιού… Το υλικό απ’ αυτές τις συζητήσεις υπήρξεν η πρώτη ύλη για να γραφτεί το βιβλίο Το φαινόμενο της αλλοτρίωσης στη γλώσσα… Μέσα στο απόλυτο σκοτάδι, ζούσα μόνο με τις λέξεις. Έφερνα τον απέξω κόσμο μέσα στο κελί με τις λέξεις… Με τις λέξεις ανιστορούσα το παρελθόν κι έπλαθα το μέλλον… Επιβεβαίωνα την ύπαρξη μου μέσα από τον λεκτικό συμβολισμό”
[Τότε μας χώριζε ο ψηλός εξωτερικός μαντρότοιχος. Εγώ έμενα οικότροφος -μαθητής Γυμνασίου Αίγινας— σ’ ένα γειτονικό σπίτι -για να σας πω κάτι δικό μου- και άκουγα κατά διαστήματα τις διαμαρτυρίες μέρα και νύχτα. Λαέ της Αίγινας ο αρχιφύλακας Τάδε ΜΑΣ ΒΑΣΑΝΙΖΕΙ… φώναζε ένας. Μας βασανίζει, επαναλάμβανε ρυθμικά ο χορός των κρατουμένων απ’ το έγκατο τριών κελιών. Μετά άλλος απ’ το διπλανό κελί και ο χορός να επαναλαμβάνει κυκλικά μέρα και νύχτα.]
0 Μανώλης τότε, στο κελί της απομόνωσης, φαντάζονταν τον Αιακό -που αναφέρει στην Εισαγωγή του- να ικετεύει τον Υέτιο Δία στο Όρος να βρέξει(!) για να σωθεί ο λαός των Μυρμιδόνων του.
Βουρκώνουν ακόμα τα μάτια του σημερινού απ’ όλες αυτές τις τυραννίες που τράβηξαν οι ηττημένοι του Εμφυλίου, οι πολιτικοί αντίπαλοι των νικητών.
Μετά την θεογονία του Ωκεανού, του μέγα ποταμού με τα 3.000, δηλαδή τα αμέτρητα ποτάμια του [καθόσον ο ιερός αριθμός 3 φανερώνει άπειρο πλήθος], ο Γλέζος πηγαίνει στους Ίωνες Φυσικούς, που από θεωρητική ανάγκη μιλούν για τη φύση του νερού.
Αιτούμενο των Ιώνων στα Περί Φύσεως πονήματά τους είναι η Φύση, σ’ ένα τόπο όπου τα πάντα φύονται. [Ο αϊδιος ελληνικός κόσμος δεν είναι Γένεσις, όπως η εβραϊκή. Δεν είναι natura (απ’ το nasco: γεννώ) της Λατινικής ή νέϊτσερ των λατινογενών γλωσσών, αλλά Φύσις της *φυ-, απ’ όπου το φύω: φυτρώνω, βλαστάνω. Φυτρώνουν οι θεοί: ο θεός Ουρανός, η θεά Γαία και με τα θεϊκά σώματά τους απαρτίζουν τον κόσμο. Φυτρώνουν τα φυτά, τα φύλα των ανθρώπων, τα φύλα των ζώων ακόμα και τα φύλα των ονείρων…]
Συγκεντρώνει λοιπόν ο Γλέζος τις απόψεις για τη φύση του νερού των Προσωκρατικών: όσα είπαν Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης, Ηράκλειτος, Αναξαγόρας, Εμπεδοκλής Δημόκριτος κι αυτό είναι ιδιαίτερα χρήσιμο για τον αναγνώστη. Καταγράφει ακόμα το λόγο του Σωκράτη από τις Νεφέλες, παραθέτει τις απόψεις του μεγάλου γιατρού Ιπποκράτη, το λόγο του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη για το νερό. Κι αμέσως μετά ο συγγραφέας πηγαίνει στην ετυμολογία του νερού κάνοντας στη σελ. 33 αρχική μνεία του Ασωπού ποταμού Αχαΐας, Βοιωτίας, Φθιώτιδας, Αίγινας. Λακωνίας, Φρυγίας.
