του Σ. Δημόπουλου, από το Άρδην τ. 44, Νοέμβριος 2003
Το Πόρτο Αλέγκρε είναι μια βραζιλιάνικη πόλη με πληθυσμό περίπου 1,2 εκατομμύριο κατοίκους και εκτείνεται κατά μήκος του μολυσμένου ποταμού Γκουαίμπα της νότιας Βραζιλίας. Είναι περιφερειακή πρωτεύουσα της πολιτείας του Ρίο Γκράντε ντο Σοιλ. Το 1940 ζούσαν εκεί λιγότεροι από 300.000 κάτοικοι. Σήμερα μόνο στις 250 φαβέλας (παραγκογειτονιές) ζουν περίπου 400.000 άνθρωποι.
Από το 1989, το Πόρτο Αλέγκρε κυβερνάται από το Κόμμα των Εργαζομένων (Ρ.Τ.). Αυτό το κόμμα ιδρύθηκε το 1980, όταν το στρατιωτικό καθεστώς επέτρεψε για πρώτη φορά την σύσταση κομμάτων. Δημιουργήθηκε από ένα συνασπισμό εργατικών συνδικάτων, κοινωνικών κινημάτων από τις πόλεις και τα χωριά, ανθρώπων από Χριστιανικές κοινότητες και πρώην μαρξιστικές και τροτσκιστικές επαναστατικές ομάδες. Το Ρ.Τ. δεν έχει ξεκάθαρη ιδεολογία αλλά διαθέτει δύο βασικούς άξονες:
-inversao de prioridades (αντιστροφή των προτεραιοτήτων): το πελατειακό σύστημα, που εξυπηρετεί τις ομάδες της ελίτ, πρέπει να πάψει να υφίσταται και να αποκτήσουν προτεραιότητα οι ανάγκες των φτωχών.
-participao popular (λαϊκή συμμετοχή). Όπως σε όλες τις χώρες του κόσμου, ο λαός της Βραζιλίας βρίσκεται στην αναζήτηση της πραγματικής δημοκρατίας.
Η Ρεβέκκα Άμπερς παραθέτει μερικά ενδιαφέροντα στοιχεία από δημοσκόπηση. Για παράδειγμα, στην ερώτηση “αν θα γίνονταν η χώρα καλύτερη σε περίπτωση που ο λαός είχε την εξουσία των αποφάσεων” οι θετικές απαντήσεις κυμαίνονταν στο 71 -86% των ερωτώμενων (1991). Η πραγματική συνεισφορά του Ρ.Τ. συνίσταται στην επίγνωση ότι ο λαϊκός έλεγχος στα δημόσια έξοδα είναι το κλειδί για την ουσιαστική λαϊκή συμμετοχή στην πολιτική (Ρ.Α., σ. 82). Επομένως, το Ρ.Τ. εισήγαγε την πρακτική της “orcamento participativo” (την άμεση δημοκρατική συμμετοχή στο προϋπολογισμό) από το 1989 και μετά.
Πώς δουλεύει το σύστημα:
Μερικές βασικές φάσεις της διαδικασίας θα μπορούσαν να συνοψισθούν στα ακόλουθα:
1. Η πόλη του Πόρτο Αλέγκρε υποδιαιρείται σε 16 διαμερίσματα. Τον μήνα Απρίλιο, σε κάθε διαμέρισμα διεξάγεται ένας πρώτος, ετήσιος, “ανοιχτός γύρος” γενικής συνέλευσης. Επιπλέον, υπάρχουν γενικές συνελεύσεις για κάθε ένα από τα θεματικά Φόρουμ: α) μεταφορές και κυκλοφορία β) αστικός σχεδιασμός και οργάνωση της πόλης γ) εκπαίδευση και πολιτισμός δ) υγεία και κοινωνική ασφάλεια ε) οικονομική ανάπτυξη και φορολογική μεταρρύθμιση.
