Από το Άρδην Δυτικής Ελλάδας
Εισαγωγικό σημείωμα της σύνταξης
Το Νορβηγικό CMI (Chr. Michelsen Institute) αποτελεί ένα ανεξάρτητο ερευνητικό ινστιτούτο πολιτικής ανάλυσης στη Νορβηγία. Με προσωπικό 70 ατόμων, ασχολείται με θέματα που διαμορφώνουν τις παγκόσμιες εξελίξεις. Η έκθεση που μεταφράσαμε και δημοσιεύτηκε το 2019 αποτελεί ένα μέρος της τελικής έκθεσης που αφορά στις διεθνείς σχέσεις της Τουρκίας. Το 1ο μέρος της έκθεσης (2019) που δημοσιεύουμε ασχολείται αποκλειστικά και αναλύει τις σχέσεις ανάμεσα στην Τουρκία και τη Ρωσία, όπως αυτές εξελίσσονται τα τελευταία χρόνια. Η ερευνητική ομάδα του CMI αποτελείται από κοινωνικούς επιστήμονες κυρίως στους τομείς της ανθρωπολογίας, της οικονομίας και της πολιτικής επιστήμης. Ανεξάρτητα με τις θέσεις μας επί των απόψεων και των συμπερασμάτων της έκθεσης θεωρούμε σημαντικές τις πληροφορίες και τα στοιχεία που περιλαμβάνει, κυρίως, στον τρόπο που οι σχέσεις ανάμεσα σε Τουρκία – Ρωσία αναπτύσσονται σε ενεργειακό, οικονομικό και στρατιωτικό επίπεδο και την απομακρύνουν σταδιακά από το δυτικό μπλοκ.
από τους: Siri Neset, Chr. Michelsen Institute, Metin Gürcan, Episteme Turkey, Hasret Dikici Bilgin, Istanbul Bilgi University, Mustafa Aydin, Kadir Has University, Arne Strand, (2019), Bergen: Chr. Michelsen Institute (CMI Report R 2019:2).
Οι σχέσεις της Τουρκίας με τη Ρωσία
«Η σχέση της Τουρκίας με τη γειτονική Ρωσική Ομοσπονδία θα παραμείνει ως ένα από τα θεμελιώδη στοιχεία της εξωτερικής μας πολιτικής». Αυτά ήταν τα λόγια του υπουργού Εξωτερικών της Τουρκίας στη Διάσκεψη των Πρέσβεων τον Αύγουστο του 2018 [2], και τονίζουν τη σημασία των σχέσεων της Ρωσίας με την Τουρκία. Ωστόσο, ο Υπουργός Εξωτερικών συνέχισε να επισημαίνει ότι η Τουρκία δεν θα σταματήσει να αντιμετωπίζει ζητήματα διαφωνίας στις σχέσεις αυτές.
Η Ρωσία έχει ταξινομηθεί ως στρατηγικός εταίρος (όχι σύμμαχος) στην Τουρκία και η συνεργασία με τη Ρωσία είναι και θα παραμείνει για το προβλέψιμο μέλλον ιδιαίτερα σημαντική για την Τουρκία όσον αφορά την Ενέργεια, το Εμπόριο και τη Συριακή σύγκρουση. Επί του παρόντος, η προγραμματισμένη αγορά βαλλιστικών πυραύλων S-400 Triumf (SA-21 Growler) και συστημάτων αεροπορικής άμυνας πλαισιώνει επίσης τη σχέση αυτή και έχει καταστεί ένας τομέας όπου η Τουρκία πρέπει να ισορροπεί ανάμεσα στα ρωσικά συμφέροντα και τις απαιτήσεις του ΝΑΤΟ. Στην περιοχή του Εύξεινου Πόντου, στα Βαλκάνια, στην Κεντρική Ασία και στον Καύκασο, όπου η Ρωσία και η Τουρκία έχουν ανταγωνιστικά και συχνά αντικρουόμενα συμφέροντα στις σχέσεις και είναι σημαντικό για την Τουρκία να λάβει υπόψιν της τη ρωσική πολιτική στις περιοχές αυτές. Οι υπάρχουσες σχέσεις Τουρκίας / Δύσης αποτελούν δύσκολο παράγοντα στις σχέσεις Ρωσίας-Τουρκίας και εκείνος που έχει πολλά να κερδίσει από τη διάρρηξη των δεσμών αυτών είναι η Ρωσία, απομακρύνοντας την Τουρκία από τους δυτικούς συμμάχους και τις συμμαχίες της. Η προώθηση της αυξανόμενης επιρροής της Ρωσίας στη Μεσόγειο μπορεί επίσης να αποτελέσει πηγή ανησυχίας για την Τουρκία. Παρακάτω παρουσιάζουμε μια συζήτηση για ορισμένα από τα σημαντικότερα ζητήματα στις σχέσεις Τουρκίας-Ρωσίας: τη φύση της εταιρικής σχέσης, το εμπόριο, την άμυνα και την ασφάλεια, την ενέργεια και την περιοχή του Εύξεινου Πόντου. Η εξισορρόπηση Ανατολής / Δύσης και η Μεσόγειος θα συζητηθούν αργότερα στην έκθεση.
Η φύση της εταιρικής σχέσης
Η σχέση μεταξύ Τουρκίας και Ρωσίας χαρακτηρίζεται από μια διαδικασία που βασίζεται και διαμορφώνεται κυρίως από τις σχέσεις του Ερντογάν και του Πούτιν, πράγμα που σημαίνει ότι δεν είναι θεσμοθετημένη. Παρατηρούμε ένα είδος «ισχυρής αδελφότητας» μεταξύ του Πούτιν και του Ερντογάν, η οποία δημιουργεί ένα ενοποιημένο μέτωπο ενάντια στις δυτικές κριτικές σχετικά με τις εσωτερικές και εξωτερικές πολιτικές τους. Ωστόσο, αυτή η αδελφότητα στερείται μηχανισμών θεσμοποίησης /οικοδόμησης θεσμών στον τομέα της οικονομίας (ιδιαίτερα της ενέργειας, της γεωργίας, του τουρισμού), της άμυνας και της ασφάλειας. Είναι επίσης αλήθεια ότι η σχέση έχει βραχυπρόθεσμο επίκεντρο, τα θέματα συζήτησης χρονολογούνται γύρω από εβδομάδες παρά χρόνια, η σχέση είναι ρεαλιστική, και οι δύο πρωταγωνιστές δίνουν προτεραιότητα στο συμφέρον τους πρώτα. Αποτελεί μια σχέση που χαρακτηρίζεται από την αμοιβαία εναντίωση των εταίρων της απέναντι στη Δύση,
Παρά το γεγονός ότι η σχέση μεταξύ Τουρκίας και Ρωσίας έχει τα παραπάνω χαρακτηριστικά, αναπτύσσεται διαρκώς. Στους γραφειοκρατικούς κύκλους της Άγκυρας, η επιρροή της Ρωσίας αυξάνεται. Σημειώστε επίσης ότι οι Ρώσοι ξέρουν πολύ καλά πώς να «ενδυναμώσουν» αυτούς τους φιλο-ρωσικούς πρωταγωνιστές / ομάδες και αντίστοιχα δίκτυα στην Τουρκία στα μάτια των γραφειοκρατικών στελεχών του κράτους. Ωστόσο, έχουμε σοβαρές αμφιβολίες ως προς το κατά πόσον αυτές οι προσπάθειες θεσμοποίησης των σχέσεων θα αποφέρουν μακροπρόθεσμη στρατηγική συμμαχία μεταξύ Τουρκίας και Ρωσίας στο εγγύς μέλλον.
