Πολυσύνθετοι δεσμοί εκτείνονται στους αιώνες και σε ηπείρους, αλλά η συμπάθεια της Τουρκίας για τον εθνικό της συγγενή έρχεται δεύτερη μοίρα σε σχέση με τις παγκόσμιες σχέσεις με τη Ρωσία.
Της Amberin Zaman. Πηγή al-monitor.com (3-2-2022)
Κίεβο, Ουκρανία
Ο Ilmi Umerov, ένας Τάταρος πολιτικός ηγέτης από την Κριμαία, ήταν ξαπλωμένος σε ένα νοσοκομειακό κρεββάτι στην Συμφερόπολη, την πρωτεύουσα της Κριμαίας, με τις πιτζάμες του, όταν Ρώσοι πράκτορες των μυστικών υπηρεσιών τον άρπαξαν και τον μετέφεραν στο αεροδρόμιο, όπου τον έβαλαν σε μια πτήση για την Άγκυρα μαζί με τον από την Κριμαία Τάταρο πολιτικό κρατούμενο Ahtem Chigoz.
Οι δυο τους απελευθερώθηκαν στις 5 Οκτωβρίου 2017, σε αντάλλαγμα με δυο Ρώσους μυστικούς πράκτορες που κρατούνταν σε τουρκικές φυλακές για τον υποτιθέμενο ρόλο τους στους φόνους επτά Τσετσένων αντιφρονούντων μεταξύ 2000 και 2015. Η ανταλλαγή σχεδιάστηκε από τον τούρκο πρόεδρο Ταγίπ Ερντογάν. «Είναι ένας σουλτάνος», είπε ο Umerov για τον αυταρχικό ηγέτη της Τουρκίας, τον οποίο συνάντησε την επομένη της αποφυλάκισής του. «Εννοώ, με την καλή έννοια».
Ο Ερντογάν συναντήθηκε με τον Ουκρανό πρόεδρο Βολοντιμίρ Ζελένσκυ για τρεισήμισι ώρες σήμερα, στο Κιέβο, προσφερόμενος να μεσολαβήσει ξανά μεταξύ του γείτονά του στη Μαύρη Θάλασσα και του Κρεμλίνου. Μιλώντας σε κοινή συνέντευξη τύπου, ο Ερντογάν τόνισε τη σημασία της διπλωματίας στην εκτόνωση της κρίσης μεταξύ των δυο χωρών. «Αντί να ρίχνουμε λάδι στη φωτιά, δραστηριοποιούμαστε σκεπτόμενοι πώς θα μειώσουμε τις εντάσεις», είπε.
Οι δυο ηγέτες υπέγραψαν την συμφωνία ελεύθερου εμπορίου, που είχε καθυστερήσει αρκετά, και μιαν άλλη, για την επέκταση της παραγωγής τουρκικών Μη Επανδρωμένων Αεροσκαφών (ΜΕΑ) τα οποία η Ουκρανία χρησιμοποίησε κατά των δυνάμεων που υποστηρίζονται από τη Ρωσία στην περιοχή του Ντονμπάς για πρώτη φορά πέρσι. Τα δεινά των Τατάρων της Κριμαίας που συνιστούν «μια ιστορική γέφυρα φιλίας μεταξύ των δυο χωρών μας», επίσης συζητήθηκαν. «Συνεχίζουμε να υποστηρίζουμε την κυριαρχία και την εδαφική ακεραιότητα της Ουκρανίας. Τα κοινά σχέδια που αφορούν τους εθνικούς [Τατάρους της Κριμαίας] συγγενείς μας έχουν αποτιμηθεί λεπτομερώς», είπε ο Ερντογάν.
