Πώς γίνεται τόσο εσύ να ξεπέσεις;
Η ένδοξη Ρώμη σε περίμενε τόσους αιώνες
σε προφητείες έλεγε τον ερχομό σου
κ’ εσύ αφομοιώθηκες;
Μιχάλης Κατσαρός, Κατά Σαδδουκαίων
του Γιώργου Καραμπελια*
Η Ελλάδα, στη διάρκεια της Κατοχής, μέσα από ένα πρωτοφανές αντιστασιακό κίνημα, που εγκαινιάστηκε στην πραγματικότητα από μια πάνδημη κινητοποίηση ενάντια στην ιταλική εισβολή, εγκυμονούσε μια αυθεντική λαϊκή επανάσταση. Όταν πραγματοποιήθηκε η απελευθέρωση τον Οκτώβρη του 1944, πάνω από το ήμισυ του πληθυσμού ήταν οργανωμένο ή ακολουθούσε το ΕΑΜ και ένα 10% περίπου ήταν οργανωμένο ή ακολουθούσε τον –σοσιαλιστικό, σύμφωνα με το πρόγραμμά του– ΕΔΕΣ και τις άλλες σοσιαλδημοκρατικές οργανώσεις· ενώ το 70-80% των νέων, ηλικίας 16 έως 25 χρόνων, συμμετείχε στην ΕΠΟΝ. Η παλιά Ελλάδα, του βασιλιά, των αντιμαχόμενων πολιτικών κομμάτων και της μεταξικής δικτατορίας, είχε κυριολεκτικά συντριβεί κάτω από τις μυλόπετρες της Κατοχής και της οικονομικής και κοινωνικής κρίσης.
Η Αντίσταση –κατ’ εξοχήν η ΕΑΜική αλλά και οι μικρότερες βενιζελογενείς αντιστασιακές οργανώσεις– ανέδειξε ένα νέο επαναστατικό πρόσωπο που ανακαλούσε στη μνήμη την Επανάσταση του 1821. Και αυτή ήταν η μόνη λογική και πλειοψηφική απόληξη του κινήματος: η ολοκλήρωση της ημιτελούς, από άποψη κοινωνικών και πολιτικών ελευθεριών, δημοκρατικής και λαϊκής επανάστασης του ’21, και μάλιστα μετά από τέσσερα χρόνια δικτατορίας με ημιφασιστικά χαρακτηριστικά. Άλλωστε, άμεσες ήταν οι αναφορές στην επαναστατική παράδοση του ’21, με την τοπική αυτοδιοίκηση στην ύπαιθρο, τα επαναστατικά τραγούδια που έφερναν και πάλι στο προσκήνιο τα κλέφτικα τραγούδια κ.ο.κ. Στην ίδια τη συνθηματολογία του ΚΚΕ, επρόκειτο για την περιβόητη «αστικοδημοκρατική επανάσταση» που θα επισφράγιζε το τέλος της βασιλείας, του παρασιτικού καπιταλισμού, που είχε μεταβληθεί σε μαυραγοριτισμό, της εκπαιδευτικής και πολιτιστικής καθυστέρησης, επιτυγχάνοντας την κοινωνική απελευθέρωση των λαϊκών τάξεων.
Όμως αυτή η επανάσταση, εκτός από τους Γερμανούς, Ιταλούς και Βουλγάρους κατακτητές, είχε απέναντί της δύο μεγάλους αντιπάλους στο ίδιο το εσωτερικό του αντιφασιστικού στρατοπέδου. Πρώτον, τους Εγγλέζους και τη συσπειρωμένη γύρω από τον βασιλιά παρασιτική ολιγαρχία, που ήθελε να διαιωνίσει το παλιό καθεστώς και προπαντός να εντάξει την Ελλάδα στο ένα από τα διαφαινόμενα μεταπολεμικά στρατόπεδα, και δεύτερον, παραδόξως, την ίδια την ηγεσία αυτού του επαναστατικού κινήματος που το υπονόμευε εκ των ένδον. Τωόντι, μια σταλινικής κοπής ηγεσία, αναθρεμμένη με τα εμφυλιοπολεμικά ευφυολογήματα του «αντι-μεγαλοϊδεατισμού», της εναντίωσης στην απελευθέρωση του μικρασιατικού ελληνισμού, του μακεδονικού κ.λπ., ενώ οργάνωσε και κατηύθυνε αυτό το μεγάλο επαναστατικό κίνημα, ήταν ταυτόχρονα ανίκανη να το εκφράσει στα βαθύτερα προτάγματά του και συνέβαλε στην ιστορική του αποτυχία. Αποτυχία που ήρθε να ολοκληρώσει την καταστροφή του 1922.
