του Ν. Ντάσιου, από το Άρδην τ. 45, Ιανουάριος 2004
Η ΤΟΠΙΚΟΠΟΙΗΣΗ, πάνω απ’ όλα, αναφέρεται στον χώρο. Αφορά στη βαθύτερη κατανόηση του τόπου στον οποίο ζούμε και την αίσθηση ότι ανήκουμε κάπου – σ’ έναν χώρο που συνδυάζει ιστορία, πολιτισμό, ψυσικά χαρακτηριστικά και κοινωνικές σχέσεις. Αναφερόμενοι λοιπόν στην τοπικοποίηση, εννοούμε μια σύνθετη διαδικασία επαναφοράς και επαναπροσδιορισμού της σχέσης μας με τον χώρο.
Με οικονομικούς όρους, η τοπικοποίηση επιτυγχάνεται με την επιστροφή της πραγματικής οικονομίας, δηλαδή τη μείωση των αποστάσεων μεταξύ των παραγωγών και των καταναλωτών, την δημιουργία οικονομιών ανθρώπινης κλίμακας και την επαναφορά ηθικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών όρων στην οικονομία και στην ανάπτυξη.
Τι δεν είναι τοπικοποίηση
Προλαμβάνοντας τους επικριτές θα λέγαμε πως… τοπικοποίηση δεν σημαίνει το τέλος του εμπορίου ούτε την καταστροφή της τεχνολογίας ούτε βεβαίως απομονωτισμό και εθνοφυλετισμό. Σημαίνει απλά να μεταστρέψουμε την ιεραρχία ούτως ώστε το τοπικό να αποκτήσει προτεραιότητα έναντι του παγκόσμιου.
Πρέπει να γίνει εδώ κατανοητό πως το πρόβλημα δεν είναι το εμπόριο αυτό καθαυτό αλλά κυρίως η εξάρτησή του από Διεθνείς Οργανισμούς όπως ο ΠΟΕ και Οικονομικά Ινστιτούτα που προωθούν κατ’ αποκλειστικότητα τα συμφέροντα των μεγάλων πολυεθνικών εταιριών.
Στη διαδικασία της τοπικοποίησης, οι εμπορικές ροές έπονται του πιο σημαντικού στόχου που είναι η κάλυψη των βασικών ανθρωπίνων αναγκών κάνοντας χρήση σε μέγιστο βαθμό των τοπικών πόρων και των συντελεστών της παραγωγής.
Μια άλλη παρανόηση των επικριτών της τοπικοποίησης είναι ότι ένα τέτοιο σχέδιο θα απέβαινε καταστροφικό για κάποιες κοινωνίες καθώς θα τις οδηγούσε σε πολλαπλούς αποκλεισμούς. Πιο συγκεκριμένα, η άποψη αυτή λέει πως ένα πρόγραμμα τοπικοποίησης. π.χ. στον Βορρά, θα υποβάθμιζε τις οικονομίες στο Νότο δεδομένου ότι οι χώρες του Νότου πρέπει να έχουν πρόσβαση στις αγορές του Βορρά για ν’ αντιμετωπίζουν το πρόβλημα της φτώχειας και του υποσιτισμού. Αντιστρόφως, όμως, ένα σχέδιο ανάπτυξης μικρότερης κλίμακας θα προσέφερε πολύ σημαντικά πλεονεκτήματα για τις αναπτυσσόμενες χώρες. Άλλωστε, ήδη από την περίοδο της αποικιοκρατίας, οι χώρες του Τρίτου Κόσμου επιλέχθηκαν για τις φτηνές πρώτες ύλες και τα αγροτικά τους προϊόντα και ήταν ακριβώς αυτή η θέση τους στον παγκόσμιο καταμερισμό που τις οδήγησε σε εξαθλίωση. Την τελευταία δεκαετία -την δεκαετία του απόγειου της παγκοσμιοποίησης- οι χώρες αυτές ήταν χώρες φτηνού εργατικού δυναμικού και παραγωγής φτηνών βιομηχανικών προϊόντων για τις οικονομίες κλίμακας του Βορρά. Στην ίδια φάση εκατομμύρια άνθρωποι εξοβελίστηκαν από την παραδοσιακή αγροτική οικονομία στα γκέτο των μεγαλουπόλεων ή ακολούθησαν τα μεταναστευτικά ρεύματα προς τον Βορρά, χάνοντας την επαφή με τον χώρο και την κουλτούρα τους. Η τοπικοποίηση -αντίθετα με ό,τι υποστηρίζουν οι επικριτές- θα διατηρήσει περισσότερους πόρους, απασχόληση και παραγωγικούς συντελεστές στις ίδιες τις πληγήσες χώρες.