Όπως αναμενόταν, δέχθηκε ηγέτες του εξόριστου κοινοβουλίου των Τατάρων της Κριμαίας, που είναι γνωστό ως Μαζλίς, συμπεριλαμβανομένου του θρυλικού ηγέτη τους
Η Τουρκία υποστήριξε σταθερά την Ουκρανία στο θέμα της Κριμαίας αφότου η Ρωσία προσάρτησε την χερσόνησο το 2014, παρά την σφοδρή αντίσταση από τους εκεί ιθαγενείς Τατάρους. Η ομάδα Σουνιτών Μουσουλμάνων που μιλά μια διάλεκτο της Τουρκικής έχουν περιοριστεί σε ένα στάτους μειονότητας μετά από αιώνες καταπίεσης και μαζικών εκτοπισμών. Η Τουρκία δεν αναγνωρίζει την προσάρτηση και επανειλημμένα έχει ζητήσει την επιστροφή της Κριμαίας στην Ουκρανία. Αντιμετωπίζει τους ηγέτες του Μαζλίς, που απαγορεύτηκε από τη Ρωσία, ως επίσημους συνομιλητές.
«Για την Τουρκία, η Κριμαία είναι Ουκρανία, και οι Τάταροι της Κριμαίας είναι πολίτες της χώρας μας. Χάρη στην Τουρκία, αρκετοί πολιτικοί κρατούμενοι απελευθερώθηκαν από την παράνομη ρωσική κράτηση. Η Τουρκία έχει συνυπογράψει μια σειρά από αποφάσεις του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ που προτρέπουν τη Ρωσία να φύγει από την ουκρανική Κριμαία, οι οποίες καταδικάζουν τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από τη Ρωσία στις κατεχόμενες περιοχές και την καλούν να τις σταματήσει και να επανορθώσει για αυτές», είπε ο Ουκρανός υπουργός εξωτερικών σε μια γραπτή απάντηση στο αίτημα του Al-Monitor να κάνει κάποιο σχόλιο. Ο υπουργός προσέθεσε ότι το 2021 η Τουρκία έγινε ιδρυτικό μέλος της ‘Πλατφόρμας Κριμαία’, που φτιάχτηκε για να κερδηθεί διπλωματική υποστήριξη για το κριμαϊκό ζήτημα και της οποίας η πρώτη διάσκεψη έγινε πέρσι τον Αύγουστο.
Η πιθανή αντιπαράθεση για την Ουκρανία είναι ένα επιπλέον τεστ για την χαρακτηριστική τάση του Ερντογάν να παίρνει ρίσκα, η οποία προκάλεσε τις κυρώσεις των ΗΠΑ για την απόκτηση εκ μέρους του των ρωσικών πυραύλων S-400, καθώς και την οργή της Μόσχας, που σιγοβράζει, για τις πωλήσεις μαχητικών ΜΕΑ στον ουκρανικό στρατό.
Αλλά εν μέσω της επίδειξης αλληλεγγύης, η στάση της Άγκυρας όσον αφορά την Κριμαία δείχνει όπως λίγα άλλα πράγματα τα όρια της θέλησης, πόσο μάλλον της ικανότητας, της Τουρκίας να συγκρουστεί με την Ρωσία στην πίσω αυλή της.
Τούρκοι αξιωματούχοι υποστηρίζουν ότι είναι η ουδετερότητα αυτό που καθιστά δυνατό για την Τουρκία να επιτυγχάνει συμφωνίες όπως την ανταλλαγή κρατουμένων το 2017, και που ίσως επιτρέψει στην Τουρκία να μεσολαβήσει για την αποσόβηση της σύγκρουσης. Το Κρεμλίνο ανακοίνωσε ότι ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν αναμενόταν να ταξιδέψει στην Άγκυρα σε επίσημη επίσκεψη κάποια στιγμή μετά τους Ολυμπιακούς του Πεκίνου.
Την Τρίτη, ο υπουργός αμύνης της Τουρκίας Χουλουσί Ακάρ, τόνισε την αφοσίωση της Άγκυρας στην Συνθήκη του Μοντρέ (1936), που περιορίζει τη διέλευση από τα τουρκικά Στενά προς και από τη Μαύρη Θάλασσα των πολεμικών πλοίων των ΗΠΑ και άλλων κρατών που δεν βρίσκονται πέριξ της Μαύρης Θάλασσας. Τα σχόλιά του αντιμετωπίστηκαν ως προσφορά προκειμένου να καθησυχαστεί η Μόσχα ότι η Τουρκία δεν σχεδιάζει να αλλάξει τους κανόνες ώστε να διευκολύνει οποιοδήποτε στρατιωτικό σχέδιο της Δύσης για αναμέτρηση με την Ρωσία ενόψει της επίσκεψης του Ερντογάν.