Το αστικό στρατόπεδο
Ἐρχόμαστε ἀπ’ τὴν ἄμμο τῆς ἔρημος ἀπ’ τὶς θάλασσες τοῦ Πρωτέα,
ψυχές μαραγκιασμένες ἀπὸ δημόσιες ἁμαρτίες,
καθένας κι ἕνα ἀξίωμα σὰν τὸ πουλί μές στὸ κλουβί του
………….
Νὰ μιλήσω γιὰ ἥρωες νὰ μιλήσω γιὰ ἥρωες: ὁ Μιχάλης
ποὺ ἔφυγε μ’ ἀνοιχτές πληγές ἀπ’ τὸ νοσοκομεῖο
ἴσως μιλοῦσε γιὰ ἥρωες ὅταν, τὴ νύχτα ἐκείνη
ποὺ ἔσερνε τὸ ποδάρι του μές στὴ συσκοτισμένη πολιτεία,
οὔρλιαζε ψηλαφῶντας τὸν πόνο μας∙«Στὰ σκοτεινά
πηγαίνουμε, στὰ σκοτεινά προχωροῦμε…»
Οἱ ἥρωες προχωροῦν στὰ σκοτεινά
Γιώργος Σεφέρης, Τελευταίος Σταθμός
Cava dei Tirreni, 5 Οκτωβρίου 1944
Μετά τη γερμανική κατάληψη του μεγαλύτερου μέρους της Ελλάδας, στις 21 Απριλίου του 1941, ο μετριοπαθής βενιζελικός και επιφανής τραπεζίτης Εμμανουήλ Τσουδερός αποδέχθηκε την πρόταση του Γεωργίου Β΄ να αναλάβει την πρωθυπουργία της χώρας αντικαθιστώντας τον Αλέξανδρο Κορυζή, ο οποίος είχε αυτοκτονήσει τρεις ημέρες νωρίτερα. Δυο ημέρες μετά, στις 23 Απριλίου, η κυβέρνηση Τσουδερού, μαζί με τη βασιλική οικογένεια, μετακινήθηκε στην Κρήτη και από εκεί, έναν μήνα αργότερα, κατέφυγε στο Κάιρο της Αιγύπτου, θέτοντας τις μονάδες του ελληνικού πολεμικού ναυτικού και αεροπορίας υπό την επιχειρησιακή διοίκηση των Βρετανών. Η κυβέρνηση Τσουδερού διατηρούσε μάλιστα και μεταξικούς υπουργούς όπως τον Θεολόγο Νικολούδη, τον Κωνσταντίνο Μανιαδάκη και τον Αριστείδη Δημητράτο μέχρι το 1942, καθώς ο Γεώργιος ήθελε να επιβάλει μια λογική αδιάσπαστης συνέχειας με το μεταξικό καθεστώς. Ο Γιώργος Σεφέρης, που ακολουθεί την ελληνική κυβέρνηση και το 1942 θα διοριστεί Γενικός Διευθυντής Τύπου Μέσης Ανατολής, σημειώνει σχετικά με τον Τσουδερό:
Σάββατο 19 Ιουλίου 1941. Ο Τσουδερός τώρα που τον βλέπω περισσότερο: στεγνός, ψυχρός, άψυχος… Είναι μικρός άνθρωπος, χωρίς αέρα, χωρίς καμία πλατιά χειρονομία. Τώρα νομίζει πως έχει κερδίσει την εύνοια του βασιλιά και πως θα μείνει πρωθυπουργός επί ζωής. Όπου και να ταξιδέψουν, θα κουβαλούν πάντα μαζί τους το ίδιο δηλητήριο της αυλοδουλείας και της μικροπολιτικής.