Πώς όμως θα φτάσουμε σ’ αυτό το επίπεδο;
Πέρα από τα γενικότερα κινήματα αντίστασης στην Παγκοσμιοποίηση και τις νίκες που έχουν καταφέρει ιδίως μετά τη Σύνοδο στο Σηάτλ, θα πρέπει να θίξουμε κάποια βασικά βήματα που είναι ανάγκη να υλοποιηθούν σε διεθνές επίπεδο για να υπάρξει μια μεταστροφή προς την Τοπική Οικονομία:
* 0α πρέπει να εξαλειφθούν όλες οι κρυφές επιδοτήσεις και οι επενδύσεις που εξυπηρετούν αποκλειστικά τα πολυεθνικά συμφέροντα. Για παράδειγμα τα μεγάλα έργα υποδομής που είναι άμεση μεταβίβαση κεφαλαίων από φορολογούμενους της Ε.Ε. προς την εξυπηρέτηση αναπτυξιακών μοντέλων μεγάλης κλίμακας.
* Να παραγραφούν τα χρέη των φτωχών χωρών και αυτή η παραγραφή να συνδεθεί με τον επαναπροσδιορισμό της ανάπτυξης σε πιο αποκεντρωμένες και τοπικές μορφές.
* Μετατροπή του φορολογικού προτύπου από φορολόγηση του κεφαλαίου σε φορολόγηση ενέργειας, χρήσης πόρων, χρηματιστικών ροών, κ.λπ.
* Αλλαγή του ενεργειακού προτύπου από το πετρέλαιο, τον άνθρακα και την πυρηνική ενέργεια, στο υδρογόνο, τον ήλιο, τη βιομάζα, τον αέρα – ιδιαίτερα στις αναπτυσσόμενες χώρες.
* Επιβολή δασμών σε εισαγόμενα προϊόντα σε εθνικό ή περιφερειακό επίπεδο και κυρίως ο’ αυτά που η κάθε περιοχή μπορεί να παράγει μόνη της.
* Επαναπροσδιορισμός της κατεύθυνσης της αναπτυξιακής βοήθειας από μεγάλα έργα υποδομής σε προγράμματα για την ενίσχυση της οικονομίας της υπαίθρου, την προσαρμοσμένη τεχνολογία, τη σύνδεση εκπαίδευσης, τεχνολογικής έρευνας με τις τοπικές παραγωγικές ανάγκες.
* Αναμόρφωση της ιδιοκτησίας της γης και ήπια αξιοποίησή της, άμεση ανάσχεση των τάσεων αστικοποίησης και αντιστροφή της με προγράμματα ριζικής αποκέντρωσης.
* Ενδυνάμωση του δημόσιου χώρου και των κοινωνικών αγαθών καθώς και διασφάλιση ενός ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος για όλους τους πολίτες.
* Αποσύνδεση των πολιτικών εκπαίδευσης και υγείας από τις μεγάλες εταιρείες που μετατρέπουν τον άνθρωπο σε πειραματόζωο και εμπόρευμα.
Τι όμως μπορεί να γίνει σε τοπική κλίμακα;
Παρ’ όλη πι διαδικασία ομογενοποίησης και αποεδαφικοποίησης που επιχειρεί η δυναμική της παγκοσμιοποίησης και η επιχειρούμενη αλλοτρίωση των ανθρώπων μέσω της αποξένωσης και διάλυσης όλων των κοινωνικών δεσμών αλλά και των σχέσεων του ανθρώπου με τη Φύση και τον Πολιτισμό του, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται πολλαπλασιασμός των τάσεων για ανάπτυξη, σε μικρή κλίμακα, εναλλακτικών μορφώματων κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης. Είναι μικρές αλλά πολύ ελπιδοφόρες πρωτοβουλίες σαν μικροί σπόροι που φυτρώνουν στο πιο άγονο τοπίο ή στο τσιμέντο της ζωής μας…
Πιο συγκεκριμένα να αναφέρω:
* Το Κίνημα για την παραγωγή τροφής σε τοπική κλίμακα μειώνοντας τις αποστάσεις μεταξύ παραγωγών και καταναλωτών. Το κίνημα αυτό παρουσιάζει ιδιαίτερη ανάπτυξη με την παραγωγή τροφής μέσα σε μεγάλα αστικά κέντρα.