Στην Άγκυρα η στρατηγική σκέψη φαίνεται να περιστρέφεται γύρω από την ανάγκη διαφοροποίησης των οικονομικών και στρατηγικών δεσμών για να μαλακώσουν τις επιπτώσεις της επιδείνωσης των σχέσεων με το δυτικό μπλοκ και να διατηρηθεί η εξουσία του Ερντογάν στην Τουρκία.
Οι στρατηγικές σχέσεις Τουρκίας και Ρωσίας έχουν αυξηθεί με τέσσερις διαφορετικούς τρόπους.
Πρώτον, οι σχέσεις μεταξύ Τουρκίας και Ρωσίας αυξήθηκαν αργά ως απάντηση στην αποχώρηση της Τουρκίας (ρητορικά) από την ΕΕ, το ΝΑΤΟ και τις ΗΠΑ, ιδίως μετά την αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος. Αμέσως μετά το πραξικόπημα, ο Ερντογάν έλαβε ισχυρή υποστήριξη από τον Πούτιν, σε αντίθεση με την ασθενή υποστήριξη από τις δυτικές χώρες. Αν και η ηγεσία των ΗΠΑ απέρριψε τις κατηγορίες, τα στελέχη του AKP παραμένουν σκεπτικά για τη συμμετοχή των ΗΠΑ στην απόπειρα πραξικοπήματος. Αυτό το κρίσιμο ζήτημα έδωσε στη Ρωσία μεγάλη ώθηση στην ενίσχυση των δεσμών της με την Τουρκία.
Ο δεύτερος τρόπος είναι η μελλοντική αμυντική συνεργασία μεταξύ των δύο χωρών. Στα τέλη του 2017, η Τουρκική Προεδρία για τις Αμυντικές Βιομηχανίες, που είναι πλέον άμεσα συνδεδεμένη με το προεδρικό παλάτι, ανακοίνωσε ότι είχε υπογράψει σύμβαση με μια ρωσική αμυντική εταιρεία για την αγορά δύο συστημάτων αεροπορικής άμυνας S-400. Η συμφωνία αποδοκιμάστηκε από τη Δύση, ιδίως από τις ΗΠΑ, η οποία χαρακτήρισε την κίνηση αυτή ως στροφή της Τουρκίας προς τη σφαίρα επιρροής της Ρωσίας. Το κύριο πρόβλημα είναι ότι οι S-400 αποτελούν σύστημα το οποίο δεν είναι ενσωματωμένο στα αμυντικά συστήματα του ΝΑΤΟ. Εδώ, το στρατηγικό σχέδιο παιχνιδιού του Πούτιν θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως εξώθηση της Άγκυρας στην αμφισβήτηση του παραδοσιακού γεωστρατηγικού προσανατολισμού της ο οποίος επικεντρώνεται στο ΝΑΤΟ, προκειμένου να οδηγήσει το δυτικό μπλοκ σε ένα χρόνιο αδιέξοδο στο νότιο άκρο.
Τρίτον, οι οικονομικές παράμετροι διαδραματίζουν επίσης τεράστιο ρόλο στη σχέση Τουρκίας-Ρωσίας. Η Τουρκία είναι η δεύτερη μεγαλύτερη αγορά φυσικού αερίου της Ρωσίας μετά την ΕΕ. Για τη Ρωσία, η Τουρκία προσφέρει μια εναλλακτική διαδρομή μεταφοράς φυσικού αερίου για να περάσει το ρωσικό φυσικό αέριο από την Ουκρανία [3] . Επιπλέον, ο πρώτος πυρηνικός σταθμός παραγωγής ενέργειας της Τουρκίας κατασκευάζεται από τη Rosatom της Ρωσίας, η οποία αναμένεται να καταστεί σημαντικός παράγοντας στον ενεργειακό τομέα της Τουρκίας.
Τέλος, τη σχέση ενισχύει η συναίνεση της Μόσχας, στην αποδοχή της τουρκικής στρατηγικής για το κουρδικό ζήτημα, η οποία σέβεται τα υπάρχοντα πολιτικά σύνορα και το υφιστάμενο καθεστώς των χωρών παρουσίας Κούρδων (Τουρκία, Ιράκ, Ιράν και Συρία). Η Μόσχα δεν έχει δημιουργήσει στρατιωτικούς δεσμούς με το YPG στη Συρία, και αυτό το γεγονός, μαζί με τις διαβεβαιώσεις της Μόσχας για επίλυση του προβλήματος κεντρικής περιφέρειας μεταξύ της Δαμασκού και των Κούρδων της Συρίας μέσω μιας μορφής περιφερειακής αυτονομίας που προσδιορίζεται από ένα νέο σύνταγμα, φαίνεται να κάνει τη Ρωσία πιο αξιόπιστο συνεργάτη για την Άγκυρα στη Συρία από τις ΗΠΑ.
Εν ολίγοις, οι τουρκικές σχέσεις με τη Ρωσία έχουν μεγάλη αξία και αποτελούν πηγή ανησυχίας όσον αφορά τις σχέσεις Τουρκίας- Δύσης. Αυτή η σχέση έχει γίνει πιο σημαντική τα τελευταία χρόνια, κυρίως λόγω των γεωπολιτικών αλλαγών στην περιοχή. Μια απεικόνιση αυτού φαίνεται στην αυξανόμενη συχνότητα επαφής μεταξύ Πούτιν και Ερντογάν, όπως εμφανίζεται στο παρακάτω γράφημα.