“Αυτοί οι πρώτοι γύροι συνελεύσεων έχουν ένα χαρακτήρα κινητοποίησης που μοιάζει σχεδόν θεατρικός, καθώς έχουν σχεδιασθεί περισσότερο για να προσελκύσουν νέα άτομα στις διαδικασίες αποφάσεων παρά για να παίρνουν ουσιαστικές αποφάσεις. Με την βοήθεια βίντεο περιγράφεται η διαδικασία, εξηγούνται οι βασικές παράμετροι του προϋπολογισμού, και παρουσιάζονται οι σημαντικότερες επενδύσεις που πραγματοποιήθηκαν τον περασμένο χρόνο. Δίδεται ο χρόνος σε κάποιους από τους συμμετέχοντες να μιλήσουν. Για περίπου 45 λεπτά, οι συμμετέχοντες συμπληρώνουν και κριτικάρουν την διοίκηση ενώ καταγράφονται μια σειρά από αιτήματα. Ο δήμαρχος εκφωνεί ένα λόγο”. (Ρ.Α., σελ. 134)
2. Στις εβδομάδες που ακολουθούν την πρώτη συνέλευση πραγματοποιούνται ενδιάμεσες συναντήσεις στις γειτονιές (για τα “θεματικά φόρουμ” καθώς οι συνελεύσεις σε υπο-θεματικό επίπεδο έχουν ήδη πραγματοποιηθεί). Σε αυτές τις συναντήσεις στις γειτονιές καταρτίζονται οι κατάλογοι των προτεραιοτήτων για επενδύσεις.
3. Κατά την διάρκεια του Ιουνίου πραγματοποιείται ο δεύτερος γύρος των περιφερειακών και θεματικών συνελεύσεων. Εδώ προνομιακές κατηγορίες δαπανών όπως της υγείας, υγιεινής, των πεζοδρομήσεων καθώς και τα επενδυτικά προγράμματα παρουσιάζονται επισήμως στην διοίκηση. Επίσης, σε αυτόν τον δεύτερο γύρο συνελεύσεων οι συμμετέχοντες ψηφίζουν δύο αντιπροσώπους και δύο αναπληρωματικούς για τις θέσεις στο Δημοτικό Συμβούλιο Προϋπολογισμού.
4. Στα στάδια 1 και 2 ψηφίζονται οι αντιπρόσωποι για το Περιφερειακό Φόρουμ Προϋπολογισμού.
Το Φόρουμ, με βάση τις λίστες προτεραιότητας που έχουν ετοιμαστεί από τις συνελεύσεις της γειτονιάς, καταρτίζει έναν κατάλογο για το σύνολο του διαμερίσματος. Η πραγματοποίηση των επενδύσεων συζητείται με τους αντιπρόσωπους της πόλης.
Η εργασία των Φόρουμ των Αντιπροσώπων συνεχίζεται όλο τον χρόνο. Αναπτύσσονται διαφωνίες με τους εκπροσώπους του δήμου ως προς τους “τεχνικούς περιορισμούς” ή την “οικονομική δυνατότητα” και τα Φόρουμ έχουν τον τελευταίο λόγο για την λήψη απόφασης σε αυτά τα ζητήματα. Τα Φόρουμ ελέγχουν την διοίκηση για να εξασφαλιστεί ότι όντως εκπληρώνει τις υποσχέσεις της, και διευθύνουν στο μικροεπίπεδο την ουσιαστική εφαρμογή του κεντρικού σχεδιασμού.
5. Το Δημοτικό Συμβούλιο του Προϋπολογισμού συντονίζει τις απαιτήσεις που έχουν τεθεί από τα περιφερειακά και θεματικά φόρουμ με σκοπό να παράσχει το ετήσιο πλάνο επενδύσεων της πόλης.
Πρέπει να σημειωθεί ότι οι προτεραιότητες στις επενδύσεις αποφασίζονται με άμεσες και δημοκρατικές διαδικασίες στις συνελεύσεις των γειτονιών. Με αυτόν τον τρόπο κυβερνά ο λαός. Εκλεγμένα σώματα, όπως ία Φόρουμ του Προϋπολογισμού της Συνοικίας, το Δημοτικό Συμβούλιο του Προϋπολογισμού και το Δημοτικό Συμβούλιο ή η Δημοτική Αρχή, εφαρμόζουν τις αποφάσεις που έχουν παρθεί από τον λαό.