* Δημιουργία και χρήση τοπικών νομισμάτων όπως π.χ. στην περιοχή Ithaca στην Νέα Υόρκη με διακίνηση περίπου 50.000 $ και με1.000 συμμετέχοντες σήμερα. Ένα άλλο παράδειγμα είναι τα LETs προγράμματα στην Αγγλία, την Ιρλανδία, τον Καναδά, την Γαλλία, την Αργεντινή, την Αυστραλία κ.λπ. Με αυτά οι άνθρωποι επιλέγουν από μια λίστα τις υπηρεσίες που θα παρέχουν και τις υπηρεσίες που θέλουν μέσα στην κοινότητα τους. Μ’ αυτό τον τρόπο ανοίγουν ένα λογαριασμό παίρνοντας μονάδες για κάθε υπηρεσία που παρέχουν στην κοινότητα. Τις μονάδες αυτές μπορούν να τις χρησιμοποιήσουν για την αγορά αγαθών ή υπηρεσιών από κάθε έναν που συμμετέχει στο ίδιο σύσπιμα.
* Ένα άλλο κίνημα είναι αυτό του «Αγοράζω Τοπικά» που βοηθάει τις τοπικές επιχειρήσεις να επιβιώσουν έναντι των μεγάλων ανταγωνιστών τους. Το κίνημα αυτό έχει επιδείξει μεγάλη αντίσταση στο άνοιγμα πολυεθνικών σε τοπικές κοινωνίες όπως π.χ. των Mc Donalds -η οποία ανοίγει ένα εστιατόριο κάθε 9 ώρες σ’ όλο τον κόσμο.
* Ένα εξ’ίσουσημαντικό δίκτυο είναι αυτό των οικο-χωριών που αποτελεί εγχείρημα συνεργασίας ανθρώπων που ζουν στην ύπαιθρο με ανθρώπους που εγκαταλείπουν τις πόλεις για να ζήσουν μ’ ένα διαφορετικό τρόπο. Πολλά απ’ αυτά -που συνεχώς επεκτείνονται- βασίζονται στη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και μικρών συνεταιρισμών παραγωγής βιολογικών προϊόντων ή αγροτουριστικών υπηρεσιών βασισμένων αποκλειστικά στην χρήση των τοπικών φυσικών πόρων.
Ένα άλλο δίκτυο είναι αυτό των «Ηθικών Τραπεζών» ή των Κοινοτικών Τραπεζών που αποτελούν πιστωτικά ιδρύματα για την αύξηση του κεφαλαίου που, σε συνδυασμό με το Know-how και τα χαμηλά επιτόκια, βοηθούν στο άνοιγμα μικρών επιχειρήσεων από ανειδίκευτους ή κοινωνικά αποκλεισμένους ή, ακόμη, βοηθούν στην αξιοποίηση περιοχών που αντιμετωπίζουν εγκατάλειψη.
Η έκταση της εναλλακτικής Οικονομίας
Τα μοντέλα που περιγράψαμε και αφορούν π]ν Τοπική Ανάπτυξη μαζί με τη Βιώσιμη ανάπτυξη (Local Agenda 21) και την Κοινωνική Οικονομία αποτελούν τις βασικές συνιστώσες της Εναλλακτικής Οικονομίας που αναπτύσσεται με ραγδαίους ρυθμούς. Η Κοινωνική Οικονομία, που ξεκίνησε στη δεκαετία του ’70 με πρωτοβουλίες επανένταξης ατόμων που αντιμετώπιζαν κοινωνικές δυσκολίες, απλώνεται σήμερα σε ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων που καλύπτει το 10% της Απασχόλησης στην Ευρώπη. Ο τομέας αυτός ονομάζεται Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία ή αλλιώς Τρίτος Τομέας. Αποτελεί το σύνολο των δραστηριοτήτων που βρίσκονται μεταξύ της Εμπορευματοποιημένης με σκοπό το κέρδος οικονομίας και των δημόσιων επιχειρήσεων.