Εμπορικές συναλλαγές
Πριν από την πτώση του ρωσικού τζετ το Νοέμβριο του 2015,[4]η Ρωσία ήταν ο δεύτερος μεγαλύτερος οικονομικός εταίρος της Τουρκίας, μετά τη Γερμανία. Το εμπόριο, οι υποδομές, οι μεταφορές, η ενέργεια, η γεωργία και ο τουρισμός αποτελούν κεντρικά πεδία συνεργασίας. Καταργήθηκαν οι εμπορικοί φραγμοί μεταξύ των δύο χωρών. Η Τουρκία ήταν, για παράδειγμα, ο πέμπτος μεγαλύτερος εμπορικός εταίρος της Ρωσίας κατά το πρώτο εξάμηνο του 2018 και το εμπόριο μεταξύ Τουρκίας και Ρωσίας αυξήθηκε κατά 37% από έτος σε έτος, φτάνοντας τα 13,3 δισεκατομμύρια δολάρια. Οι εξαγωγές της Τουρκίας προς τη Ρωσία αυξήθηκαν 47%, ενώ οι εισαγωγές από τη Ρωσία αυξήθηκαν 36%. Όπως φαίνεται από τις επαφές προφίλ μεταξύ του Πούτιν και του Ερντογάν και από τις συναντήσεις μεταξύ των υπουργών Εξωτερικών, το ανανεωμένο Τουρκικό Stream Stream και η κατασκευή του Πυρηνικού Σταθμού Akkuyu είναι τα πιο σημαντικά θέματα.
Κατά τη γνώμη της Μόσχας, η βελτίωση των εμπορικών και οικονομικών δεσμών με την Άγκυρα εξαρτάται πλέον σε μεγάλο βαθμό από την πιθανή συνεργασία σε σχέση με κρίσιμα περιφερειακά ζητήματα, ειδικά στη Συρία, από τη μία πλευρά, και από την άποψη της ενεργειακής πολιτικής από την άλλη. Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι οι διμερείς σχέσεις Τουρκίας-Ρωσίας για την οικονομία δεν αναπτύσσονται μέσω θεσμικών δεσμών, αλλά μάλλον καθοδηγούνται από τους πολιτικούς ηγέτες στη Ρωσία και την Τουρκία.
Άμυνα και ασφάλεια
Δεν περιμένουμε από την Τουρκία να αποχωρήσει από το ΝΑΤΟ στο άμεσο μέλλον. Ο Οργανισμός Συνεργασίας Shangai (SCO) δεν έχει τη δομή που μπορεί να προσφέρει στην Τουρκία εναλλακτική λύση στο ΝΑΤΟ.
Υπάρχουν πολλά ζητήματα που περιπλέκουν την αμυντική συνεργασία μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας: η ένταξη της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ, η κρίση της Ουκρανίας και η προσάρτηση της Κριμαίας. Σημειώστε επίσης ότι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα αποτελέσματα της βελτίωσης των σχέσεων Τουρκίας-Ρωσίας ήταν το ενδιαφέρον της Τουρκίας για το ρωσικό σύστημα αεροπορικής άμυνας S-400 (όνομα αναφοράς του ΝΑΤΟ: SA-21 Grumble).
Πρώτον, πρέπει να θυμόμαστε ότι το κύριο επιχείρημα της Τουρκίας σχετικά με τις προμήθειες S-400 επικεντρώθηκε στην απροθυμία της Δύσης στη στρατιωτική συνεργασία, ειδικά όταν πρόκειται για αμυντικά στρατηγικά όπλα. Τα σχετικά δημοσιοποιημένα έγγραφα συμφωνιών δείχνουν ότι οι Ρώσοι δεν προσέφεραν συμπαραγωγή, αντισταθμίσεις ή μεταφορά τεχνολογίας για την πώληση S-400, ενώ ορισμένα επίπεδα προοπτικών αντιστάθμισης βρίσκονται στο τραπέζι με την προσφορά Patriot. Εάν η Ουάσινγκτον και η Άγκυρα μπορούσαν να διαπραγματευτούν καλές επιλογές αντιστάθμισης για την αναπτυσσόμενη αμυντική βιομηχανία της Τουρκίας και εάν τα προβλήματα που σχετίζονται με τις παραδόσεις F-35 θα μπορούσαν να εξαλειφθούν, η τουρκική κυβέρνηση θα μπορούσε να βρει μια λεπτή ισορροπία από τη συμφωνία S-400 χωρίς αναστάτωση των κρίσιμων διμερών δεσμών με τη Ρωσία.
Η στρατιωτική συνεργασία με τη Ρωσία θα μπορούσε να επικεντρωθεί σε κινητά συστήματα άμυνας μικρής έως μεσαίας εμβέλειας που συνδυάζουν αντιαεροπορικά πυροβολικά και επιφανειακούς πυραύλους. Η ρωσική αμυντική βιομηχανία είναι επίσης πολύ ικανή να παράγει αυτήν την κατηγορία όπλων. Η απόκτηση μιας τέτοιας ικανότητας θα παρέχει στα εδάφη στρατεύματα αξιόπιστη προστασία, ειδικά όταν πραγματοποιούν διασυνοριακές επιδρομές. Μια τέτοια ικανότητα, για παράδειγμα, θα μπορούσε να αποτρέψει την επίθεση του καθεστώτος Baath στις 24 Νοεμβρίου 2016 στα τουρκικά στρατεύματα και τα περιστατικά που σκότωσαν τέσσερις ζωές κατά τη διάρκεια της επιχείρησης Euphrates Shield.