Ο Σεφέρης, εκκινώντας από τον «μικρό άνθρωπο», Εμμανουήλ Τσουδερό, συμπεριλαμβάνει στους χαρακτηρισμούς του το σύνολο της ελληνικής άρχουσας τάξης: «Όπου και να ταξιδέψουν, θα κουβαλούν πάντα μαζί τους το ίδιο δηλητήριο της αυλοδουλείας και της μικροπολιτικής». Ωστόσο, ο Τσουδερός θα παραμείνει επί τρία χρόνια πρωθυπουργός, μέχρι τις 14 Απριλίου 1944, και θα εκτελεί volens nolens τις εντολές των Βρετανών. Στη διάρκεια της πρωθυπουργικής του θητείας μάλιστα θα έλθει σε οξεία διαμάχη με τον υπουργό του Παναγιώτη Κανελλόπουλο που υποστήριζε μια πολιτική εθνικής ενότητας.
Ο τελευταίος υπήρξε ένας από τούς ελάχιστους αστούς πολιτικούς που ανέπτυξε αντιστασιακή δράση στην Ελλάδα και πιθανότατα συμμετείχε στη δημιουργία της οργάνωσης «Στρατιά των σκλαβωμένων νικητών», του Κωνσταντίνου Περρίκου, τον Ιούνιο του 1941, η οποία μετεξελίχθηκε αργότερα στην «Πανελλήνιο Ένωση Αγωνιζομένων Νέων» (ΠΕΑΝ). Πάντως, τον Φεβρουάριο του 1942, οι κατοχικές αρχές προσπάθησαν να τον συλλάβουν και καταδικάστηκε ερήμην σε θάνατο από ιταλικό στρατοδικείο. Έτσι, τον Μάρτιο του 1942, διέφυγε μέσω Τουρκίας προς το Κάιρο όπου και διορίστηκε Αντιπρόεδρος και υπουργός Εθνικής Άμυνας στην κυβέρνηση Τσουδερού. Ως υπουργός Εθνικής Άμυνας συνέβαλε ουσιαστικά στη αναδιοργάνωση του ελληνικού στρατού της Μέσης Ανατολής και, ήδη τον Οκτώβριο του 1942, η 1η ταξιαρχία του Βασιλικού Ελληνικού Στρατού Μέσης Ανατολής (ΒΕΣΜΑ) συμμετείχε ενεργά στη μάχη του Ελ Αλαμέιν.
Στις 21 Ιανουαρίου 1943, σε ραδιοφωνικό του μήνυμα στο BBC, δήλωσε πως η εξόριστη κυβέρνηση θα παραιτηθεί αμέσως μόλις ελευθερωθεί η Ελλάδα, ώστε να σχηματιστεί κυβέρνηση από όλες τις πολιτικές δυνάμεις και τις αντιστασιακές οργανώσεις – γεγονός που προκάλεσε την οργισμένη αντίδραση του βασιλιά. Τον δε Μάρτιο του 1943, όταν εκδηλώθηκε στη Βηρυτό το πρώτο από τα κινήματα του ελληνικού στρατού με αφορμή την άρνηση της δημοκρατικής ΑΣΟ (Αντιφασιστική Οργάνωση Στρατού) να συμφωνήσει στη μετάθεση ενός αξιωματικού, ο Κανελλόπουλος προσπάθησε να παρέμβει κατευναστικά. Τόνισε στον πρωθυπουργό ότι κύρια αιτία για την αναταραχή ήταν οι αμφιβολίες ως προς την πρόθεση της κυβέρνησης να προκηρύξει δημοψήφισμα για το πολιτειακό καθεστώς μετά την απελευθέρωση ενώ παράλληλα χαρακτήρισε ως ανταρσία το κίνημα των δημοκρατικών στρατιωτικών. Το αποτέλεσμα ήταν ο εξαναγκασμός του σε παραίτηση στις 10 Μαρτίου αλλά και η απομόνωσή του ανάμεσα στις διάφορες αντιμαχόμενες πτέρυγες. Όπως έγραφε προσφυώς ο Στρατής Τσίρκας:
…Οι φασίστες τον μισούν γιατί πίεσε να δώσουνε πολεμικό τομέα στην Ταξιαρχία· το στρατό τον θέλανε μόνο για να επιβάλουνε την τάξη στην Ελλάδα μεταπολεμικά. Οι βενιζελικοί τον φθονούν γιατί τους πρόλαβε και κάνει δικό του κράτος, αφήνοντάς τους απόξω. Και οι αριστεροί καταγγέλλουν τον καμουφλαρισμένο φασίστα, τον ξενόδουλο καιροσκόπο. Στην πρώτη αναμπουμπούλα θα γκρεμιστεί… (Τσίρκας, 1960).