Μόνο στη Γαλλία, περίπου 30.000 αποταμιευτές έχουν στραφεί στα «αλληλέγγυα χρηματοοικονομικά ιδρύματα» και έχουν τοποθετήσει χρήματα σε κάποιο από τα προϊόντα αυτά που έχουν πιστοποιηθεί από την οργάνωση Finansol. Αυτοί οι καταθέτες έχουν ενισχύσει τις αλληλέγγυες επιχειρήσεις με κεφάλαια ύψους 300 εκατομμυρίων · περίπου. Έτσι, κατέστη δυνατόν να ιδρυθούν, το 2001, περισσότερες από 6.000 εταιρείες και να δημιουργηθούν 12.000 θέσεις εργασίας.
Με αυτά τα χρήματα δόθηκε η δυνατότητα να στεγαστούν 3.000 οικογένειες που βρίσκονταν σε μειονεκτική θέση. Προώθησαν τις δυναμικές της τοπικής ανάπτυξης. Υποστήριξαν, τέλος, συγκεκριμένα εγχειρήματα της αειφόρου ανάπτυξης, βοηθώντας τους επιχειρηματίες να αλλάξουν τις μεθόδους παραγωγής και να περάσουν, για παράδειγμα, στη βιολογική γεωργία ή σε λιγότερο ενεργοβόρες μεθόδους.
Ορισμένα νέα κίνητρα που αποδεικνύουν το ενδιαφέρον του κράτους και της τοπικής αυτοδιοίκησης γι’ αυτόν τον νέο τρόπο αντιμετώπισης των οικονομικών πράξεων αποτελούν παράγοντα που ευνοεί την αλλαγή του κλίματος. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις αποτελούν η εμφάνιση περιβαλλοντικών και κοινωνικών κριτηρίων στις προκηρύξεις διαγωνισμών του γαλλικού Δημοσίου (Κώδικας Συμβάσεων του Δημοσίου, ο οποίος υιοθετήθηκε τον Μάρτιο του 2001), η αναγνώριση της έννοιας της αλληλέγγυας επιχείρησης (νόμος για την αποταμίευση των μισθωτών, του Σεπτεμβρίου του 2000), η καθιέρωση της υποχρέωσης των επιχειρήσεων να συντάσσουν έναν ετήσιο κοινωνικό και περιβαλλοντικό απολογισμό (νόμος για τον οικονομικό εκσυγχρονισμό του Ιανουαρίου του 2002), η έκπτωση φόρου 25% για τις συμμετοχές των φορολογούμενων σε αλληλέγγυες επιχειρήσεις (Νόμος για τον Προϋπολογισμό του 2002).
Παραδείγματα από την Ελλάδα
Δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα Κοινωνικής Οικονομίας έχουν αναπτυχθεί από την Εκκλησία: * Είναι τα «Κοτόπουλα Πίνδος» που ξεκίνησαν ως επιχείρηση με τη βοήθεια κεφαλαίων που προσέφεραν, μέσω του γραφείου αλληλοβοήθειας, οι Εκκλησίες της Γερμανίας, της Ολλανδίας και των ΗΠΑ. Με τα χρήματα αυτά φτιάχτηκε, πριν 40 χρόνια, ένας συνεταιρισμός 125 κατοίκων στο χωριό Στρού-νι των Ιωαννίνων. Το κάθε μέλος του συνεταιρισμού υποχρεώθηκε να εκτρέφει κοτόπουλα ελευθέρας βοσκής και να τα παραδίδει στο εργοστάσιο που κατασκευάστηκε από τα χρήματα των εκκλησιών. Αργότερα, το εργοστάσιο παραδόθηκε στους συνεταίρους οι οποίοι εκπαίδευσαν μέλη των οικογενειών τους για τη διαχείριση του. Μετά από 25 χρόνια εποπτείας από το Γραφείο της Εκκλησίας, το εργοστάσιο δόθηκε εξ ολοκλήρου στους συνεταίρους. Ένα άλλο παράδειγμα συμβολής του εκκλησιαστικού χώρου είναι τα «φιλανθρωπικά καταστήματα» της Μητροπόλεως Μυτιλήνης. Εδώ έχουμε αξιοποίηση μιας γεωργικής έκτασης με καλλιέργεια φρούτων, καλαμποκιού, κτηνοτροφία και τυροκομία. Παράλληλα μέσα στη φάρμα, λειτουργεί σχολή οικιακής οικονομίας και σχολή εκπαίδευσης νεαρών γεωργών σε νέες καλλιεργητικές μεθόδους. Τα κέρδη αυτής της επιχείρησης κατευθύνονται στην ενίσχυση κοινωνικών προγραμμάτων όπως: ιδρύματα κλειστής περίθαλψης γερόντων και ΑμΕΑ, Νοσοκομείο Νοσημάτων,-Μαθητικό οικοτροφείο, προγράμματα υποτροφιών κ.λπ.