Αποτελέσματα:
Η εμπειρία στο Πόρτο Αλέγκρε δείχνει ότι η άμεση λαϊκή συμμετοχή αυξάνει ουσιαστικά την αποτελεσματικότητα των δημοσίων δαπανών. Η Ρεβέκκα Άμπερς συμπεραίνει από τον δικό της τομέα έρευνας: “Οι συμμετέχοντες στην κατάρτιση του προϋπολογισμού συστηματικά ερωτούν για την ημερομηνία, και ζητούν εξηγήσεις για τις αποφάσεις που έχουν παρθεί από την διοίκηση. Αυτό θέτει τη νομαρχία μόνιμα υπό πίεση για να δώσει εξηγήσεις. Αν και στις περισσότερες περιπτώσεις, όπως εγώ παρατήρησα, οι τεχνικές επεξηγήσεις της διοίκησης στέκονταν, η σταθερή απειλή ότι οι συμμετέχοντες θα απαιτούσαν αποδείξεις πίεζε τις αρχές να δραστηριοποιούνται μόνο σε έργα που θα μπορούσαν, τουλάχιστον, να δικαιολογήσουν. Η συνέπεια αυτού του είδους της διαφάνειας ήταν η συνολική ελάττωση των φαινομένων της διαφθοράς και των πελατειακών σχέσεων στον προϋπολογισμό του δήμου. Είναι πλέον αδύνατο να εξαφανίζονται χρήματα, να υπερκοστολογούνται συμφωνίες, να αγνοούνται υποσχέσεις και να γίνονται περιττές επενδύσεις…” (Ρ. Α., σελ. 169).
Πριν από την εισαγωγή του orcamento participativo, το μεγαλύτερο μήκος υπονόμων που είχε κατασκευαστεί ήταν 17 χιλιόμετρα το 1987. Από το 1990 έως το 1994 ο αριθμός ανέβηκε στα 46 χιλιόμετρα ετησίως με αποτέλεσμα ήταν ότι το ποσοστό των πολιτών που είχαν πρόσβαση στο αποχετευτικό δίκτυο να αυξηθεί από 46% στα 95%. Οι περιαστικές φαβέλας, που είχαν μόνο λασπωμένους δρόμους και μονοπάτια, έγιναν προσπελάσιμες για τα λεωφορεία, τα απορριμματοφόρα, τα ασθενοφόρα και τα αυτοκίνητα της αστυνομίας.
Ποιος συμμετέχει;
Orcamento participativo σημαίνει ότι μεγάλος αριθμός από συνηθισμένους ανθρώπους αποκτούν απευθείας έλεγχο στα εκατομμύρια δολάρια των εσόδων της πόλης. Πόσοι πολίτες όμως συμμετείχαν; Έρευνες αποκάλυψαν ότι, το 1994, περίπου 8% του ενήλικου πληθυσμού είχε άμεση συμμετοχή στις συνελεύσεις του προϋπολογισμού. “Ενώ αυτό το ποσοστό μπορεί να μην φαίνεται υψηλό, όταν συγκρίνεται με τα ποσοστά συμμετοχής στις κανονικές εκλογές, ο καθένας που διαθέτει κάποια εμπειρία στην διοίκηση και στον σχεδιασμό της πόλης μπορεί να βρει αυτά τα νούμερα εντυπωσιακά. Ένας αριθμός κατοίκων των περισσότερων γειτονιών της πόλης ξόδεψαν τουλάχιστον ένα απόγευμα για να παρακολουθήσουν τις πολύωρες και συχνά έντονες συζητήσεις για τις προτεραιότητες της πόλης αλλά και να μάθουν για τα βασικά ζητήματα των οικονομικών της” (Ρ.Α., σελ. 171).
Η Ρεβέκκα Αμπερς παρατήρησε ότι οι φτωχότεροι τείνουν να συμμετέχουν περισσότερο στα συμβούλια του orcamento participativo. «Τα μισά νοικοκυριά του Π. Αλέγκρε με εισόδημα πέντε φορές πάνω απο τον κατώτατο μισθό συμμετέχουν σε περιφερειακά συμβούλια σε ποσοστό 34%. Ενώ οι οικογένειες που κερδίζουν το 3πλάσιο περίπου του κατώτατου μισθού και αποτελούν το 30% των νοικοκυριών του Π. Αλέγκρε, τα οποία θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ως τα πλέον φτωχά, συμμετέχουν σε ποσοστά που κυμαίνονται πάνω απο το 45%» (Ρ.Α., σελ. 184). “Επίσης αν και οι περιοχές των πλέον φτωχών περιλαμβάνουν μόνο το 12% των κατοίκων, εντούτοις αποτελούσαν το ένα τρίτο των συνελεύσεων το 1995″(Ρ.Α., σελ.189). Αυτό έρχεται σε αντίθεση με τις γνωστές και περισσότερο συνταγματικές μορφές άμεσης δημοκρατίας, τέτοιες όπως τα δημοψηφίσματα, όπου οι πλουσιότεροι και οι πιο μορφωμένοι τείνουν συνήθως να συμμετέχουν περισσότερο.