Η ένταση στην Μαύρη Θάλασσα γύρισε πίσω στην εποχή που το Χανάτο της Κριμαίας ήταν υποτελές στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, μαζί με μεγάλο μέρος της νότιας Ουκρανίας. Οι κτήσεις του περιλάμβαναν και την Οδησσό, την πόλη-λιμάνι γνωστή ως Χατζημπέη έως ότου τα ρωσικά αυτοκρατορικά στρατεύματα την κατέλαβαν κατά τον Ρωσο- τουρκικό πόλεμο του 1787-1791, μια ήττα που προανήγγειλε την παρακμή και σταδιακή κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, είπε ο Dymtro Bily, ένας ιστορικός με αντικείμενο την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η Κριμαία είχε ήδη πέσει στα χέρια των Ρώσων το 1783.
«Από τη Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή το 1774 μέχρι το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, η Μαύρη Θάλασσα ήταν ένα σημαντικό θέατρο ανταγωνισμού μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας. Η Κριμαία επανειλημμένα ήταν η αφορμή για σύγκρουση, ιδιαίτερα κατά τον Κριμαϊκό Πόλεμο, αλλά επίσης με την ναυτική επιδρομή το 1914 που επιτάχυνε την είσοδο των Οθωμανών στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο», παρατηρεί ο Nicholas Danforth, ένας ιστορικός που σπούδασε στο Yale και είναι συγγραφέας του «The Remaking of Republican Turkey: Memory and Modernity since the Fall of the Ottoman Empire».
Από τότε, η επιφυλακτικότητα έχει επικρατήσει και στις δυο πλευρές κατά το μεγαλύτερο διάστημα.
Οι πολυστρωματικοί δεσμοί της Τουρκίας με τη Ρωσία, που περιλαμβάνουν τα δισεκατομμύρια δολάρια στο εμπόριο και ένα μείγμα δυσκολιών και συνεργασίας στη Συρία και το Ναγκόρνο-Καραμπάχ, έχουν προτεραιότητα σε σχέση με τους καταπονημένους Τάταρους της Κριμαίας. Αυτή η πραγματικότητα έγινε συνείδηση όταν ο Ερντογάν αρνήθηκε να συμπαραταχθεί όσον αφορά τις κυρώσεις των ΗΠΑ και της Ε.Ε. κατά της Ρωσίας για την Κριμαία.
«Ζήτησα από τους Τούρκους ηγέτες τρία πράγματα», είπε ο Τζαμίλοφ, ο ηγέτης του Μαζλίς που έγινε δεκτός από τον Ερντογάν σήμερα. «Ζήτησα από την Τουρκία να συμμετάσχει στις κυρώσεις, να κλείσει το Βόσπορο και τα Δαρδανέλια για τα ρωσικά πλοία, και να τους αποκλείσει στη Μαύρη Θάλασσα. Μου είπαν ‘Όχι’, γιατί αυτό θα έκανε πολύ κακό στην Τουρκία».
Ο Refet Chubarov, ένα άλλο μέλος του Μαζλίς και πρώην νομοθέτης στο ουκρανικό κοινοβούλιο που ήταν παρών στις συναντήσεις αυτές, είπε ότι ένας υψηλά ιστάμενος αξιωματούχος «κρατούσε ένα σημειωματάριο και το πέταξε στο τραπέζι. Είπε ‘Κοίτα, για σχεδόν 60 χρόνια προσπαθούσαμε να μπούμε στην Ε.Ε. Κάναμε ό,τι ήθελαν. Εάν ήμασταν ένα μέλος της Ε.Ε., δεν θα ήσουν εδώ ζητώντας μας να συμμετάσχουμε στις κυρώσεις».
Προσέθεσε, «Εάν η Κριμαία παραμείνει κατεχόμενη για άλλα 5 με 10 χρόνια, θα καταστραφούμε εντελώς».
