Οι φιγούρες του Ούγκο Τσάβες, του Σιμόν Μπολίβαρ και του Νικολάς Μαδούρο σε μια τοιχογραφία κοντά σε ένα εκλογικό κέντρο κατά τη διάρκεια των προεδρικών εκλογών στο Πετάρε της Βενεζουέλας, την Κυριακή
Της Julie Turkewitz από τους NYTimes 30 Ιουλίου 2024
Ένα κίνημα που ξεκίνησε από τον Ούγκο Τσάβες, υποσχόμενο την εξουσία στο λαό, μετατράπηκε σε ένα αυταρχικό καθεστώς, που μόλις έκλεψε τις εκλογές.
Πριν από μια γενιά, ένας χαρισματικός πρώην αξιωματικός του στρατού σάρωσε στο ανώτατο αξίωμα της Βενεζουέλας με την υπόσχεση να προσφέρει μια πιο περιεκτική δημοκρατία, ένα σύστημα για τον απλό άνθρωπο που θα μετέφερε τους μοχλούς της εξουσίας από την πολιτική ελίτ στον λαό.
Αυτός ο άνθρωπος ήταν ο Ούγκο Τσάβες, ο οποίος με μια δημοκρατική ψηφοφορία οδήγησε ένα κύμα δυσαρέσκειας στο προεδρικό μέγαρο το 1999, ιδρύοντας τελικά αυτό που ονόμασε σοσιαλιστική επανάσταση της χώρας.
Αλλά 25 χρόνια αργότερα, ο διάδοχος του Τσάβες, ο Νικολάς Μαδούρο, ελέγχει ένα αυταρχικό καθεστώς που φυλακίζει αντιφρονούντες, βασανίζει εχθρούς, λογοκρίνει τα μέσα ενημέρωσης – και μόλις διεκδίκησε τη νίκη σε εκλογές που οι αντίπαλοί του λένε ότι παραποιήθηκαν κατάφωρα, σε αντίθεση με τη βούληση του λαού.
Τη Δευτέρα, καθώς οι διαδηλώσεις κατά του Μαδούρο ξέσπασαν σε όλη τη χώρα και ένοπλες συμμορίες που πρόσκεινται στην κυβέρνηση προσπάθησαν να τις ανακόψουν, διαδηλωτές στη βόρεια πολιτεία Φαλκόν ανέβηκαν στην κορυφή ενός αγάλματος του Τσάβες. Αρχικά, επιχείρησαν να του κόψουν το κεφάλι. Στη συνέχεια, εμποδισμένοι από τον όγκο του, έστειλαν ολόκληρο το μεταλλικό σώμα-μαμούθ να πέσει στο έδαφος.
Η Βενεζουέλα είναι πλέον διεθνώς απομονωμένη, ταλανίζεται από μια δεκαετή οικονομική κρίση και υποφέρει από μια μεγάλη συναισθηματική πληγή: την απώλεια εκατομμυρίων πολιτών που έχουν φύγει στο εξωτερικό.
Ο Steve Levitsky, ειδικός σε θέματα δημοκρατίας στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, χαρακτήρισε την ψηφοφορία της Κυριακής «μία από τις πιο κατάφωρες εκλογικές απάτες στη σύγχρονη ιστορία της Λατινικής Αμερικής».
Αντικυβερνητική διαμαρτυρία στο κέντρο του Καράκας, της πρωτεύουσας, τη Δευτέρα.Πηγή: Adriana Loureiro Fernandez για τους New York Times
Τι συνέβη στη Βενεζουέλα;
Πώς ένα πλούσιο σε πόρους έθνος, με τα μεγαλύτερα γνωστά αποθέματα πετρελαίου στον κόσμο, που κάποτε κυβερνιόταν από μια ελαττωματική αλλά λειτουργούσα δημοκρατία, έπεσε τόσο πολύ μέσα σε μόλις μια γενιά;
Πώς είναι δυνατόν ένα κίνημα που κάποτε υποστηριζόταν από τον «λαό» να έχει χάσει τόσο μεγάλη υποστήριξη, ώστε μεγάλο μέρος του έθνους να πιστεύει ότι χρειάστηκε να κλέψει τις εκλογές για να παραμείνει στην εξουσία;
Τη δεκαετία του 1970, όταν οι τιμές του πετρελαίου ήταν υψηλές, το έθνος ευημερούσε. Οι πλούσιοι έβγαζαν εκατομμύρια και οι φτωχοί έβγαζαν ένα αξιοπρεπές μεροκάματο δουλεύοντας για τους πλούσιους. Η Βενεζουέλα ήταν προορισμός για μετανάστες και πρόσφυγες από όλο τον κόσμο.