Το *ε-τεόν *έ-τυμο του τι *εσ-τί [νερό του… *Ασωπού επί του προκειμένου], ακόμα το *εσ-μέν, η Ευ-*εσ-τώ (ευεξία, κορυφαίος όρος του Δημοκρίτου), η ευ-ετηρία (ευφορία) και η *ε-τυμολογία παράγονται -κατά την άποψή μας- από την σανσκριτική ρίζα *as- στα ελληνικά *εσ-, που έχει την έννοια του: πνειν, ζην. είναι.
[Όλες αυτές οι λέξεις: ετεόν -έτυμο – εστί – εσμέν – Ευεστώ – ετυμολογία και Ασωπός(Ι) είναι της ίδιας ρίζας *ας-, *εσ-, που έχει τη σημασία του πνειν, ζην, είναι.
Το εστί – εσμέν της Ύπαρξης του όντος (μετοχής του ειμί) συνδέθηκε με το ετυμολογώ, με τη\ Ευεστώ: ευεξία και με τον Ασωπό. Κ αυτό είναι καταπληκτικό. Πηγή της ευεξίας (υγείας) και προϋπόθεση της Ύπ-αρξης του όντος να είναι ο Ασωπός της *ας-, *εσ-.]
Στην *as-, ά-si, ανήκει ακόμα γ ομηρική άσις: ίλυς (Ιλ. Φ 321) τοι ασίου: εφόρου λειμώνος παρά το* Κάϋστρον ποταμόν της Λυδίας σπ Μ. Ασία. Αυτό σημαίνει -χωρίς βέβαια την εξήγηση αυτή να την υιοθετεί ενδεχομένως ο Γλέζος, επειδτ δεν την αναφέρει: να συγγενευο με το ζειδωρον νερο κάθε Ασωπ της *as- *εσ-, εκτός από το εσ: ακόμα η ετεός έτυμος που ψάχνου σε κάθε λέξη.
Το νερό του Ασ-ωπού, λοιπόν, ναι προϋπόθεση για τη ζωή [το πνει\ ζην, είναι που είπαμε της *as-, *εσ ] και προϋπόθεση για την Ευ-εσ-τοο
Οιαδήποτε αρρώστια εμφανίζεται κυρίως ως διαταραχή ύδατος και η γενική θεραπεία -πέρα από την αιτιολογική αντιμετώπιση- στηρίζεται στη χορήγηση νερού από τη φλέβα Η πρώτη δουλειά με την εισαγωγή ασθενούς είναι η τοποθέτηση ορού, που περιέχει νερό.
Ή να το πούμε διαφορετικά: τα δισεκατομμύρια κύτταρά μας μοιάζουν με πλωτά νησιά.
15 μπουκάλια μεταλλικού νερού του λίτρου εκάστον, όπως το Λουτρακίου, κατανέμονται έξω από το κύτταρα,
30 μπουκάλια νερού βρίσκονται μέσα τους σε μικροσκοπικές λιμνούλες
και 3-4 μπουκάλια φτιάχνουν το πλάσμα του αίματος που ρέει ανάμεσα στα νησιωτικά συγκροτήματα των κυττάρων με τα αρδευτικά του ρυάκια.
Τα 48-50 μπουκάλια νερού, όμως, (15 έξω + 30 μέσα + 3-4 του πλάσματος), αντιστοιχούν στο 50-60% του ολικού βάρους του σώματος μας… το μισό μας βάρος και πλέον είναι νερό’ και το σπουδαιότερο: το νερό αυτό ανανεώνεται διαρκώς. Η κίνηση του είναι συνεχής, ζωτικής σημασίας, προϋπόθεση της ζωής.
Κρύβουμε μέσα μας όλες τις φυσικές παρουσίες του νερού, τα 3.000 ποτάμια του Ωκεανού και., άνθρωπος μικρός κόσμος.