* Ένα άλλο παράδειγμα είναι ο Αγροτικός Συνεταιρισμός Βελβενδού Κοζάνης που πραγματικά αποτελεί ένα από τα καλύτερα παραδείγματα Τοπικής Ανάπτυξης αφού οι εγκαταστάσεις του σήμερα φτάνουν τα 2,5 δισ. και περιλαμβάνουν σύγχρονη υποδομή σε ψυγεία, διαλογητήρια, γραφεία, super market, αποθήκες, ενώ τα προϊόντα του Βελβενδού -και κυρίως το ροδάκινο- φτάνουν σ’ όλο τον κόσμο, με συνολική παραγωγή 18.000 τόνους και κύκλο εργασιών 10-11 ε-κατ ·. Στα άμεσα προγράμματα του συνεταιρισμού είναι η εκπαίδευση και η κατάρτιση των αγροτών, σχέδια αναδασμού της γης και μέθοδοι οικολογικής καλλιέργειας με ολοκληρωμένη διαχείριση του αγροτικού χώρου. Από το 2001 εφαρμόζεται σύστημα Ολοκληρωμένης διαχείρισης με πιστοποίηση.
* Ανάπτυξη Μοντέλου Μικροπίστωσης, για να αντιμετωπιστεί η χαμηλή ή παντελής έλλειψη πρόσβασης των Γυναικών -κυρίως χαμηλών εισοδημάτων ή πολύ φτωχών- στο επιχειρηματικό και οικονομικό περιβάλλον και για να δώσει στις γυναίκες μικρή χρηματοπιστωτική στήριξη για την ανάπτυξη Γυναικείων Μικρό ΜΜΕ Ημιαστικών και Απομακρυσμένων Ορεινών Περιοχών.
Η δράση υλοποιείται από τη Συνεταιριστική Τράπεζα Ιωαννίνων «ΣΤΟΧΟΣ», στην Περιφέρεια της Ηπείρου (η φτωχότερη περιοχή της Ευρώπης).
Το μοντέλο είναι στα πρότυπα άλλων συνεταιριστικών τραπεζών όπως η Granmen Bank, η Παγκόσμια Τράπεζα Γυναικών – WWB (στην Ισπανία, Ιταλία και σε άλλες 53 χώρες), ο οργανισμός ALMI στη Σουηδία και σε πολλές άλλες χώρες. Η Ανάπτυξη του Μοντέλου Μικροπίστωσης DIONIII αποτελείται από:
* Το Ινστιτούτο Μικροπίστωσης, το οποίο λειτουργεί μέσα στην ΣΤΙ, απαρτίζεται από εξειδικευμένες γυναίκες και παρέχει επιχειρηματική υποστήριξη (Market plan, Business plan) σε γυναίκες -μελλοντικές επιχειρηματίες.
* Χαμηλότοκα δάνεια, με ευνοϊκούς όρους,
* Επιχειρηματική υποστήριξη
* Ανάπτυξη Δικτύου Μικροδανειζομένων*Ανάπτυξη δικτύου Αποταμιευτών, με ειδικούς ευνοϊκούς όρους, για το σύνολο του πληθυσμού (ο καθένας/καθεμία μπορεί να διαθέσει μικρή αποταμίευση – με ευνοϊκό επιτόκιο 3,5%- και τουλάχιστον μια Συνεταιριστική Μερίδα). Τα χρήματα αυτών των καταθέσεων θα παρέχονται στις δανειζόμενες γυναίκες.