Ήταν ο Sergei Aksyonov, ο φιλορώσος ηγέτης της Κριμαίας, που σταμάτησε τη συγκοινωνία από αέρα και θάλασσα μεταξύ Τουρκίας και της χερσονήσου, όταν οι τουρκικές δυνάμεις κατέρριψαν ένα ρωσικό μαχητικό Σουκχόι SU-24M πάνω από τη Συρία το Νοέμβριο του 2015. Η Μόσχα εν τω μεταξύ ακύρωσε τις τουριστικές πτήσεις, απαγόρευσε τις εισαγωγές φρούτων και λαχανικών από την Τουρκία και απείλησε να εκθέσει τους δεσμούς που φέρεται να έχει η Τουρκία με το Ισλαμικό Κράτος.
Τον Οκτώβριο του 2017, το τουρκικό επιμελητήριο για την ναυσιπλοΐα εξέδωσε μια ασαφή εγκύκλιο με την οποία συμβούλευε τα τοπικά λιμάνια να μην δέχονται σκάφη ερχόμενα από την Κριμαία ή με προορισμό αυτήν. Ωστόσο, όπως παρατήρησε ο εμπορικός αναλυτής με έδρα την Κωνσταντινούπολη Yoruk Isik, τα συριακά πλοία που έχουν δεσμούς με τον πρόεδρο Άσσαντ συνεχίζουν να μεταφέρουν υλικά κατασκευών από τουρκικά λιμάνια στην Κριμαία και την Αμπχαζία, και να φέρνουν πίσω σκραπ στην Τουρκία και σιτάρι στην Συρία. Οι τουρκικές αρχές κλείνουν τα μάτια στο παράνομο εμπόριο, είπε ο Isik στο Al-Monitor.
Ο Ερντογάν υποτίθεται πως θα ήταν ανάμεσα στους εξέχοντες καλεσμένους στην εναρκτήρια συνεδρίαση της Πλατφόρμας για την Κριμαία τον περασμένο Αύγουστο. Έστειλε, αντί για τον ίδιο, τον υπουργό εξωτερικών του Μεβλούτ Τσαβούσογλου.
Ο Jamilov είπε ότι είχε στείλει πρεσβευτές στην Άγκυρα ώστε να πείσει τον Ερντογάν να αλλάξει άποψη. «Δεν άλλαξε», είπε ο Jamilov κατά τη διάρκεια μιας συνέντευξης στην έδρα του Μαζλίς σε ένα πολυτελές συγκρότημα κατοικιών στο Κίεβο, πληρωμένο εντελώς από την Άγκυρα.
Ενώ οι αναλυτές μαντεύουν μανιωδώς τις κινήσεις του Πούτιν, ο Jamilov δεν έχει αμφιβολίες για τις προθέσεις του. «Σκοπεύει να έρθει έως το Κίεβο, και η Τουρκία δεν θα αναμειχθεί στον πόλεμο αυτόν», προέβλεψε μεταξύ δυο ρουφηξιών τσιγάρου. Δεν του είχε πει ο διάσημος αντίπαλος του καπνίσματος, Ερντογάν, να το κόψει; «Ναι, πολλές φορές», το παραδέχτηκε γελώντας ο Jamilov.
Η συζήτηση που έγινε στα τουρκικά διεκόπη από απότομα γαβγίσματα σκύλου. Είναι ο ήχος κλήσης του κινητού του Jamilov. Λέει ότι του θυμίζει τον Dulber ή «όμορφο», το ποιμενικό κατοικίδιο, ένα γιγαντιαίο κεντροασιατικό τσοπανόσκυλο γνωστό ως «λυκο-θραύστη», που αναγκάστηκε να αφήσει στην Κριμαία όταν η Ρωσία μπήκε βίαια. (Ο Πούτιν λέγεται ότι έχει ένα ποιμενικό που ονομάζεται ‘πιστός’.)