Ωστόσο, τα σενάρια ενός «ιδανικού κόσμου» φαίνονται πολύ μακριά από την παρούσα πραγματικότητα στο τρίγωνο στρατηγικών όπλων Τουρκίας – Ρωσίας – ΗΠΑ. Πιθανότατα κάποια στιγμή τη δεκαετία του 2020, δεν θα δούμε την Τουρκική Πολεμική Αεροπορία να πετάει F-35 συνδεδεμένα με ALIS, να αναπτύσσει τα συστήματα Patriot PAC-3 MSE ενάντια σε απειλές βαλλιστικών πυραύλων και να τοποθετεί τα S-400 για την κατασκευή A2 / AD για να χρησιμοποιούνται ως αυτόνομα συστήματα ταυτόχρονα. Ενώ όλα αυτά τα όπλα είναι πολύ ικανάκατά τους στρατιωτικούς εμπειρογνώμονες, δεν “αναμιγνύονται” σωστά στην περίπτωση της Τουρκίας για πολιτικούς και τεχνικούς λόγους. Ως εκ τούτου, η Άγκυρα θα λάβει τελικά μια απόφαση να πάει στη μία ή την άλλη κατεύθυνση, ανάλογα με τις προτεραιότητες της εξωτερικής πολιτικής και του εκσυγχρονισμού της άμυνάς της. Η πρόβλεψη αυτής της απόφασης δεν είναι εύκολη αυτή τη στιγμή, ωστόσο πιστεύουμε ότι η Άγκυρα πρόσφατα ήταν πολύ πρόθυμη να προμηθευτεί τόσο τους Patriots όσο και τους S400.
Ενέργεια
Οι σχέσεις Τουρκίας-Ρωσίας χαρακτηρίζονταν πάντοτε από ένα σύνθετο σύνολο γεωπολιτικών θεμάτων, όπου η ενεργειακή «αλληλεξάρτηση» μείωσε την πιθανότητα απόκλισης μεταξύ των δύο χωρών. Η Τουρκία εξαρτάται από τη Ρωσία για να εξασφαλίσει τις ενεργειακές της ανάγκες. Σήμερα, η Τουρκία αγοράζει περίπου το 55% του φυσικού αερίου της και περίπου το 12% του πετρελαίου της από τη Ρωσία. Αυτή η προμήθεια δεν μπορεί (εύκολα) να αντικατασταθεί από αλλού. Αυτό το γεγονός, και ο συνακόλουθος κίνδυνος έλλειψης ενέργειας, είναι τόσο μεγάλη απειλή για την Τουρκία που σε πολλές περιπτώσεις εμποδίζει τους διπλωματικούς ελιγμούς της. Για παράδειγμα, η Άγκυρα παρέμεινε παθητική όσον αφορά τη Ρωσία, επιλέγοντας να μην διαμαρτυρηθεί πάρα πολύ για τις διεκδικητικές πολιτικές του Κρεμλίνου στην περιοχή και να αποφασίσει να επιδιώξει ρεαλιστικά τους δικούς της πολιτικούς στόχους. Από την άλλη, η Τουρκία είναι μία από τις χώρες που εξάγει σημαντικό ποσοστό ρωσικού φυσικού αερίου, δεύτερη μετά τη Γερμανία. Συνολικά, η Τουρκία είναι ένας από τους κύριους δέκτες ρωσικών εξαγωγών ενέργειας.
Το ενεργειακό τρίγωνο Τουρκίας-Ρωσίας-ΕΕ είναι μια σχέση αλληλεξάρτησης και στρατηγικού συμβιβασμού. Η Τουρκία έχει υποστηρίξει και θα συνεχίσει να υποστηρίζει τη Δύση για τη θέση τους (συμπεριλαμβανομένων των σχέσεων με τη Ρωσία) και τη συνάφεια σε μια στρατηγική ενεργειακή σχέση με την ΕΕ.
Η Ρωσία και η Τουρκία δημιούργησαν επίσης ένα κοινό ταμείο για τη διευθέτηση των οικονομικών τους σχέσεων. Τα αμοιβαία κεφάλαια είναι ένα κρίσιμο βήμα τόσο για τις διμερείς σχέσεις όσο και για το κλείσιμο του ελλείμματος τρεχουσών συναλλαγών. Για τους αξιωματούχους στην Άγκυρα, στόχος αυτού του ταμείου είναι η ενίσχυση των τοπικών νομισμάτων έναντι του δολαρίου. Η ενεργειακή ασφάλεια υπήρξε από καιρό ζωτικής σημασίας προτεραιότητα στη χάραξη εξωτερικής πολιτικής της Άγκυρας. Η σχέση της με τους περιφερειακούς παραγωγούς διαμορφώθηκε από τον στόχο της Τουρκίας να είναι μια χώρα διέλευσης που συνδέει τη Ρωσία, τη Μέση Ανατολή και την Κασπία Θάλασσα με την Ευρώπη. Ο στόχος ήταν διπλός: (1) να διαφοροποιήσει τους προμηθευτές ενέργειας προκειμένου να καλύψει τις δικές του ανάγκες και (2) να αυξήσει τη σημασία της χώρας ως ζώνη διέλευσης.
Στον ενεργειακό τομέα, συγκεκριμένα, επισημαίνονται πολλές αντιφάσεις. Η εθνική ασφάλεια της Τουρκίας βασίζεται στην ικανότητά της να διαφοροποιεί τις πηγές ενέργειας της, ωστόσο η Τουρκία έχει λάβει μέτρα τα τελευταία χρόνια που έχουν αυξήσει την εξάρτησή της από τη ρωσική ενέργεια και τεχνολογία.
Η απόφαση του Ερντογάν να παραχωρήσει στη Rosatom τα δικαιώματα κατασκευής του πυρηνικού σταθμού Akkuyu στη νότια Τουρκία είναι αμφιλεγόμενη και, σύμφωνα με άρθρο του Ινστιτούτου Brookings, [5]θα έδινε στη Ρωσία «τον έλεγχο σε σημαντικό μέρος της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας της Τουρκίας». Το 2003, η ολοκλήρωση του αγωγού Blue Stream αύξησε τις εξαγωγές ρωσικού φυσικού αερίου στην Τουρκία, η οποία τώρα αντιπροσωπεύει πάνω από το 50% των συνολικών πόρων φυσικού αερίου της Τουρκίας. Πιο πρόσφατα, ο Ερντογάν έχει δηλώσει την έγκρισή του για τον αγωγό Turkish Stream, ο οποίος, όπως επισημαίνει το έγγραφο, θα παραδώσει 15,75 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα φυσικού αερίου στην Τουρκία και τη νοτιοανατολική Ευρώπη έως το 2020. Το ενδιαφέρον για το Turkish Stream θα μπορούσε να ανεβεί στα ύψη εάν οι χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποφασίσουν να αγοράσουν φυσικό αέριο από την Turkish Stream. Οι Ρώσοι σχεδιάζουν ακόμη να κατασκευάσουν δύο σωλήνες στην πρώτη φάση. Ο πρώτος από αυτούς θα προμηθεύσει την Τουρκία και 16 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα φυσικού αερίου ενώ ο άλλος θα διοχετεύει το αέριο στην Ευρώπη, δήλωσε ο Gokhan Yardim, ο πρώην διευθύνων σύμβουλος της BOTAS σε συνέντευξή του στο Al-Monitor.[6] Ωστόσο, εάν η ΕΕ δεν αποδειχθεί καλός πελάτης, το αέριο από τον δεύτερο αγωγό θα μπορούσε να πωληθεί στα κράτη των Βαλκανίων μέσω διμερών συμφωνιών.