Για ένα επιχειρησιακό σχέδιο ανάπτυξης της κοινωνικής οικονομίας στην Ελλάδα
Για τον συντονισμό και την επέκταση αυτών των ενεργειών απαιτείται η καθιέρωση ενός ευέλικτου πλαισίου για τη διοικητική και τη χρηματοδοτική στήριξη των φορέων που δραστηριοποιούνται στον Τρίτο Τομέα. Η συντριπτική πλειοψηφία των φορέων αυτών δραστηριοποιούνται στους τομείς πρόνοια, ποιότητα ζωής, περιβάλλον και πολιτισμός. Ένα τέτοιο σχέδιο δράσης θα πρέπει να περιλαμβάνει:
* Νομοθετικές ρυθμίσεις και προσαρμογές με δημιουργία ειδικών πιστοποιημένων Μητρώων μη Κερδοσκοπικού χαρακτήρα:
* Φορολογικά και διοικητικά κίνητρα
* Θέσπιση ειδικών κοινωνικών επιδομάτων για όσους συμμετέχουν σε ανάλογα σχήματα
* Δημιουργία φορέα διοικητικής στήριξης και χρηματοδότησης της Κοινωνικής Οικονομίας
* Ώθηση στην κατανάλωση προϊόντων που προέρχονται από τον Τρίτο Τομέα, αρχής γενομένης από τους φορείς του δημοσίου και του ευρύτερου δημόσιου τομέα
* Δημιουργία εθνικού παρατηρητηρίου για την Κοινωνική Οικονομία με διασυνδέσεις στον χώρο των Βαλκανίων της Μεσογείου και της υπόλοιπης Ευρώπης
* Ειδική επαγγελματική κατάρτιση και κινητοποίηση στελεχών, ενσωματώνοντας σ’ όλα τα εκπαιδευτικά προγράμματα και σ’ όλες στις βαθμίδες μαθήματα για τον εθελοντισμό και τον Τρίτο Τομέα
* Προώθηση συνεργασιών του ιδιωτικού τομέα με τους φορείς της κοινωνικής οικονομίας
* Αξιοποίηση πόρων του Γ’ ΚΠΣ και άλλων χρηματοδοτήσεων όπως η Κοινοτική Πρωτοβουλία equal, το Leader+, οι τοπικές πρωτοβουλίες απασχόλησης ή το 0,5% του ΕΚΤ που θα πρέπει να δοθεί σε ΜΚΟ.
Ποια είναι τα αποτελέσματα αυτών των εγχειρημάτων;
Αυτά τα συγκεκριμένα
μοντέλα ανάπτυξης δίνουν τη δυνατότητα να συνδυαστεί το Κοινωνικό και το Οικολογικό όφελος με τη δημιουργικότητα και τα ενδιαφέροντα των κατοίκων.
Από έρευνα που έχει πραγματοποιηθεί από την Eurostat, για παράδειγμα στην Αγγλία, για κάθε 8 λίρες που κατατίθενται, οι Τράπεζες επανεπενδύουν μόνο την 1 σε τοπικό επίπεδο. Τα μεγάλα supermarket δημιουργούν 1 θέση απασχόλησης για κάθε 250.000 λίρες τζίρο ενώ τα μικρά καταστήματα τροφίμων 1 θέση για κάθε 50.000 λίρες.
Όμως πέρα απ’ αυτά θα πρέπει να προσμετρήσουμε και τα ψυχικά οφέλη από την αίσθηση της επανανακάλυψης της ταυτότητας και του «ανήκειν».
Παραδόξως, η τάση για ανάπτυξη πολιτικών εγχειρημάτων και οικονομικών ενοτήτων μικρής κλίμακας μας βοηθάει να αποκτήσουμε μεγαλύτερη αντίληψη του κόσμου. Μας βοηθάει να κατανοήσουμε την αλληλεξάρτηση και ιδιαίτερα την σχέση μας με τις φυσικές πηγές της τροφής, της ενέργειας, να κατανοήσουμε τους κύκλους των εποχών, τα χαρακτηριστικά της χλωρίδας και της πανίδας. Κατανοώντας τη σχέση με τον κόσμο γύρω μας ανακαλύπτουμε τη σχέση με τον βαθύτερο εαυτό μας και είναι αυτό που μας κάνει να αποδεχόμαστε την ετερότητα και τη διαφορετικότητα. Μιλάμε, τελικώς, για μια πνευματική αναγέννηση που γίνεται όχι στο όνομα ενός στεγνού ιστορικισμού αλλά μιας βιωμένης σχέσης με τον άνθρωπο και την φύση.