Ο Jamilov δεν αγνοεί τις αντιξοότητες. Ήταν έξι μηνών όταν ο Στάλιν απέλασε μαζικά τους Τατάρους της Κριμαίας από τη χερσόνησο το 1944. Όπως πολλοί ακτιβιστές Τάταροι της Ρωσίας, πέρασε πολλά χρόνια σε σοβιετικά στρατόπεδα εργασίας. Ήταν μεταξύ των, εκτιμώμενων σε 250 χιλιάδες, Τατάρων της Κριμαίας που άρχισαν να επιστρέφουν στην πατρική γη τους μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991.
Αυτό ήταν το σύνθημα για την Τουρκία ώστε να ξανατονώσει τους συγγενικούς δεσμούς. Ο πρόεδρος της Τουρκίας κατά την περίοδο εκείνη, Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ, υποσχέθηκε να ανεγείρει χίλια σπίτια για τους επιστρέφοντες και να αποκαταστήσει τα ερειπωμένα τζαμιά της Κριμαίας. Έστειλε αεροπλάνα γεμάτα με Κοράνια και ιμάμηδες στην Κριμαία, το Αζερμπαϊτζάν και τις άλλες πρώην σοβιετικές χώρες στην Κεντρική Ασία με την ελπίδα να δημιουργήσει ένα «τουρκικό τόξο» εκτεινόμενο από την Αδριατική έως το Σινικό τείχος της Κίνας. Περίπου τρία εκατομμύρια εθνικά Τάταροι που ζουν στην Τουρκία τον υποστήριξαν.
Ο ιστορικός Mehmet Kirimli, ένας εθνικά Τάταρος της Κριμαίας, που οι πρόγονοί του κατέφυγαν στην Τουρκία, είπε ότι προ του 1783 η Κριμαία ήταν κατά 98% ταταρική και υπήρχαν 1.500 τζαμιά. Το 1914 είχαν απομείνει μόνο 750 τζαμιά. Οι Σοβιετικοί χρησιμοποιώντας δυναμίτη και μπουλντόζες, κατεδάφισαν τα περισσότερα από όσα είχαν απομείνει, είπε στο Al-Monitor ο Kirimli.
Οι φιλοδοξίες του Ντεμιρέλ αποδείχθηκαν άπιαστες, ωστόσο, και οι διαδοχικές ουκρανικές κυβερνήσεις έβλεπαν με υποψία τις προσπάθειες της Τουρκίας. Η στάση του Κιέβου άλλαξε αφότου έχασε την Κριμαία, αλλά είναι πολύ αργά για την Τουρκία να κάνει οτιδήποτε γι’ αυτήν.
Η Ρωσία απέλασε το προσωπικό της τουρκικής διεύθυνσης θρησκευτικών υποθέσεων, του Diyanet, και κράτησε έναν νομιμόφρονα ως τον μουφτή της χερσονήσου. Το Μαζλίς διόρισε έναν δικό του, τον Ayder Rustamov, ως απάντηση.
Στο Ντονμπάς, πατρίδα της πλειονότητας των περί τους 400 χιλιάδες Μουσουλμάνων της Ουκρανίας, οι φιλορώσοι αποσχιστές ακολούθησαν το παράδειγμα του Κρεμλίνου. «Το 2018, έκλεισαν το τζαμί μας και έθεσαν υπό κατ’ οίκον περιορισμό τον ιμάμη μας», είπε ο Said Ismagilov, πρώην ιμάμης στο τζαμί του Ντόνεσκ στο Ντονμπάς, που τώρα ηγείται της -τείνουσας προς την Μουσουλμανική Αδελφότητα- Θρησκευτικής Διοίκησης των Μουσουλμάνων της Ουκρανίας, γνωστής επίσης ως Ummah.
Στην υπόλοιπη Ουκρανία, η Τουρκία επεκτείνει σιωπηλά το θρησκευτικό της αποτύπωμα, και οι ουκρανικές αρχές δεν φαίνεται να έχουν πρόβλημα. Ο πλουσιότερος ολιγάρχης της Ουκρανίας, ο Rinat Akhmetov, πρόσφατα χάρισε γη στην τουρκική κυβέρνηση για να κτιστεί τζαμί πίσω από το φανταχτερό εμπορικό κέντρο Ocean City στο Κίεβο, με τις ευλογίες του δημάρχου της πόλης, του πρώην πρωταθλητή πυγμαχίας Vitaly Klitschko.