Η Τουρκία στρέφεται στην Ανατολή;
Δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί πόσο επικερδής θα είναι η τουρκική πλευρά όσο η ευρωπαϊκή ζήτηση παραμένει απροσδιόριστη. Τον επόμενο χρόνο (2020), η Turkish Stream θα εισέλθει στην ευρωπαϊκή αρένα ως παραγωγός και μεταφορέας όταν τεθεί σε λειτουργία το TANAP, Trans Anatolian Natural Gas Pipeline.
Σε αντίθεση με τους στόχους διαφοροποίησης της Τουρκίας, και τα δύο έργα θα ενισχύσουν την εξάρτηση της Τουρκίας από τη ρωσική ενέργεια. Η Ρωσία, αντιθέτως, ενδιαφέρεται για τη σταθερή εξαγωγή υδρογονανθράκων, τη διαφοροποίηση των διαδρομών μεταφοράς πετρελαίου και φυσικού αερίου που τη συνδέουν με τις εξωτερικές αγορές και την εξαγωγή πυρηνικών τεχνολογιών. Ως εκ τούτου, ανέκαθεν θεωρούσε την Τουρκία ως έναν από τους βασικούς ενεργειακούς εταίρους της στην Ευρώπη. [7]
Σύμφωνα με το Συμβούλιο Διεθνών Υποθέσεων της Ρωσίας, [8] η ενεργειακή συνεργασία μεταξύ των δύο κρατών μπορεί να χωριστεί σε τέσσερις κύριους τομείς: (2) Το πετρέλαιο και τα προϊόντα πετρελαίου της Ρωσίας που αποστέλλονται μέσω των Τουρκικών Στενών, με παρόμοια διαδρομή διέλευσης για το φυσικό αέριο να είναι μελλοντική δυνατότητα · (3) Οι άμεσες ξένες επενδύσεις της Ρωσίας στον ενεργειακό κλάδο της χώρας, συμπεριλαμβανομένου του τομέα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, ο οποίος αυξάνεται, ιδίως σε πυρηνική ενέργεια, προμήθειες ενεργειακού εξοπλισμού και υπηρεσίες συντήρησης και (4) κοινά έργα που εκτελούνται στην εξερεύνηση και παραγωγή πόρων υδρογονανθράκων στη Ρωσία και σε τρίτες χώρες.
Όσο ο Ερντογάν «προκαλεί» τον δυτικό κόσμο, ιδίως αμφισβητώντας τις υπάρχουσες σχέσεις με τις ΗΠΑ, το ΝΑΤΟ και την ΕΕ, το ενδιαφέρον της Ρωσίας να εμφανίζεται ως «καλός φίλος» προς την Τουρκία πιθανότατα θα συνεχιστεί. Όμως, παρά τις προσπάθειες των «ελίτ» να ανυψώσουν τους ακμάζοντες οικονομικούς δεσμούς σε μια «στρατηγική συμμαχία», μακροπρόθεσμα μια τέτοια κίνηση φαίνεται εξαιρετικά απίθανη κυρίως λόγω των διαφορετικών (και, τις περισσότερες φορές, συγκρουόμενων) στρατηγικών γεωπολιτκών και πολιτισμικών διαφορών ανάμεσα στις δύο χώρες.
Η σχέση θα μπορούσε να αποδειχθεί πιο δύσκολο να ισορροπηθεί ενάντια στις σχέσεις με τους Δυτικούς συμμάχους της Τουρκίας και την ένταξη στο ΝΑΤΟ καθώς εντείνεται η σύγκρουση μεταξύ Ρωσίας και Δύσης. Θα πρέπει να παρακολουθούμε προσεκτικά τις εξελίξεις στην περιοχή του Εύξεινου Πόντου, μια περιοχή που μερικές φορές επισκιάζεται από τα πιο εκρηκτικά και ταχέως αναπτυσσόμενα ζητήματα στη Συρία. Για τη Νορβηγία, αυτή η περιοχή είναι σημαντική όσον αφορά την ένταξη της Νορβηγίας στο ΝΑΤΟ και τις πολύπλευρες σχέσεις με τις ευρωπαϊκές χώρες και την ΕΕ.
