του Ιωάννη Σαΐνη
Το 1961 ο Ζαχίρ Σαχ, ο τελευταίος βασιλιάς του Αφγανιστάν, κυνηγούσε έφιππος στα ΒΑ όρια του βασιλείου του, σε μια βραχώδη ερημική περιοχή που ονομάζεται Αϊ Χανούμ.
Στην τοπική γλώσσα Αϊ Χανούμ σημαίνει η ΄΄χανούμισσα του φεγγαριού΄΄ ή επί το ελληνικότερον, η ΄΄Κυρά του φεγγαριου΄΄. Ξαφνικά το άλογό του σκόνταψε σε μία ‘’πέτρα’’. Το γεγονός θα ήταν ανάξιο λόγου, εάν ο μακαριστός μονάρχης δεν αποφάσιζε να περιεργαστεί την ‘’πέτρα’’. Προς μεγάλη του έκπληξη, η ΄΄πετρα΄΄ δεν ήταν παρά ένα κιονόκρανο κορινθιακού ρυθμού. Συνειδητοποιώντας τη σπουδαιότητα του ευρήματος, διέταξε να γίνουν άμεσα ανασκαφές.Οι ανασκαφές έφεραν στο φως ερείπια πόλης με αρχαιοελληνική ρυμοτομία, θέατρο, κρήνες, ναούς, τύμβους, κατοικίες, παλαίστρα και γυμνάσιο.
Αρχικά οι μελετητές υποστήριξαν ότι η πόλη είχε ιδρυθεί στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ., μετά τις κατακτήσεις του Μεγαλέξανδρου και την ταύτισαν με την Αλεξάνδρεια επί του ποταμού Ώξου (σημερινή ονομασία του ποταμού Αμού Ντάρια). Μεταγενέστεροι αναλυτές εισηγούνται ότι η πόλη ιδρύθηκε το 280 π.Χ. από το βασιλιά της Αυτοκρατορίας των Σελευκιδών, Αντίοχο Α΄ Σωτήρα. Σε κάθε περίπτωση όμως, το πιο συναρπαστικό από τα ευρήματα είναι μία στήλη με εγχάρακτο επίγραμμα, που σύμφωνα με τον χαράκτη, κάποιον ονόματι Κλέαρχο, είναι αντίγραφο του πρωτοτύπου που υπήρχε στο μαντείο των Δελφών:
ΠΑΙΣ ΩΝ ΚΟΣΜΙΟΣ ΓΙΝΟΥΗΒΩΝ ΕΓΚΡΑΤΗΣ ΜΕΣΟΣ ΔΙΚΑΙΟΣΠΡΕΣΒΥΤΗΣ ΕΥΒΟΥΛΟΣΤΕΛΕΥΤΩΝ ΑΛΥΠΙΟΣ
Και επί το νεοελληνικότερον: Ως παιδί γίνε ευγενικός ως νέος, εγκρατήςως μεσήλικας δίκαιοςως μεγάλος να δίνεις σωστές συμβουλέςόταν πεθάνεις, να μη λυπηθείς.
Και όπως λέει ο Γαβριήλ Ν. Πεντζίκης, Σλαβόφωνος Μακεδόνας από τη μεριά της μιας γιαγιάς του και Βυζαντινός ως προς το φρόνημα, γνήσιος Έλλην δηλαδή: «Στην εσχατιά της εσθήτας που ύφανε η Ελληνίς λαλιά για να ντύσει την οικουμένη ολάκερη, δώδεκα λέξεις όλες κι όλες αποστάζουν το πνεύμα της μακραίωνης παιδείας του Ελληνισμού. Βάλε επικεφαλής στο επίγραμμα τον Σταυρό κι έχεις αμέσως μια Χρηστομάθεια»