Φαίνεται να υπάρχουν αρκετές αιτίες για την ενδιαφέρουσα αυτή κατάσταση. Για τους φτωχότερους και λιγότερο μορφωμένους, τα έξοδα για την συμμετοχή είναι συγκριτικά χαμηλά. Στο Πόρτο Αλέγκρε, η δημοτική αρχή κάνει προσπάθεια να μειώνει τα έξοδα για παράδειγμα με την παράθεση πληροφοριών για τις δυνατότητες συμμετοχής. Πιθανόν πιο σημαντικό είναι ότι ο συμμετοχικός προϋπολογισμός επιτρέπει στον φτωχό κόσμο να βελτιώσει ουσιαστικώς τις συνθήκες της ζωής του. Τα κλασικά δημοψηφίσματα τείνουν να θεωρούνται “πολιτική πολυτέλεια” για τον φτωχό. Για παράδειγμα, πραγματοποιήθηκε ένα δημοψήφισμα (1996) στο Βέλγιο, στην πόλη Τζεντ, για την κατασκευή ενός υπόγειου χώρου στάθμευσης αυτοκινήτων στο κέντρο της πόλης. Η έρευνα απέδειξε ότι οι φτωχότεροι και λιγότερο μορφωμένοι απείχαν από την ψηφοφορία, ενώ οι πλουσιότεροι, στην μεγάλη τους πλειοψηφία, συμμετείχαν. Από μια άποψη, η αποχή των φτωχών φαίνεται λογική. Γιατί να τον απασχολεί η θέση της στάθμευσης όταν δεν έχει ούτε αυτοκίνητο και όταν δεν έχει λόγο για πράγματα πιο ζωτικά για τη ζωή του. 0 συμμετοχικός προϋπολογισμός επιτρέπει να κανονίζουν τα ουσιαστικά τους προβλήματα άμεσα, και θα μπορούσε να λειτουργήσει ως βήμα για την συμμετοχή και με άλλες μορφές της άμεσης δημοκρατίας στην λήψη των αποφάσεων. Υποπτεύομαι ότι η ισχυρή δημοκρατία θα έπρεπε να περιλαμβάνει και τα δημοψηφίσματα και τον συμμετοχικό προϋπολογισμό.
Όταν το Ρ.Τ. πήρε την εξουσία στο Πόρτο Αλέγκρε, η πόλη ήταν σχεδόν χρεωκοπημένη. Μια πληθωριστική γραφειοκρατία έτρωγε σχεδόν όλες τους δημοτικούς πόρους. “Βασικά είδη τροφοδοσίας -κιμωλία για τα σχολεία, ασπιρίνη για τα κέντρα υγείας- ήταν εκτός αποθεμάτων. Οι πληρωμές και οι παροχές υπηρεσιών ήταν έξι μήνες πίσω από τον σχεδιασμό” (Ρ.Α., σελ. 93). Κατά την διάρκεια του δεύτερου μήνα της νέας δημοτικής αρχής, οι ιδιωτικές εταιρείες λεωφορείων της πόλης απαίτησαν μια αύξηση στα εισιτήρια, αν και τα τελευταία είχαν αυξηθεί. Αυτό οδήγησε σε μια δύσκολη σύγκρουση με τις εταιρείες. Τρεις ημέρες προτού το τέλος της προηγούμενης δημοτικής αρχής, οι μισθοί των δημοτικών υπαλλήλων αυξήθηκαν εντυπωσιακά. Η νομαρχία έφτασε στο οικονομικό ναδίρ ξοδεύοντας το 1989 σχεδόν το 100% των εσόδων της για μισθούς. Η πρώτη απόπειρα για συμμετοχικό προϋπολογισμό αυτή την χρονιά δεν ήταν τόσο επιτυχημένη εφόσον όλα τα έσοδα είχαν διανεμηθεί.