Μέσα στις αρτηρίες μας ρέει ο υπόγειος Ασωπός, ο αέναος Νέστος, ο βαθυρρείτης Στρυμών, ο καλίρρος Ευρώτας, ο βαθύρροος ορμητικός Σπερχειός, ο ποθητός Ισμηνός, ο άγαν ωκύρροος Αξιός και άλλα ρυάκια και χείμαρροι και μεις διψάμε και πίνουμε… Το κέντρο της δίψας στον υποθάλαμο ρυθμίζει διαρκώς τις ανάγκες.
Μετά τη σελ. 35 ακολουθεί η θεματική κατάταξη των λέξεων της αρχαίας για τα νερό σε δύο ενότητες: Το νερό ως φυσικό φαινόμενο (ύδωρ, υετός, αύρα, όμβρος, χιών κ.λπ.) και δεύτερον οι σχέσεις του ανθρώπου με το νερό (δίψα, κολύμπι, λουτρόν κ.λπ.).
Εδώ η δουλειά του Γλέζου εντυπωσιάζει. Καταγράφει υπομονετικά, μεθοδικά και τεκμηριωμένα σε 157 πολύτιμες σελίδες ότι υπάρχει. Πρόκειται για δουλειά μυρμηγκιού εκείνων των διψασμένων Μυρμιδόνων της Αίγινας που μνημονεύει.
Το “Ύδωρ, Αύρα, Νερό” είναι εξαίρετο και εξαιρετικά χρήσιμο. Εντυπωσιάζει η όλη δουλειά, κυρίως η συλλογή των υδρονυμικών τοπωνυμίων, που για πρώτη φορά παρουσιάζονται μ’ αυτό τον τρόπο συγκεντρωμένα και γι’ αυτό και μόνο – για τα υδρονυμικά τοπωνύμια – το βιβλίο του Γλέζου είναι πολύτιμο.
Θα μπορούσε κάποιος να αμφισβητήσει ή να αναρωτηθεί αν ορισμένες λέξεις που ο Γλέζος παραθέτει, όπως οι εντυπωσιακές λίβνη και λιβ-νίτου κερκυραϊκού ιδιώματος, σχετίζονται ή όχι με τα επίθετα του θεού της υγρής φύσης Λειβήνου Διονύσου -η λίβ-νη και λιβ-νί- όπως σχετίζονται με τον Λειβήνο οι αρχαίες λίβει (σπένδει), λίβος (σταγών), λιβάς (ρυάξ, πηγή).
Πολύ ωραία η συσχέτιση που παραθέτει του πλύνω, πλυνεύς, πλύντρον με τα Ιερά Πλυντήρια των πέπλων του ξοάνου της θεάς Αθηνάς της 25ης θαργηλιώνος και άλλες πολλές συσχετίσεις που κάνει, τις συνδεόμενες με τη λατρεία του Ιερού Ύδατος.
Αυτή η αναφορά στα καθαρτήρια “αγιάσματα” του καθαρω, καθαίρω: απορρίπτω τα καθάρματα με το καθάριο νερό της νοητής Κασταλίας είναι φυσικό να υπάρχει. «Ύδωρ ραντισμού άγνισμά εστί», παραθέτει ο Γλέζος, καθώς αναφέρει και το καθάρσιον ύδωρ με το οποίο στην Εκκλησία του Δήμου εξάγνιζαν.
Έξοχη η σύνδεση, που επιχειρεί, της Δρόσου με τις Αγλαυρίδες θυγατέρες του Κέκροπος: την Άγλαυρον (αύρα), τη δροσοσταλίδα Έρση, τη δροσερή Πάνδροσο.
Άριστα επιλεγμένα τα ομηρικά του για τον λόίετρον: λοετρόν: λουτρόν, τα «λοετρά ωκεανίοιο» και άλλα πολλά παραθέματα για τα «αενάοντα ύδατα».