Περιοχή της Μαύρης Θάλασσας
Το περιβάλλον ασφαλείας στην περιοχή του Εύξεινου Πόντου αλλάζει ραγδαία. Αυτή η περιοχή περιλαμβάνει τη Βουλγαρία, τη Γεωργία, τη Ρουμανία, τη Ρωσία, την Τουρκία, την Ουκρανία και μια ενδοχώρα που περιέχει το Νότιο Καύκασο και τη Μολδαβία. Η κατάσταση στη Μαύρη Θάλασσα παραμένει αρκετά τεταμένη από τότε που η Ρωσία προσάρτησε την Κριμαία τον Μάρτιο του 2014. Οι Ηνωμένες Πολιτείες ανέπτυξαν μερικά πολεμικά πλοία στη Μαύρη Θάλασσα μετά τη ρωσική κίνηση. Το ΝΑΤΟ αρνήθηκε να αναγνωρίσει την προσάρτηση.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες προσπαθούν να αντισταθμίσουν τις αυξανόμενες στρατιωτικές και εμπορικές δραστηριότητες της Ρωσίας στη Μαύρη Θάλασσα χρησιμοποιώντας το ΝΑΤΟ. Τον Ιούνιο του 2016, το ΝΑΤΟ αποφάσισε να ενισχύσει τον αποτρεπτικό του ρόλο στη Μαύρη Θάλασσα. Επ’ αυτού, ο Ερντογάν φέρεται να είπε στον στρατηγό του ΝΑΤΟ: «Η Μαύρη Θάλασσα έχει σχεδόν γίνει ρωσική λίμνη. Αν δεν δράσουμε τώρα, η ιστορία δεν θα μας συγχωρήσει.” . Το ΝΑΤΟ έχει γίνει όλο και πιο σημαντικό για την Τουρκία στον Εύξεινο Πόντο, ανεξάρτητα από τη διαμάχη της Τουρκίας με τους δυτικούς εταίρους της. Οι αναφορές λένε ότι πριν από το 2014, η Τουρκία θα μπορούσε να ισορροπήσει τη Ρωσία στον Εύξεινο Πόντο, αλλά όχι πια, χάρη στη στρατιωτική συσσώρευση της Ρωσίας στην περιοχή. Για παράδειγμα, οι ρωσικοί βαλλιστικοί πύραυλοι καλύπτουν ολόκληρη τη Μαύρη Θάλασσα και οι πύραυλοι εναέριας άμυνας κυμαίνονται πάνω από 40-50%. Η Σεβαστούπολη (λιμάνι βαθέων υδάτων της Ρωσίας) υπήρξε επίσης το εφαλτήριο για ρωσικές επιδρομές, μέσω του Βοσπόρου, στη Μεσόγειο και για γρήγορη τροφοδοσία των ρωσικών δυνάμεων στη Συρία. Η Τουρκία και άλλα μέλη του ΝΑΤΟ ευνοούσαν το προηγούμενο διάστημα ένα σχέδιο για τη θεσμική παρουσία του ΝΑΤΟ στη Μαύρη Θάλασσα, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη δημιουργία ναυτικής ομάδας που θα σχηματίσει η Ρουμανία, η Τουρκία και η Βουλγαρία μαζί με την υποστήριξη της Γερμανίας, της Ιταλίας και των ΗΠΑ. Ωστόσο, αυτή η πρωτοβουλία έμεινε στα χαρτιά. Αλλά και πάλι το 2017, οι υπουργοί Άμυνας του ΝΑΤΟ ενέκριναν μια ενισχυμένη παρουσία στη Μαύρη θάλασσα, στον αέρα και στην ξηρά. Πριν από το 2014, το ΝΑΤΟ διαμόρφωσε τη στρατηγική του λαμβάνοντας υπόψη παραδοσιακές απειλές για την ασφάλεια, όπως η τρομοκρατία και το εμπόριο. Τώρα, η στρατηγική του ΝΑΤΟ επικεντρώνεται σε μεγάλο βαθμό στον ρωσικό επεκτατισμό. Σύμφωνα με τον Μουσταφά Aydin,[9] κορυφαίου εμπειρογνώμονα της Τουρκίας για μελέτες του Εύξεινου Πόντου,
“Ο τρέχων στόχος του ΝΑΤΟ είναι να βρει μια αξιόπιστη και χωρίς επισφάλειες, στρατηγική για να αποτρέψει τη Ρωσία στις ανατολικές και νότιες πλευρές της. Είναι σαφές ότι η περαιτέρω στρατιωτικοποίηση του Εύξεινου Πόντου θα δημιουργήσει ένα ασταθές περιβάλλον που μπορεί να φέρει τη Ρωσία και το ΝΑΤΟ στο χείλος μιας πιθανής σύγκρουσης. Αν και κανείς δεν επωφελείται από μια τέτοια κλιμάκωση, πρέπει να θυμόμαστε ότι οι προβολές δύναμης στις διεθνείς σχέσεις, οι οποίες δεν αντιμετωπίζονται σωστά, θα οδηγούσαν τελικά σε περαιτέρω προβολές δύναμης και σε πολεμική τελική αναμέτρηση.”
Η Μαύρη Θάλασσα συγκεντρώνει πολλαπλές στρατιωτικές αντιπαραθέσεις, που περιλαμβάνουν πολλούς παράγοντες και σύνθετες δυναμικές ασφάλειας και ανταγωνισμών, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που εκτείνονται πέρα από την περιοχή έως τη Μέση Ανατολή και την Ευρώπη. Σύμφωνα με το SIPRI, [10] οι παρατεταμένες συγκρούσεις στην περιοχή εξέλαβαν πρόσφατα μια εξωτερική διάσταση και έχουν μετατραπεί σε πηγή πολιτικής διαμάχης μεταξύ Ρωσίας και ΝΑΤΟ και επιπρόσθετα, υπάρχει σήμερα, αυξημένη στρατιωτική υποστήριξη και στρατιωτική εμπλοκή από διάφορες πλευρές στις συγκρούσεις. Με την Αραβική Άνοιξη, τα ύδατα μεταξύ των περιοχών ασφαλείας της Μέσης Ανατολής και της Μαύρης Θάλασσας έχουν θολώσει. Μερικές από αυτές τις εξελίξεις οφείλονται στη συμμετοχή της Ρωσίας και της Τουρκίας στη Συριακή σύγκρουση.
Η ρωσική στρατιωτική συμμετοχή στη Συρία, την Αρμενία, τις αποσπασμένες περιοχές της Γεωργίας της Αμπχαζίας και της Νότιας Οσετίας, καθώς και στη χερσόνησο της Κριμαίας πυροδότησε τους τουρκικούς φόβους περί εγκλεισμού της Τουρκίας.
Η Τουρκία απέφυγε να επιδείξει υπερβολικά έντονα παρουσία και εμπλοκή όσον αφορά την προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία και τη σύγκρουση του Ντόμπας: για παράδειγμα, η Τουρκία δεν υποστήριξε τις δυτικές κυρώσεις, ωστόσο αντιτάχθηκε στην προσάρτηση της Κριμαίας και υποστήριξε τα εδάφη της μειονότητας των Τατάρων. Αυτή η υποστήριξη αυξήθηκε κατά τη διάρκεια της κρίσης Ρωσίας-Τουρκίας. Ωστόσο, το ζήτημα της Κριμαίας και αυτό των Ταρτάρων έχουν μικρή επίδραση στην τουρκική εξωτερική πολιτική. Το MHP είναι το μόνο πολιτικό κόμμα που έχει παραδοσιακά επικεντρώσει την πολιτική του ατζέντα στις τουρκικές κοινότητες στο εξωτερικό αλλά έχει συνήθως μικρή απήχηση στην Τουρκία. Έτσι, παρόλο που το MHP είναι ο «βασιλιάς» στο τουρκικό κοινοβούλιο, δεν είναι πιθανό ότι οι Τάρταροι είναι ένα ζήτημα για το οποίο θα προσπαθούσαν να χρησιμοποιήσει ως μοχλό ενίσχυσης τη δύναμη του απέναντι στο AKP. Μετά από ρωσικές κινήσεις, η Τουρκία έθεσε επίσης όρια στη ναυτιλία.[11] Έτσι, παρόλο που η Τουρκία θα προτιμούσε μια ισχυρότερη Ουκρανία που θα μπορούσε να λειτουργήσει ως σύμμαχος στην περιοχή, η Τουρκία απέμεινε ως επί το πλείστον έξω από τη σύγκρουση.
