1,3K 
“Οι ποιμένες της Αρκαδίας”, του Νικολά Πουσέν (1594-1665)
του Λεωνίδα Χ. Αποσκίτη*
«Δεν έχω ανάγκη από χρήματα…
Έχω ανάγκη από αισθήματα…
από όνειρα που στολίζουν τα δέντρα…
Έχω ανάγκη από ποίηση…»
(Στίχοι της Άλντα Μερίνι)
Πολύ συζήτηση έγινε το καλοκαίρι με αφορμή το θέμα έκθεσης, ένα ποίημα της Ιταλίδας ποιήτριας Άλντα Μερίνι, που δόθηκε στις πανελλαδικές εξετάσεις των ΕΠΑΛ για την νεοελληνική γλώσσα, στις 6 Ιουνίου. Η Άλντα Μερίνι (1931-2009), αγαπημένη του Παζολίνι, σφράγισε την μεταπολεμική ιταλική λογοτεχνία με την διθυραμβική ποίησή της που χαρακτηρίζεται από την διαπλοκή ερωτικών και μυστικιστικών θεμάτων.
Η επίθεση που δέχτηκε το θέμα-ποίημα της Άλντα Μερίνι από δημοσιογράφους και διανοούμενους, δεξιούς και αριστερούς εκφραστές του πνεύματος του τρέχοντος οικονομισμού, είναι χαρακτηριστική του τραγικού αδιεξόδου, το οποίο βιώνει η γηρασμένη Ευρώπη που αργοπεθαίνει. Και η Ελλάδα μαζί της.
Σε μια εποχή που το χρήμα έχει γίνει αυτοσκοπός, η ποίηση της Μερίνι φαντάζει ανατρεπτική, θυμίζει «διακηρύξεις των Ερυθρών Ταξιαρχιών», κατά τους επικριτές της, και δυναμιτίζει το modus vivendi της υποταγής των πάντων στην σφαίρα της οικονομίας.
Επαναφέρει το πρότυπο του αναγεννησιακού ανθρώπου, της πολυδιάστατης προσωπικότητας με τα μεγάλα ψυχικά και πνευματικά χαρίσματα, του πολυμαθούς αμφισβητία με τις κατ’ εξοχήν αντιχρηματικές αξίες και την διαρκή δίψα της γνώσης.
Ξεγυμνώνει τις αιτίες τής ηθικής, πολιτικής και αισθητικής κατάρρευσης του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού όπου το χρήμα αντί για μέσον έχει γίνει σκοπός, η πολιτική και ο πολιτισμός έχουν περάσει στα χέρια των πολυεθνικών, εταιρικών, συμφερόντων με συνέπεια την διάλυση της Κοινωνίας και την καταστροφή της Φύσης. Μιλώντας για το τελευταίο ζήτημα, αυτό της «κλιματικής αλλαγής», ο Πάπας Φραγκίσκος σε πρόσφατη συνάντησή του με τους CEO των πετρελαϊκών εταιρειών (14/6/2019) τόνισε ότι αυτή «μπορεί να καταστρέψει την ανθρωπότητα».
Πρόκειται για «το χαστούκι του ανθρώπου προς την Φύση» συνηθίζει να λέει ο Πάπας, ο οποίος επιμένει να μιλάει μόνο σε ένα γκλομπαλιστικό επίπεδο για «το κοινό μας σπίτι» και αποφεύγει να μπει στα βαθιά νερά για τις αιτίες της σημερινής τερατώδους συγχύσεως και παρακμής στην Ευρώπη. Σε αντίθεση, όμως, ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος έχει επανειλημμένα τονίσει ότι «μια συγκεκριμένη εκδοχή της Χριστιανικής Θεολογίας» είναι υπεύθυνη για την στρεβλή ανάπτυξη του σύγχρονου κόσμου.
Κι αυτό είναι πολύ πιο κοντά στο πνεύμα της ιστορικής αλήθειας.
Ο θρίαμβος της ανθρώπινης τεχνολογίας παρήγαγε περισσότερη ψυχική ασθένεια από ό,τι μπορούσαμε να φαντασθούμε, κατανάλωσε αναντικατάστατους φυσικούς πόρους και έχει μολύνει ανεπανόρθωτα την βιόσφαιρα. Αυτή η αυτοκαταστροφική διαδικασία ήταν ο καρπός μιας δυτικής, Προστεσταντικής, κυρίως, αντίληψης που εξορίζει το θείον από την Φύση και παραχωρεί στον άνθρωπο το δικαίωμα να την εκμεταλλεύεται άπληστα.