Μετά την ίδρυσή της, στις 18 Μαρτίου του 1944, η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), η «Κυβέρνηση του Βουνού», ζήτησε την παραίτηση της κυβέρνησης Τσουδερού και τον σχηματισμό κυβέρνησης εθνικής ενότητας με βάση την ΠΕΕΑ. Ο Τσουδερός, υπακούοντας στις επιταγές των Βρετανών, αρνήθηκε τις προτάσεις της με συνέπεια να εκδηλωθεί το κίνημα των ελληνικού στρατού της Μέσης Ανατολής το οποίο υποστήριζε το αίτημα της ΠΕΕΑ. Επειδή ο Τσουδερός απέτυχε να αντιμετωπίσει το πολύ σοβαρότερο κίνημα της ΑΣΟ στον Στρατό και το Ναυτικό, υποχρεώθηκε σε παραίτηση στις 14 Απριλίου του 1944 αφήνοντας τους Βρετανούς, μαζί με την ομάδα των βασιλικών αξιωματικών, να καταστείλουν βίαια το κίνημα των στρατιωτών. Επιστράτευσαν μάλιστα ως πρωθυπουργό τον Σοφοκλή Βενιζέλο, που ανέλαβε, παρά τους δισταγμούς του, να βγάλει τα κάστανα από τη φωτιά: και αν το κίνημα του Ναυτικού κατεστάλη μέσα σε τρεις ημέρες, παράλληλα εφθάρη ανεπανόρθωτα και ο Βενιζέλος.
Επρόκειτο για τον τρίτο από τους «αντιβασιλικούς» πολιτικούς μετά τον Τσουδερό και τον Κανελλόπουλο που είχαν φθαρεί υπηρετώντας μια βασιλική κυβέρνηση! Θα ακολουθούσαν οι δύο τελευταίοι. Ο πλέον κυνικός όλων, ο Γεώργιος Παπανδρέου, ανέλαβε την προεδρία της κυβέρνησης και θα χρηματίσει πρωθυπουργός της Απελευθέρωσης που θα εγκαινιάσει και τον Εμφύλιο· ο Θεμιστοκλής Σοφούλης, που θα αναλάβει τη διακυβέρνηση μετά τη Βάρκιζα, θα πραγματοποιήσει –και αυτός παρά τις αντιρρήσεις του– τις μοιραίες εκλογές του Μαρτίου 1946 που θα αποτελέσουν το προοίμιο για τον δεύτερο και σοβαρότερο «δεύτερο γύρο» του Εμφυλίου.
Δηλαδή, καθ’ όλη την περίοδο 1941-1946, ο βασιλιάς και οι Βρετανοί θα χρησιμοποιούν κυρίως «αντιβασιλικούς» και αντιμεταξικούς πολιτικούς, εξαιτίας του επαναστατικού πνεύματος που έπνεε στην Ελλάδα, και μόνο μετά το 1946, όταν τα στρατόπεδα του εμφυλίου θα παγιωθούν, θα επανεμφανιστούν οι Λαϊκοί, ο Τσαλδάρης και οι συντηρητικοί πολιτικοί.