Ο Νότιος Καύκασος είναι ένας άλλος τομέας όπου συγκρούονται τα ρωσικά και τα τουρκικά συμφέροντα και υπάρχει πιθανότητα οι δύο παράγοντες να οδηγηθούν σε αντιπαράθεση λόγω των υφιστάμενων συγκρούσεων.
Η τουρκική συνεργασία με το Αζερμπαϊτζάν και τη Γεωργία επικεντρώθηκε από τη δεκαετία του 1990 στην ενέργεια, τις υποδομές, την ασφάλεια και την άμυνα. Ο σχεδόν ολοκληρωμένος διάδρομος φυσικού αερίου (αναμένεται να τεθεί σε λειτουργία το 2020). Η πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής να συνδέσει τα πεδία φυσικού αερίου της Κασπίας Θάλασσας (και της Μέσης Ανατολής) με τις χώρες της ΕΕ, είναι ένα ιδιαίτερα επιτυχημένο αποτέλεσμα αυτής της εταιρικής σχέσης.
Από το 2015 η Άγκυρα υποστήριξε την αίτηση του ΝΑΤΟ στη Γεωργία και υπέγραψε αμυντικές συμφωνίες με την Ουκρανία. Αλλά ως εταίρος σε αυτήν την περιοχή, το Αζερμπαϊτζάν είναι το πιο σημαντικό. Και σε αυτό το θέμα η κοινή γνώμη στην Τουρκία υποστηρίζει την κυβέρνηση. Μια μελέτη από το Πανεπιστήμιο Kadir Has (2019) [12] έδειξε ότι οι περισσότεροι από τους ερωτηθέντες – 63,6% – θεωρούσαν το Αζερμπαϊτζάν ως σύμμαχο της Τουρκίας και / ή φίλο. Ακολούθως στη λίστα ήταν η Κατεχόμενη Κύπρος (σμ: στην έκθεση αναφέρεται ως Βόρεια Κύπρος) με 59,1%. Δεδομένου ότι η Τουρκία είναι ένα έθνος που επιθυμεί να γίνει ενεργειακός κόμβος, ασκεί επιρροή στην παραγωγή και εξαγωγή πετρελαίου του Αζερμπαϊτζάν, καθώς και η ανάπτυξη συνεργασίας σε διάφορα ενεργειακά έργα, όπως ο νότιος διάδρομος φυσικού αερίου, είναι εξίσου σημαντικοί παράγοντες στη σχέση της με το Αζερμπαϊτζάν.
Το 2010, η Τουρκία και το Αζερμπαϊτζάν υπέγραψαν μια συμφωνία για τη Στρατηγική Εταιρική Σχέση και την Αμοιβαία Υποστήριξη, η οποία περιλαμβάνει υποχρεώσεις αλληλοβοήθειας χρησιμοποιώντας «όλες τις δυνατότητες» σε περίπτωση στρατιωτικής επίθεσης από τρίτη χώρα.[13]
Η Τουρκία γνωρίζει ότι η Ρωσία είναι ο κυρίαρχος παράγοντας στην περιοχή του Εύξεινου Πόντου και, κατά συνέπεια, η Τουρκία ελίσσεται για να επιτύχει τα συμφέροντά της στην περιοχή χωρίς να κάνει πολύ θόρυβο.
Καταλήγοντας
Η Τουρκία θα συνεχίσει να ενισχύσει τις σχέσεις της με τη Ρωσία. Ο Ερντογάν έχει επίσης την υποστήριξη του τουρκικού λαού σε αυτό το μέτωπο. Σε μια πρόσφατη μελέτη του Kadir Has [16] σχετικά με τη στάση της εξωτερικής πολιτικής, 41% [17]θεώρησε τη Ρωσία φίλη της Τουρκίας και έθεσε τη Ρωσία νούμερο δύο στη λίστα των φιλικών χωρών (το 59,0% απάντησε Αζερμπαϊτζάν και το 22% απάντησε ότι η Τουρκία δεν έχει φίλους). Το 46,5% των ερωτηθέντων, σε σύγκριση με το 28,4% το 2017, χαρακτήρισε τις σχέσεις Ρωσίας-Τουρκίας ως συνεταιριστικές. Οι τρεις πρώτοι τρόποι με τους οποίους η Τουρκία επωφελήθηκε από τη σχέση ήταν η ενεργειακή συνεργασία, η συνεργασία στον τουρισμό και η εμπορική / οικονομική συνεργασία. Οι τρεις πρώτες εστίες αντιπαλότητας ήταν η υποστήριξη της Ρωσίας στις δυνάμεις PYD / YPG στη Συρία, ο ιστορικός ανταγωνισμός και η εχθρότητα μεταξύ των δύο χωρών, και η κατάρριψη από την Τουρκία ενός ρωσικού αεροσκάφους.
Η εξάρτηση της Τουρκίας από τη Ρωσία όσον αφορά την ενέργεια και την επίτευξη των στόχων της στη Συρία είναι οι θεμελιώδεις παράγοντες για τη διατήρηση της σχέσης τους σε ένα καλό δρόμο. Η Άγκυρα και η Μόσχα θα πρέπει να ελέγξουν τις αρνητικές επιπτώσεις εξωτερικών παραγόντων στη σχέση τους. Τα μέρη εργάζονται σε ad hoc βάση, αντί να επιδιώκουν τη δημιουργία νέων θεσμικών μηχανισμών. Είναι επίσης δύσκολο να αγνοήσουμε τη σημασία της κρυφής διπλωματίας, αλλά ο ρυθμός των διμερών μέτρων που έχουν ληφθεί για την επιστροφή σε επίπεδο συνεργασίας πριν από την κρίση φαίνεται να υπολείπεται της επικρατούσας ρητορικής.