Οι αυξήσεις στα έσοδα της πόλης ήταν αναπόφευκτες. Τον Σεπτέμβριο του 1989, ο φόρος περιουσίας τροποποιήθηκε και έγινε πιο προοδευτικός: ενώ οι φόροι μειώθηκαν για το μεγαλύτερο μέρος ιδιοκτητών οικίας, οι εκτός κατοικίας φόροι αυξήθηκαν πάρα πολύ. Επιπλέον οι φόροι προσαρμόζονταν σε δείκτες σε μηνιαία βάση (ο μηνιαίος πληθωρισμός κυμαίνονταν στο 40% λίγο πριν το τέλος του 1989). Το αποτέλεσμα ήταν τα εισοδήματα το 1990 να αυξηθούν κατά 40% σε σχέση με την προηγούμενη χρονιά. Τώρα υπήρχαν χρήματα για να ξοδευτούν και η πολιτική του συμμετοχικού προϋπολογισμού έγινε απτή πραγματικότητα. Το 1995, το σύνολο των δαπανών του προϋπολογισμού έφτασε τα 65 εκ. δολάρια, περίπου το μισό του οποίου ήταν αντικείμενο της διαδικασίας της άμεσα δημοκρατικής λήψης αποφάσεων (Ρ.Α., σελ. 128).
Σύμφωνα με την Άμπερς, οι περισσότερες κατασκευαστικές εταιρείες αρνήθηκαν να συμμετάσχουν σε πλειοδοτικούς διαγωνισμούς από την στιγμή που το Ρ.Τ. πήρε την εξουσία. Όμως το μποϋκοτάζ του καρτέλ σύντομα κατέρρευσε όταν οι εταιρείες ανακάλυψαν τα πλεονεκτήματα του νέου καθεστώτος. Πλέον δεν χρειάζονταν δωροδοκία, ο αριθμός των εργασιών αυξήθηκε τόσο που δεν χρειάζονταν η στήριξη από λόμπι, και οι λογαριασμοί πληρώνονταν με συνέπεια. Η αντίσταση από τις εταιρείες κατασκευών ξεπεράστηκε μάλλον γρήγορα.
Οι σχέσεις με τους ιδιοκτήτες γης κάποιες στιγμές έφτασαν σε οριακό σημείο, και ο τοπικός τύπος δεν υποστήριξε το Εργατικό Κόμμα στην διαδικασία orcamento participativo.
Καλύτερη πληρωμή φόρων
Μετά το 1992, οι τιμές για τον φόρο περιουσίας μειώθηκαν, αλλά τα έσοδα της πόλης συνέχισαν να αυξάνονται καθώς περιορίστηκε η φοροδιαφυγή. Η αντίστροφη σχέση μεταξύ της άμεσης δημοκρατίας και του ύψους της φοροδιαφυγής έχει ήδη περιγραφεί για την Ελβετία. Η εμπειρία του Πόρτο Αλέγκρε φαίνεται να επιβεβαιώνει τις παρατηρήσεις που έχουν γίνει στην Ελβετία: Όταν οι άνθρωποι αισθάνονται ότι έχουν λόγο στα έξοδα, ότι οι φόροι πηγαίνουν σε καλό σκοπό και μαζεύονται με δίκαιο τρόπο, ρέπουν λιγότερο στην φοροδιαφυγή.
Η Ρεβέκκα Άμπερς σημειώνει ότι”… η αυτονομία της τοπικής κυβέρνησης στην Βραζιλία όσον αφορά στη λήψη των αποφάσεων είναι μεγαλύτερη από οποιαδήποτε χώρα της Λατινικής Αμερικής ή οπουδήποτε αλλού” (Ρ.Α., σελ. 164). Η συγκυρία έχει αποδείξει ότι είναι ένα σπουδαίο στοιχείο που επιτρέπει στην δημοκρατία να ανθήσει στο Πόρτο Αλέγκρε. Σε αυτήν όλες οι δικαιοδοσίες έχουν μεταφερθεί στην τοπική εξουσία ενώ δεν υπάρχει καμία δικαιοδοσία που να μην μπορεί να μεταφερθεί στον λαό.
Η επιτυχία και ο δρόμος προς την επιτυχία
Μια πολύ σημαντική παρατήρηση από την Άμπερς είναι η ακόλουθη: “Πολλοί θεωρητικοί της άμεσης δημοκρατίας έχουν επισημάνει ότι η πολιτική και οικονομική ισότητα είναι απαραίτητες προϋποθέσεις για την συμμετοχή. Αυτό σημαίνει ότι αν οι άνθρωποι δεν έχουν ισότιμες συνθήκες συμμετοχής τους, οι πιο ισχυροί θα επικρατήσουν τόσο στα συμμετοχικά συνέδρια όπως και στις υπόλοιπες πολιτικές μορφές (…) Η εμπειρία του Πόρτο Αλέγκρε, ενώ ασφαλώς δεν μπορεί να μεταφερθεί σε κάθε πολιτική εμπειρία που αφορά στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων, μπορεί όμως να είναι χρήσιμη για την καλύτερη κατανόηση του “πώς να φτάσεις εκεί από εδώ” (Ρ. Α., σελ. 203).