Από τους πολιτισμούς, όμως, που αναφέρει: τον αιγυπτιακού στον Νείλο, τον ινδικού στον Ινδό, τον ασσυριακού στον Τίγρη και στον Ευφράτη, τον ελληνικού πλάι στα ποτάμια μας και στις αστείρευτες πηγές του νερού, απουσιάζει ο α-μπόρντ-ντελ-ο (γαλλιστί) [Α-μπορντ: στην-όχθη, ντελ-ο: του-νερού] πολιτισμός -εντός εισαγωγικών- που είναι ο σύγχρονος, ωμοφάγος, αμερικανο-ευρωπαϊκός των “θεσμικών” και κυρίως των “εξωθεσμικών” διαχειριστών της πα-γκοσμιοποιημένης μας κοινωνίας.
Το θέμα βέβαια το προσεγγίζει διαφορετικά, πολιτικά και σε βάθος, όταν στην Πρώτη Εξήγηση μιλάει με πόνο για την ολέθρια μετατροπή της Δημοκρατίας σε μονοκρατία, της αυτοδιοίκησης σε ετεροδιοίκηση. Τότε που κακοφορμίζει το νερό απ’ τα τοξικά απόβλητα της υποκουλτούρας, της εκμετάλλευσης, του λιμού του Τρίτου Κόσμου, της καταπάτησης των στοιχειωδέστερων ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Το βιβλίο του Γλέζου είναι όντως εντυπωσιακό και εξαιρετικά χρήσιμο. Χρήσιμο για όλους, κυρίως για τον μαθητή και για το γονιό, για τον καθηγητή, για τον δημοσιογράφο και κυρίως για τον συγγραφέα. Γι’ αυτόν που ζει από τα γραφόμενά του – όπως ο ομιλών.
0α μπορούσαμε βέβαια να πούμε και άλλα πολλά για τις αρετές του πονήματος. Η κλεψύδρα όμως του κ. Πασαλάρη αδειάζει και μόλις προφταίνουμε να πούμε τον τελευταίο μας λόγο.
Ο εγγονός του νερομυλωνά της Νάξου, λοιπόν, μας προσφερει κατ χειροπιαστό και σημαντικό που απαιτεί μόχθο. Μας δίνει με το πόνημα του αυτό τις λέξεις που ονειρεύττ- ε στην απομόνωση της Αίγινας και τυ. άλλων κάτεργων. Αυτά τα 1340 λυτρωτικά επίθετα του νερού της ελι-κοφλέβαρης και βαθύζωνης. “που κελαηδούν μέσα από τους κλώνους r: μηλιάς, καθώς τα φύλλα σιγοσιου-νται” και στη συνέχεια στα φύλλα τοι “Ύδωρ, Αύρα, Νερό”. «Κώμα καταρ-ρει», λεει η Σαπφώ σ’ αυτό το ποίημα.
Μας αφήνει άφωνους η δουλεία του.
Απ’ τα «χιονόδοξα βουνά» (1) του Ελύτη ίσαμε τα «ερεβώδη λουτρά, βα-θέα της δύσεως» (2) του Κάλβου, ar το ξέσπασμα της καταιγίδας με · ία γρηγορότερα τρέχοντας κι από βροχή» (3) ίσαμε το προφητικόν «Λαλο. ύδωρ»… «εν γη ανύδρω……
«τις γενναίες του νερού ανάβει σταγόνες» (4) ο Μανώλης «στου νερού των αιώνων την άκρη Τον ευχαριστούμε.
Σημειώσεις
1. Ο. Ελύτη, Ήλιος ο Πρώτος (III
2. Α. Κάλβου, ΒρεταννικήΜούσα
3. 0. Ελύτη, Το Άξιον Εστί, Η Γένεσις: (Δ Ύμνος)
4. Ο ακριβής στίχος είναι: «Και γενναίες του νερού ν’ ανάβω σταγόνες ο γενναιότερος». 0. Ελύτη, Τα Πάθη, Άσμα ια’.