Υπάρχουν λίγα στοιχεία που υποδηλώνουν ότι η Τουρκία θα επιλέξει να συνάψει συμμαχία με τη Ρωσία χωρίς να συνυπολογίσει το κόστος της απομάκρυνσής της από το ΝΑΤΟ. Η Τουρκία θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τις σχέσεις της με τη Ρωσία για να διαχυθεί η ένταση μεταξύ Ανατολής και Δύσης, καθώς και να προωθήσει τη στρατηγική της για την εξισορρόπηση της σχέσης της με τη Ρωσία και με τους Δυτικούς εταίρους, ώστε να προσπαθήσει να μεγιστοποιήσει τα συμφέροντά της. Ο Andrey Kortunov, Γενικός Διευθυντής του Ρωσικού Συμβουλίου Διεθνών Υποθέσεων ρωτά, ” Γιατί η Άγκυρα δεν αναλαμβάνει πρωτοβουλία για την προώθηση περισσότερων μέτρων οικοδόμησης εμπιστοσύνης μεταξύ της Ρωσίας και του ΝΑΤΟ στη Μαύρη Θάλασσα;” Και καταλήγει ,«Στρατηγικά, μπορεί κανείς να φανταστεί έναν πιο σημαντικό ρόλο για την Τουρκία ως μια χώρα που μπορεί να ταιριάζει καλύτερα και διευκολύνει την ανανέωση του σήμερα σχεδόν αδρανοποιημένου ΝΑΤΟ-Ρωσικού Συμβουλίου». [18] Η εκτίμησή μας είναι ότι θεωρητικά, η Τουρκία θα μπορούσε να επιδιώξει έναν τέτοιο ρόλο, αλλά προς το παρόν δεν προβλέπουμε μια τέτοια κίνηση από την Άγκυρα λόγω: (1)της αντιδυτικής ρητορικής του Προέδρου της και την απομάκρυνση της Τουρκίας από ορισμένα μέλη του ΝΑΤΟ; (2) της έλλειψης θεσμοθετημένης σχέσης με τη Ρωσία ·(3) της εφαρμογής του προεδρικού συστήματος που δυσχεραίνει τον στρατηγικό σχεδιασμό εξωτερικής πολιτικής και (4) το βάρος των εσωτερικών και άλλων θεμάτων εξωτερικής πολιτικής
Πηγές:
[1] http://www.hurriyetdailynews.com/opinion/serkan-demirtas/key-foreign-policy-messages-by-turkeys-Erdoğan -141453
[2] https://www.telegraph.co.uk/news/2018/09/11/Erdoğan -warns-attack-idlib-will-send-syrian-πρόσφυγες-επικεφαλής /
[3] https://www.ft.com/content/60d234fa-3e6a-11e9-9bee-efab61506f44
[4] https://aawsat.com/english/home/article/1563776/damascus-criticizes-turkey’s-reference-adana-treaty-justify-military
[5] https://www.setav.org/en/turkey-to-take-matters-into-own-hands-against-terror/
[6] https://www.aa.com.tr/en/info/infographic/12924
[7] https://data2.unhcr.org/en/situations/syria/location/113
[8] Ερντογάν, Έμρε. 2014. «Ανεπιθύμητες, ανεπιθύμητες: Αντι-μετανάστευση στάσεις στην Τουρκία». Το Γερμανικό Ταμείο Marshall Ανάλυσης των Ηνωμένων Πολιτειών . http://www.gmfus.org/publications/unwanted-unwelcome-anti-immigration-attitudes-turkey . (Ανακτήθηκε στις 10 Ιανουαρίου 2017).
[9] Göker, Göksel και Savaş Keskin. 2016. «Haber Medyası ve Mülteciler: Suriyeli Mültecilerin Türk Yazılı Basınındaki Temsili». İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi (41). http://iletisimdergisi.gazi.edu.tr/site/index.php/IKAD/article/view/204.
[10] Προκαταρκτική ανασκόπηση της κάλυψης ειδήσεων από τον Hasret Dikici Bilgin.
[11] Αυτή η έκθεση βασίζεται στην έρευνα του Hasret Dikici Bilgin και παρουσιάζεται ως «Τι να κάνετε με τους Σύρους; Πολιτικές Κόμματος προς τους πρόσφυγες από τη Συρία στην Τουρκία», στο ISA 58 ου Ετήσιο Συνέδριο“Κατανοώντας την αλλαγή στην παγκόσμια πολιτική” , 22 έως 25 Φεβ 2017, Βαλτιμόρη, Μέριλαντ, Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής.
[12] Ο Δρ. Bilgin έχει συγκεντρώσει τα χρόνια από την έναρξη του Συριακού πολέμου τα δεδομένα όπως εμφανίστηκαν και όχι σε αναδρομική αναδρομή. Αυτή η έκθεση επικεντρώνεται στα αποτελέσματα από το 2017 και μετά, ωστόσο, η μελέτη του Dr. Bilgin περιλαμβάνει δεδομένα και ανάλυση από την αρχή του Συριακού πολέμου μέχρι το παρόν.
[13] Στο εξής αναφέρεται ως υποεπιτροπή.
[14] Μπορείτε να έχετε πρόσβαση στα αρχεία της προμήθειας στη διεύθυνση https://www.tbmm.gov.tr/komisyon/insanhaklari/altkom1.htm .
[15] Εσωτερικός κανονισμός TGNA, άρθρο 99, https://www.tbmm.gov.tr/ictuzuk/ictuzuk.htm
[16] AKP, Cumhurbaşkanlığı Seçimleri ve Genel Seçimler Seçim Beyannamesi, 2018.
[17] Türkiye ve Göç, Göç İdaresi Genel Müdürlüğü Yayınları No: 18, Temmuz 2014. Πρόσβαση στο www. goc .gov.tr / files / files / goc _tasarım_icler.pdf στις 16 Δεκεμβρίου 2016.
[18] Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu, αριθ.: 6458, Ημερομηνία αποδοχής: 4 Απριλίου 2013, δημοσιεύθηκε στην Επίσημη Εφημερίδα αριθ. 28615, ημερομηνία 11 Απριλίου 2013. Η επίσημη αγγλική μετάφραση του νόμου (Ο νόμος για τους αλλοδαπούς και τη διεθνή προστασία , LFIP) είναι διαθέσιμο στη διεύθυνση http://www.goc.gov.tr/icerik6/yabancilar-ve-uluslararasi-koruma-kanunu-10-dilde-tercume-edildi_350_361_1176_icerik . Στο εξής, αναφέρεται ως LFIP.