Εάν δεχθούμε την θεωρία των ιστορικών κύκλων, τότε η εποχή μας μπορεί να συγκριθεί με τις παλιότερες περιόδους πολιτιστικού αδιεξόδου που η ύπαρξή τους διαφαίνεται πίσω από τους αρχαίους μύθους και θρύλους.
Πράγματι, νεώτερες αρχαιολογικές ανασκαφές και μελέτες της προϊστορίας στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων και της Μικρασίας αποδεικνύουν πως το τέλος της 6ης χιλιετηρίδας π.Χ. βρίσκει τον τότε πολιτισμό σε μία έκρηξη. Η εξάπλωση παντού του αγροτικού τρόπου ζωής συνδέθηκε με μια κατακόρυφη αύξηση του πληθυσμού και ανάπτυξη μεγάλων πόλεων, έτσι ώστε σε πολλές περιοχές (όπως η Μεσοποταμία) να παρατηρείται ένα σαφές βήμα προς την «πληθυσμιακή έκρηξη» και την «αστική ζωή». Πολλοί ιστορικοί μελετητές της προϊστορίας βλέπουν σ’ αυτή την αποφασιστική τελευταία φάση της νεολιθικής επανάστασης έναν παρόμοιο κύκλο φαινομένων με τον σημερινό «super αστικοποιημένο» και πυκνοκατοικημένο κόσμο μας.
Αλλά, εάν μπορεί να ιχνηλατηθεί σ’ αυτή την εποχή μια πρώτη παγκόσμια άποψη περί «ανθρωπίνης προόδου», παράλληλα, στην ίδια εποχή, διαπιστώνουμε και τα πρώτα ίχνη μιας ευρύτατα διαδεδομένης μυητικής θρησκευτικής διδασκαλίας που διδάσκει την ιδέα της «υπεύθυνης ανθρώπινης διαχείρισης της Γης». Το θεμελιακό υπόβαθρό αυτής της διδασκαλίας ήταν η Ορφική ιδέα πως όλοι οι άνθρωποι περιέχουν τους σπόρους της θειότητας και ότι η οδός προς την θέωση περνά μέσα από την συνεργασία του ανθρώπου με την Φύση.
Σύμφωνα με την προ-Ολύμπια Ελληνική θρησκευτική αντίληψη, ο άνθρωπος φέρνει μέσα του την δυναμική να κατανοήσει και συνεργασθεί με τα στοιχεία της φύσεως για να σπάσει την «καρμική αλυσίδα» που τον δένει με την γέννηση και την αναγέννηση στη σφαίρα της βαριάς ύλης όπως ο Σίσυφος.
Ο δρόμος αυτός είναι του εμπνεόμενου ΗΡΩΑ που πρέπει να έχει μια πλήρη γνώση και συμπάθεια των βασιλείων της φύσης και αυτό σημαίνει να ακούει προσεκτικά την «φωνή» του ανέμου καθώς τα μηνύματα των θεών μεταφέρονται συχνά στα φτερά του, όπως και να σέβεται οτιδήποτε, από το ταπεινότερο μπουμπούκι έως το ψηλότερο δέντρο. Όσο αυξάνεται αυτού του είδους η «φώτιση», η φύση ανταποδίδει την αγάπη και ο άνθρωπος που είναι σε αρμονία μαζί της είναι ο πραγματικά δυνατός, ένας αληθινός Ηρακλής.
Η θρησκευτική μεταρρύθμιση του Ορφέα, του οποίου η μουσική σύμφωνα με τον μύθο μπορούσε να σαγηνεύει τα άγρια θηρία, να μετακινεί πέτρες και δέντρα και ακόμα να καταργεί τους νόμους του Άδη και του θανάτου, συνδέεται με τις πρώϊμες αυτές Πελασγικές λατρείες κι έμελλε να επηρεάσει τόσο τον Πυθαγόρα όσο και τον Πλάτωνα!
Τα πνεύματα που έβλεπαν οι Έλληνες να εξουσιάζουν τις στοιχειακές δυνάμεις της Φύσης, οι νύμφες – όρος που χρησιμοποιείτο για να καλύψει πληθώρα στοιχειακών υπάρξεων-, οι δρυάδες, τα πνεύματα των δέντρων, υπάγονταν στο βασίλειο του Πανός που περιλαμβάνει όλες τις ζωτικές εκείνες δυνάμεις που πρέπει να γνωρίζει ο Ήρωας που ακολουθεί τον εξελικτικό αυτό δρόμο.