Η Τουρκία επίσης χρηματοδοτεί την κατασκευή 500 οικιών για τους Τατάρους της Κριμαίας, επιτυγχάνοντας πολιτικά πόντους με τους δικούς της Τατάρους και δημιουργώντας επιπλέον επιχειρηματικές ευκαιρίες για τους τούρκους εργολάβους. Τα περισσότερα θα χτιστούν στην γειτονική στην Κριμαία περιοχή της Χερσώνας, «Γιατί ο Zelensky θέλει οι Τάταροι της Κριμαίας να τους βλέπουν», εξήγησε ο Jamilov. Θα προτιμούσε να κτιστούν στο Κίεβο, όπου οι συμπατριώτες του μπορούν να ζήσουν καλύτερα, αλλά ο Zelensky, αναφέροντας την έλλειψη φθηνής γης στο Κίεβο, έδωσε άδεια για μόνο 100 σπίτια στην πρωτεύουσα.
«Ο Ερντογάν είναι δημοφιλής μεταξύ των Μουσουλμάνων εδώ. Το Diyanet στέλνει ιμάμηδες και μεταφράσεις του Κορανιού αλλά το μεγαλύτερο μέρος της βοήθειας πηγαίνει μέσω του (ταταρικού κριμαϊκού) Μαζλίς», είπε ο Ismagilov.
Ο Rustamov το επιβεβαιώνει. «Δόξα στον Αλλάχ, η μεγαλύτερη βοήθεια ήρθε σε μας από το τουρκικό κράτος», είπε στο Al-Monitor.
Ο Ozturk Aydin, ένας τούρκος επιχειρηματίας που μετακόμισε στο Κίεβο το 2013, πουλά κρέας χαλάλ σε εστιατόρια που εξυπηρετούν τους 50 χιλιάδες Μουσουλμάνους της πόλης, μεταξύ των οποίων και τους 10 χιλιάδες Τούρκους και Μουσουλμάνους φοιτητές από όλο τον αραβικό κόσμο. Ο Aydin είναι περισσότερο γνωστός για το γιαούρτι του και το ρόφημα από γιαούρτι, το αριάνι, που τώρα βρίσκεται στα ράφια των καλύτερων καταστημάτων της χώρας.
Ο Aydin επέμενε ότι η εικόνα της Τουρκίας «εδώ είναι καλύτερη από εκείνη της Αμερικής» σε μια συνέντευξη στην ιστορική περιοχή Podil του Κιέβου, όπου διευθύνει ένα μικρό μαγαζί γεμάτο με τουρκικά προϊόντα.
Όμως οι ηγέτες των Τατάρων της Κριμαίας γνωρίζουν ότι η υποστήριξη των ΗΠΑ παραμένει αποφασιστικής σημασίας για κάθε αντιπαράθεση με τη Ρωσία. «Εάν δεν ήταν οι ΗΠΑ, θα ήμασταν ακόμη υπό σοβιετική κατοχή», είπε ο Jamilov, «Οι ΗΠΑ είναι ο μεγαλύτερος εγγυητής για εμάς».
Οι φθαρμένοι δεσμοί της Τουρκίας με την Ουάσιγκτον, κυρίως εξαιτίας της άρνησης του Ερντογάν να παρατήσει τους S-400, είναι συνεπώς μια συνεχής πηγή ανησυχίας. «Από τη δική μας σκοπιά, η Τουρκία είναι μέλος του ΝΑΤΟ και οι ΗΠΑ είναι στον πυρήνα του. Έτσι, δεν είναι τόσο έξυπνο να έχεις κακές σχέσεις», είπε ο Chubarov.
«Οι εντάσεις μεταξύ Τουρκίας και Αμερικής έχουν αρνητικό αντίκτυπο σε μας», συμφώνησε ο Jamilev. «Εμείς, οι Τάταροι της Κριμαίας, αισθανόμαστε στριμωγμένοι στη μέση».
Μετάφραση: Γ.Τ.