Κυριαρχούσε μια περίοδος πολιτικής σταθερότητας και δημοκρατίας, μετά από μια συμφωνία γνωστή ως Σύμφωνο Punto Fijo, με το οποίο τα μεγάλα πολιτικά κόμματα της χώρας συμφώνησαν να σέβονται τα αποτελέσματα των εκλογών και να συνεργαστούν για να αποτρέψουν τη δικτατορία, η οποία είχε ταλανίσει τη χώρα στο παρελθόν.
Αλλά όταν οι τιμές του πετρελαίου κατέρρευσαν τη δεκαετία του 1980, η φτώχεια και οι τιμές αυξήθηκαν, όπως και η δυσαρέσκεια με τους πολιτικούς ηγέτες. Εκείνη την εποχή, η Βενεζουέλα είχε μετατραπεί σε μια «πελατειακή δημοκρατία», στην οποία τα μέλη του δικομματικού πολιτικού συστήματος της χώρας εξυπηρετούσαν κυρίως τους προστάτες τους και τους εαυτούς τους, δήλωσε ο Phil Gunson, αναλυτής της International Crisis Group.
Ο κόσμος βγήκε στους δρόμους για να διαμαρτυρηθεί για την αύξηση του κόστους ζωής. Μια σειρά βίαιων διαδηλώσεων που έμειναν γνωστές ως Caracazo ήταν η ένδειξη ενός πολιτικού ηφαιστείου που κοχλάζει. Το 1992, ένας νεαρός στρατιωτικός ηγήθηκε ενός πραξικοπήματος με σκοπό να ανατρέψει τον πρόεδρο Carlos Andrés Pérez, σύμβολο της πελατειακής δημοκρατίας.
Ο νεαρός αξιωματικός ήταν ο κ. Τσάβες. Η προσπάθειά του απέτυχε. Αλλά μετά από ένα σύντομο πέρασμα στη φυλακή, αποφυλακίστηκε και έβαλε υποψηφιότητα για πρόεδρος. Το 1998, κατέβαλε τα παραδοσιακά κόμματα, κερδίζοντας το 56% των ψήφων.
Ήταν, όπως έγραψε ο δημοσιογράφος Rory Carroll στο βιβλίο του «Comandante», ένας «εξεγερσιακός υποψήφιος, που έλεγε στους Βενεζουελάνους ότι το παλιό μοντέλο της εξάρτησης από το πετρέλαιο και της διεφθαρμένης πολιτικής, η οφθαλμαπάτη της ανάπτυξης, ήταν νεκρό».
Μία από τις ατάκες του κ. Τσάβες ήταν να εξυψώσει τους φτωχούς.
Ο Ούγκο Τσάβες χαιρετά τους υποστηρικτές του στο Barquisimeto της Βενεζουέλας το 1998, όταν έκανε προεκλογική εκστρατεία για την προεδρία.Credit…Jose Caruci/Associated Press
Μόνο αργότερα ο κ. Τσάβες άρχισε να αποκαλεί το κίνημά του «σοσιαλισμό» και άρχισε να διαμορφώνει την επανάστασή του γύρω από αυτό που ο κ. Κάρολ αποκάλεσε «ιερή τριάδα», του Ιησού Χριστού, του Καρλ Μαρξ και του Σιμόν Μπολίβαρ, του επαναστάτη που πολέμησε την ισπανική αποικιοκρατία στη Νότια Αμερική.
Ο Andrés Izarra, ένας δημοσιογράφος που αργότερα έγινε υπουργός Επικοινωνίας του κ. Τσάβες, δήλωσε ότι όταν ο κ. Τσάβες ήρθε στην εξουσία ο στόχος του ήταν να φέρει «τη δημοκρατία πιο κοντά στο λαό».
Αυτό σήμαινε ένα νέο σύνταγμα που περιλάμβανε νέα εργαλεία, όπως τα δημοψηφίσματα, τα οποία επέτρεπαν στους πολίτες να αποφασίζουν για την πολιτική. Αυτό σήμαινε νέους θεσμούς, που ονομάζονταν «αποστολές», οι οποίοι θα παρέκαμπταν τα μακροχρόνια κυβερνητικά όργανα για να προσφέρουν υπηρεσίες στους φτωχούς.
Και σήμαινε ένα σύστημα στο οποίο πολλοί άνθρωποι θα έλυναν τα προβλήματά τους απευθυνόμενοι απευθείας στον πρόεδρο, γράφοντάς του επιστολές (γνωστές ως «papelitos») ζητώντας του χάρες -μια δουλειά, ένα δάνειο, ένα σπίτι- και ο κ. Τσάβες θα ικανοποιούσε τις επιθυμίες τους. Μερικές φορές το έκανε αυτό στην τηλεοπτική του εκπομπή, Aló Presidente, στην οποία απευθυνόταν στους πολίτες επί ώρες.