Ο Γεώργιος Παπανδρέου, που είχε διακριθεί ως υπουργός Παιδείας επί κυβερνήσεως Βενιζέλου (1930-1932) για το μεγάλο μεταρρυθμιστικό του έργο και είχε εξοριστεί εν συνεχεία από το καθεστώς Μεταξά, συνελήφθη στις αρχές του 1942 από τους Ιταλούς ως εκδότης της παράνομης εφημερίδας Ελευθερία και φυλακίστηκε για ένα τρίμηνο στις φυλακές Αβέρωφ. Στις 14 Απριλίου 1944, ένα μήνα μετά τη δημιουργία της «Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης», έφτασε επειγόντως στο Κάιρο με αγγλικό πολεμικό αεροπλάνο για να σχηματίσει κυβέρνηση «εθνικής ενότητας», όπου και αντικατέστησε τον παραιτηθέντα μετά την καταστολή του κινήματος των Ελλήνων στρατιωτών Σοφοκλή Βενιζέλο. Ο ίδιος ο Τσώρτσιλ είχε επιλέξει τον Παπανδρέου ως τον πλέον ικανό και έμπιστο για να διαχειριστεί τους κρίσιμους μήνες της μετάβασης μετά την απελευθέρωση και να ακυρώσει την πολιτική κυριαρχία των αντιστασιακών οργανώσεων και το εγχείρημα της ΠΕΕΑ. Σε μεγάλο βαθμό δε, είχε επιλεγεί εξαιτίας ενός «Μανιφέστου» που είχε στείλει στο βρετανικό Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής, σε ανύποπτο χρόνο, τον Ιούνιο του 1943, όπου κατέθετε τους προβληματισμούς του για την εξέλιξη του πολέμου και τη μεταπολεμική πραγματικότητα· κείμενο το οποίο απέσπασε το ενδιαφέρον του Ουίνστον Τσώρτσιλ και είχε τον εύγλωττο τίτλο: «Η ταυτότης συμφερόντων Ελλάδος και Αγγλίας για πρώτη φορά στην ιστορία είναι απόλυτος». Επρόκειτο για ένα μανιφέστο εξαιρετικής οξυδέρκειας που, εκτός από την έκβαση του πολέμου, προδιέγραφε και το ίδιο το ψυχροπολεμικό μέλλον της Ευρώπης, ίσως-ίσως ακόμα και την ίδρυση του ΝΑΤΟ:
Εις το παρελθόν η πολιτική της Αγγλίας απέναντι της Ελλάδος, επηρεαζομένη από τας σχέσεις της προς την Τουρκίαν, όταν αυτή απετέλει τον κληρονομικόν μας εχθρόν, είχε ταλαντεύσεις και αντιφάσεις. Η Αγγλία ήθελεν ισχυράν Τουρκίαν απέναντι της Ρωσίας… Σήμερον όμως σχηματίζεται νέα μορφή του παγκοσμίου ανταγωνισμού. Δύο παγκόσμια μέτωπα διαμορφούνται: Ο Κομμουνιστικός Πανσλαβισμός και ο Φιλελεύθερος Αγγλοσαξονισμός. Και ενώ… αμφότεραι αι παρατάξεις θα συγκλίνουν προς τον Σοσιαλισμόν, θα παραμένη ως κύριον και, βαθμιαίως, ως αποκλειστικόν περιεχόμενον της αντιθέσεως το μέγα θέμα της Ελευθερίας: ατομικής, πολιτικής, εθνικής. Η Γερμανία, ως παγκόσμιος απειλή, έπαυσε πλέον υφισταμένη. Φαίνεται ακόμη εις τον ορίζοντα, όπως το είδωλον του ήλιου μετά την δύσιν… Και εις την νέαν αυτήν φάσιν της παγκοσμίου Ιστορίας…, ολόκληρος βεβαίως η Ευρώπη –με την συμμετοχήν και των σημερινών εχθρών, έπειτα από την εκρίζωσιν του Ιταλικού Φασισμού, καθώς και του Παγγερμανισμού– θα είναι φυσικός σύμμαχος της Αγγλίας… Μόνον η καθολική αμυντική οργάνωσις έναντι του κολοσσού ημπορεί να θέση φραγμούς εις την κοσμοκρατορικήν διάθεσιν η οποία κατείχε τον Πανσλαβισμόν και τον Κομμουνισμόν, και η οποία καθίσταται ακάθεκτος μετά την ένωσίν των. Μόνον μία Εθνική Κίνα και μία Σοσιαλιστική Πανευρώπη ημπορούν ν’ αποτελέσουν αποτελεσματικά μέσα αμύνης. Και η Πανευρώπη οφείλει να είναι Σοσιαλιστική, διότι μόνον τοιουτοτρόπως μετατίθεται το κέντρον της κοινωνικής ακτινοβολίας –η δύναμις έλξεως– από την Ρωσίαν εις την Ευρώπην, εις τρόπον ώστε η Ρωσία να παραμείνη υλική απειλή και όχι ηθική δύναμις, κίνδυνος και όχι προσδοκία. Μόνον μέσα εις την Σοσιαλιστικήν Πανευρώπην, επικουρουμένην από την ηθικήν και υλικήν δύναμιν του Φιλελευθέρου Αγγλοσαξονισμού, ημπορεί και η Ελλάς να εύρη το αίσθημα της ασφαλείας της απέναντι του καταθλιπτικού κινδύνου του Κομμουνιστικού Πανσλαβισμού.