Πολλοί επίσης θεωρητικοί μειώνουν τους ανθρώπους σε “υπολογιστικές μονάδες”, που ενδιαφέρονται για την συμμετοχή τους μόνο όταν τα στενά καθορισμένα συμφέροντά τους εξυπηρετούνται. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, καθένας θα ωφελείται από την συμμετοχή του άλλου κόσμου χωρίς να επενδύει στην ίδια του την συμμετοχή. Η Ρ.Α. απορρίπτει αυτή την άποψη. Οι άνθρωποι συμμετέχουν όχι όταν αποκτούν κάτι γι’ αυτούς τους ίδιους αλλά όταν μπορούν να αλλάξουν τα πράγματα προς το καλύτερο.
Ο κόσμος λοιπόν εισέρχεται στην συλλογική δράση τόσο εξαιτίας των αισθημάτων αλληλεγγύης και των ιδεολογικών του πεποιθήσεων, όσο και επειδή έχει προσωπικό όφελος. Οι άνθρωποι κάνουν και ωφελιμιστικούς υπολογισμούς όταν αποφασίζουν για το εάν θα συμμετάσχουν ή όχι (…) και είναι περισσότερο πιθανό να συμμετάσχουν όταν πιστεύουν ότι κάνοντας το θα υπάρξουν αποτελέσματα”(Ρ.Α., σελ. 29).
Η Ρεβέκκα Άμπερς δίνει παράλληλα πολλά στοιχεία που επιβεβαιώνουν την υπόθεση της συνεργατικής σχέσης μεταξύ του κοινωνικού κεφαλαίου και της δημοκρατικής πρακτικής. Εισάγοντας άμεσες δημοκρατικές μορφές λήψης απόφασης, προσανατολίζεται το ενδιαφέρον των ανθρώπων στην δημοκρατία, ενώ αυτό το αυξανόμενο ενδιαφέρον παράλληλα την ενδυναμώνει. “Στο Πόρτο Αλέγκρε, η κυβέρνηση βοήθησε από τα πάνω” στη συστράτευση και την οργάνωση των συμμετεχόντων (… )Η συμμετοχή της γειτονιάς ήταν περισσότερο αποτέλεσμα παρά η αιτία της συμμετοχικής λήψης αποφάσεων. Αλλά καθώς αναπτύχθηκε, στήριξε την οικονομική πολιτική» (σελ. 166).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Η κύρια πηγή για το άρθρο ήταν η μελέτη της Ρεβέκκας Άμπερς (Ρ.Α. στο κείμενο). Ρεβέκκα Άμπερς (1996), «Από τις ιδέες στην πρακτική: στο Κόμμα των Εργαζομένων και στην συμμετοχική διακυβέρνηση στην Βραζιλία». Latin American Perspectives 91 (23), 35-53.
ΡΕΒΕΚΚΑ ΑΜΠΕΡΣ (1997), «Μαθαίνοντας την δημοκρατική πρακτική: διανέμοντας ταμέσα διακυβέρνησης στο λαό του Πόρτο Αλέγκρε, Βραζιλία» σελ. 39-65 στο: MICHAEL DOUGLASS & JOHN FRIEDMANN (eds.). Πόλεις για τους Πολίτες: σχεδιασμός και ανάπτυξη της κοινωνίας των πολιτών στην εποχή της παγκοσμιότητας, John Wiley & Sons. ΟΥΜΠΕΡΤΟ ΑΝΤΡΕΑΤΤΑ (1995), Συμμετοχική οικονομία του Πόρτο Αλέγκρε. Εσύ είσαι ο ένας που κάνει μια αληθινή πόλη. City
Hall of Porto Alegre. ΝΟΜΑΡΧΙΑ TOY ΠΟΡΤΟ ΑΛΕΓΚΡΕ (χρόνος άγνωστος). Συμμετοχική οικονομία. Δέκα χρόνια λαϊκής συμμετοχής. ΜΠΕΡΝΑΡ ΚΑΣΣΕΝ (1998) «Συμμετοχική Δημοκρατία στο Πόρτο Αλέγκρε. Μια παραδειγματική εμπειρία σπιν Βραζιλία», Αύγουστος 1998, Le Monde Diplomatique σελ. 3.
Μετάφραση από το διαδίκτυο: ΣωτήρηςΔημόπουλος