Ο κ. Izarra υποστήριξε αρχικά αυτό το σύστημα. Αλλά τελικά κατέληξε να θεωρήσει ότι η άμεση δημοκρατία ήταν μυθοπλασία. «Δεν υπάρχει», είπε. «Είναι λαϊκισμός».
Με το να γίνει ο μόνος άνθρωπος που μπορούσε να λύσει τα προβλήματα της χώρας, ο κ. Τσάβες είχε υπονομεύσει το ίδιο το κράτος του οποίου υποτίθεται ότι ηγείτο.
Ο κ. Τσάβες «ήταν ένας ηγεμόνας», είπε ο κ. Gunson, ο οποίος έχτισε μια προσωπολατρεία. “Ήταν ο μεσσιανικός ηγέτης. Θα τους οδηγούσε στη Γη της Επαγγελίας, και όλα τα υπόλοιπα ήταν ενοχλητικά γι’ αυτόν: οποιοσδήποτε έλεγχος και ισορροπία, διαχωρισμός εξουσιών, κάθε είδους κοινωνία των πολιτών, ελεύθερος Τύπος, όλα τα υπόλοιπα. Είναι απλά μια ενόχληση, που μπαίνει στο δρόμο του».
Αλλά το σχέδιο του κ. Τσάβες «ήταν μια απάτη», είπε ο κ. Gunson, «γιατί το μόνο που επεδίωκε ήταν να δώσει στον Τσάβες όλο και περισσότερη εξουσία».
Το 2002, μια ομάδα αντιφρονούντων στρατιωτικών και μελών της αντιπολίτευσης επιχείρησε να εκδιώξει τον κ. Τσάβες με ένα βραχύβιο πραξικόπημα. Αμέσως μετά, οι διευθυντές της ισχυρής κρατικής εταιρείας πετρελαίου της χώρας, ηγήθηκαν μιας πανεθνικής απεργίας κατά της κυβέρνησης, παραλύοντας την οικονομία για μήνες.
Χιλιάδες υποστηρικτές του προέδρου Ούγκο Τσάβες συγκεντρώθηκαν σε μια στρατιωτική βάση για να υποστηρίξουν την επιστροφή του στην εξουσία, τον Απρίλιο του 2002. Πηγή: Daniel Aguilar/Reuters
Ανησυχώντας για την απώλεια της εξουσίας, ο κ. Τσάβες εισήγαγε νέα μέτρα ελέγχου, συμπεριλαμβανομένης της δημιουργίας μιας βάσης δεδομένων των πολιτών που είχαν υπογράψει σε μια προσπάθεια του 2004 που είχε ως στόχο την ανατροπή του με ανάκληση. Αυτό αποτέλεσε τον πυρήνα ενός νέου συστήματος παρακολούθησης.
Παρόλα αυτά, ο κ. Τσάβες παρέμεινε εξαιρετικά δημοφιλής. Οι τιμές του πετρελαίου είχαν ανακάμψει και η χώρα ήταν γεμάτη μετρητά. Το κράτος επεξέτεινε τη δωρεάν εκπαίδευση, τις υποτροφίες και την ιατρική περίθαλψη. Οι κοινωνικοί δείκτες εκτοξεύτηκαν στα ύψη.
Ήταν ένα είδωλο αυτού που οι αναλυτές αποκαλούσαν «ροζ παλίρροια», αριστερούς ηγέτες σε όλη τη Νότια Αμερική που ήθελαν να μιμηθούν τον κ. Τσάβες.
Ο κ. Levitsky, συν-συγγραφέας του βιβλίου «How Democracies Die» (Πώς πεθαίνουν οι δημοκρατίες), περιέγραψε τα χρόνια μεταξύ 2004 και 2016 ως μια περίοδο «ανταγωνιστικού αυταρχισμού».
«Η κυβέρνηση καταχράται την εξουσία και καταστρατηγεί τα δικαιώματα, έτσι ώστε η αντιπολίτευση να παίζει σε ένα υποβομευμένο γήπεδο», τόνισε. «Αλλά παρ’ όλα αυτά υπάρχει ένας αγωνιστικός χώρος, υπάρχει αντιπολίτευση και υπάρχει πραγματικός ανταγωνισμός για την εξουσία».
Αυτό άρχισε να αλλάζει όταν ο κ. Τσάβες πέθανε το 2013.
Ο επιλεγμένος διάδοχός του ήταν ο κ. Μαδούρο, ο αντιπρόεδρός του, ο οποίος δεν είχε το χάρισμα του προκατόχου του.
Ο Νικολάς Μαδούρο ορκίστηκε πρόεδρος της Βενεζουέλας το 2013 στην Εθνοσυνέλευση, στο Καράκας.
Αλλά το μεγαλύτερο πρόβλημα του νέου προέδρου ήταν ότι οι τιμές του πετρελαίου έπεφταν κατακόρυφα και η οικονομία – που εξαρτιόταν εξαιρετικά από το πετρέλαιο και στηριζόταν από τις κρατικές επιδοτήσεις που διατηρούσαν τα αγαθά φθηνά – άρχισε να κατρακυλά.