Παρατηρεί και πάλι ο Σεφέρης στο Κάιρο σχετικά με τη άνοδο στον πρωθυπουργικό θώκο του νέου homme providentiel και παράκλητου της Βρετανίας:
Πέμπτη 27 Απρίλη. Πήγα το πρωί στον Παπανδρέου με τον κατάλογο των υπαλλήλων… Το μεσημέρι press conference για τον Παπανδρέου· μίλησε ο Balfour (της βρετανικής πρεσβείας). Είπε: “He is a strong man” (είναι ένας ισχυρός άντρας). Είπε ότι ο κ. Παπανδρέου ήταν στην αρχή εναντίον του Γεωργίου, αλλά τώρα το ζήτημα αυτό το θεωρεί δευτερεύον. Το πρωτεύον είναι γι’ αυτόν η μάχη μεταξύ nationalists (εθνικιστών) και extremists (εξτρεμιστών). Αλλά φαίνεται ότι η όλη παράσταση ήταν γελοία… Στους δημοσιογραφικούς κύκλους ψιθυρίζουν έντονα πως ο Παπανδρέου είναι straw-man (αχυράνθρωπος) και όχι strong man.
Στο εξής, μετά την ήττα του ΚΚΕ, τον Δεκέμβριο του 1944, σχεδόν όλα όσα έμελλαν να ακολουθήσουν είχαν δρομολογηθεί. Οι Βρετανοί δεν έβλεπαν μια σοσιαλιστική Ελλάδα όπως ονειρευόταν ο Παπανδρέου –ο σοσιαλισμός ήταν κατάλληλος μόνο για τη μεταπολεμική Βρετανία όπου, στις 5 Ιουλίου 1945, οι Εργατικοί θα πάρουν σχεδόν το 62% των ψήφων– αλλά επιθυμούσαν μια βασιλική και συντηρητική Ελλάδα ως ανάχωμα προς τη Ρωσία.
Θα ακολουθήσει η Βάρκιζα και η σταδιακή αποστασιοποίηση σημαντικού μέρους των ΕΑΜικών μαζών από το ΚΚΕ. Στις εκλογές της 31ης Μαρτίου 1946, που διεξήχθησαν σε συνθήκες λευκής τρομοκρατίας, το ΚΚΕ και οι σύμμαχοί του θα απέχουν – το ίδιο βράδυ θα πραγματοποιηθεί η επίθεση ανταρτών στον σταθμό χωροφυλακής του Λιτοχώρου, προοίμιο για την τελική φάση του Εμφυλίου. Πάντως, μόνο εξ αιτίας της αποχής του ΕΑΜ, που υπολογίζεται στο 20-25% των ψήφων, το «Λαϊκόν Κόμμα» του Παναγιώτη Τσαλδάρη θα αποσπάσει την πλειοψηφία με το 55% των ψήφων. Και ναι μεν οι Βρετανοί είχαν ανάγκη τους Λαϊκούς, για να επαναφέρουν τον βασιλιά με το Δημοψήφισμα του Ιουνίου 1946 και να συντρίψουν το ΕΑΜικό κίνημα, αλλά και το ΚΚΕ προτιμούσε «καθαρές λύσεις», δηλαδή την κυριαρχία των πλέον αντιδραστικών μερίδων του «αστισμού» ώστε, a contrario, να δικαιολογείται και να καθαγιάζεται η επερχόμενη σύγκρουση καθώς απευχόταν την όποια ένταξή του στο πολιτικό σκηνικό.
*Απόσπασμα από το βιβλίο του Γιώργου Καραμπελιά, 1821-2021, Ρέκβιεμ ή Αναγέννηση;, Εναλλακτικές Εκδόσεις 2021, σσ. 265-271.
Ενισχύστε την προσπάθειά μας κάνοντας μια δωρεά στο Άρδην πατώντας ΕΔΩ.
Γνωρίστε τα βιβλία των Εναλλακτικών Εκδόσεων
Ακολουθήστε το Άρδην στο Facebook
Ακολουθήστε το Άρδην στο twitter
Εγγραφείτε στο κανάλι του Άρδην στο Youtube