Εκείνη τη χρονιά, ο κ. Μαδούρο κέρδισε οριακά μια δύσκολη εκλογική αναμέτρηση στις προεδρικές εκλογές. Την επόμενη χρονιά, η κυβέρνησή του απάντησε βίαια στους διαδηλωτές που ήταν οργισμένοι για την οικονομική ύφεση.
Το κίνημα που ξεκίνησε ο κ. Τσάβες έχανε τη δημοτικότητά του και ο κ. Μαδούρο θα είχε τον θάνατό του στα χέρια του. Σε μια ψηφοφορία του 2015, η αντιπολίτευση κέρδισε τον έλεγχο της Βουλής, μια σημαντική απειλή για τον σχετικά νέο ηγέτη.
Αλλά ο Μαδούρο βρήκε έναν τρόπο να εδραιώσει την εξουσία του. Το 2017 ζήτησε την εκλογή ενός νέου οργάνου που θα ανταγωνιζόταν τη νομοθετική εξουσία. Η ψηφοφορία γι’ αυτό θεωρήθηκε από πολλούς ως φάρσα, ακόμη και η εταιρεία που κατέγραψε τις ψήφους δήλωσε ότι η καταμέτρηση είχε αλλοιωθεί κατά τουλάχιστον ένα εκατομμύριο ψήφους.
Οι δυνάμεις ασφαλείας κατέστειλαν έναν νέο γύρο διαδηλώσεων και στις προεδρικές εκλογές του 2018, οι σύμμαχοι του κ. Μαδούρο απαγόρευσαν στα μεγαλύτερα κόμματα της αντιπολίτευσης και σε σημαντικούς πολιτικούς να θέσουν υποψηφιότητα. Ο κ. Μαδούρο κέρδισε.
«Τότε ήταν που η Βενεζουέλα προσέγγισε τη δικτατορία», τόνισε ο κ. Λεβίτσκι.
Ο πληθωρισμός εκτοξεύτηκε στα ύψη, τα παντοπωλεία ξεγυμνώθηκαν και τα παιδιά πέθαιναν από υποσιτισμό. Στη συνέχεια, οι Ηνωμένες Πολιτείες επέβαλαν ευρείες κυρώσεις στην πετρελαϊκή βιομηχανία της χώρας, ωθώντας την οικονομία στο χείλος της κατάρρευσης.
Οι κάτοικοι της Βενεζουέλας υπέστησαν σοβαρές ελλείψεις τροφίμων και φαρμάκων προς το τέλος της προηγούμενης δεκαετίας. Πηγή: Meridith Kohut για τους New York Times
Αναζητώντας απεγνωσμένα μετρητά, ο κ. Μαδούρο χαλάρωσε τα χαλινάρια της οικονομίας. Τα αγαθά άρχισαν να εισρέουν και σύντομα το αμερικανικό δολάριο αντικατέστησε το μπολιβάρ της Βενεζουέλας ως το de facto νόμισμα της χώρας.
Όμως το κόστος των τροφίμων και των φαρμάκων εκτοξεύτηκε και η ανισότητα εντάθηκε. Ο στενός κύκλος του κ. Μαδούρο έγινε συνώνυμο της διαφθοράς, συμπεριλαμβανομένου ενός εγχειρήματος στο οποίο ένας επιχειρηματίας, ο Άλεξ Σάαμπ, κατηγορήθηκε ότι εξαφανίστηκε με εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια που προορίζονταν για να θρέψει τους πεινασμένους της Βενεζουέλας.
Η απομάκρυνση από κάθε είδους σοσιαλισμό φαινόταν να έχει ολοκληρωθεί.
Όπως πολλοί Βενεζουελάνοι, ο κ. Izarra, ο πρώην υπουργός επικοινωνιών, εξακολουθεί να τρέφει στοργικά αισθήματα για τον κ. Τσάβες. Αλλά είναι σκληρός επικριτής του κ. Μαδούρο.
Σήμερα, η ανησυχία του κ. Μαδούρο «δεν είναι η φτώχεια της Βενεζουέλας, δεν είναι ο εκδημοκρατισμός της Βενεζουέλας, δεν είναι “η εξουσία στο λαό”», είπε. «Είναι “η εξουσία στους κλεπτοκράτες του”».
Στη Βενεζουέλα τώρα, πρόσθεσε, «υπάρχουν περισσότεροι λόγοι για να επαναστατήσει κανείς», εναντίον του κυβερνώντος κόμματος από ό,τι υπήρχαν πριν από μια γενιά, όταν ο κ. Τσάβες έγινε πρόεδρος υποσχόμενος να εκδιώξει την ελίτ.