Ο Αρκαδικός θεός, γεννημένος τόσο ζωντανά κατευθείαν μέσα από την φυσική διαλεκτική, αντικατοπτρίζει την πανάρχαια ελληνική βιοφυσική παράδοση.
Η μορφή του θεού Πάνα είναι γέννημα-θρέμμα της Ουρανόφτερης Αρκαδίας, του πανάρχαιου αυτού χώρου του αφιερωμένου στην Δέσποινα θεά – Γη, την Μητέρα των ανθρώπων και του κάθε ζωντανού. Εδώ στήθηκε η πρώτη Πολιτεία ειδυλλιακά μέσα στην Φύση, λουλουδιασμένη σαν την αιώνια άνοιξη και εδώ, στην Αρκαδική Γη του θρύλου, διαμορφώθηκε το «Αρκαδικό Ιδεώδες» που ύμνησαν σαν ιδανικό οι μεγαλύτεροι ποιητές του κόσμου από την Αρχαιότητα έως την Αναγέννηση, από τον Πετράρχη έως τον Δάντη.
Το «Αρκαδικό Ιδεώδες», όπως και η «Ορφική Ιδέα», συμβολίζουν το πανάρχαιο όραμα ότι η ανθρωπότητα μπορεί να προχωρήσει πέρα και πάνω από τους κύκλους του χρόνου αρκεί την ευθύνη για την ισορροπία με τις φυσικές δυνάμεις της Γης να την αναλάβει στον βαθμό που οφείλει ο ίδιος ο Άνθρωπος.
Στο πανάρχαιο αυτό όραμα διαχείρισης της Γης ίσως κρύβεται η μόνη διαρκής και δυνατή λύση του οικολογικού τιμήματος που πληρώνει σήμερα η ανθρωπότητα γι’ αυτό που κάποτε χαρακτηρίζετο απροβλημάτιστα σαν «πρόοδος» του ανθρώπινου πολιτισμού.
Αν και δεν μπορούμε να τεκμηριώσουμε ακόμα αν υπήρξαν ή όχι στην προϊστορία ανάλογα τεχνολογικά-οικολογικά αδιέξοδα, διαπιστώνουμε όμως ότι σε κάθε ιστορική θραύση της σχέσης του Ανθρώπου με την Φύση απέναντι στις βίαιες εξουσιαστικές ή προοδο-κεντρικές ιδεολογίες ορθώθηκαν σαν αντίβαρο το Ορφικό και το Αρκαδικό ιδεώδες.
Όπως γράφει ο Κωστής Μοσκώφ στο δοκίμιό του «Η πράξη και η σιωπή. Τα όρια του έρωτα και τα όρια της ιστορίας»: ο ερωτισμός του Ελληνισμού -συμπυκνωμένος στην κυριαρχική λατρεία του Πανός στην αρχαιότητα, του Παντός στην Ορθοδοξία, σήμερα όλο και πιο έντονα στο όραμα μιας επανάστασης συμΠΑΝΤικής- είναι η βαθύτερη ουσία όλης της Ελληνικής Παρουσίας ως Λόγος και ως Πράξη μέσα στην ιστορία.
[Από άρθρο του Λεωνίδα Χ. Αποσκίτη με θέμα το «Αρκαδικό Ιδεώδες» στο Hellenic Nexus, τ.144, Ιούλιος 2019]
1 ΣΧΟΛΙΟ
Ε, μα…. Καλά, τι πράμα είν’ αυτό που διαβάσαμε;
Οι αρχαίοι δεν είχαν καμμιάν έννοια φυσικών δυνάμεων. Τις οποίες, λέει, να κατανοήσουμε και να ζήσουμε κατ’ αυτές; Δηλαδής; τι σημαίνει να κατανοήσω τον μαγνητισμό και να τον λαμβάνω υπ’ όψιν μου στη κοινωνία και στη πολιτική;
Ή…., μήπως λέει μεν φυσικές δυνάμεις μα εννοεί τον άνεμο; Α, έτσι… Άλλα θα λέει, άλλα θα εννοούμε.
Τι πάει να πει πως οι αρχαίοι πίστευαν ότι ο άνεμος μεταφέρει μηνύματα των θεών; Ε, και; Μπορεί σ’ αυτό να σταθεί .σ.ή.μ.ε.ρ.α. μια κοινωνική και πολιτική αντίληψη;
Όλο το άρθρο, λοιπόν, δεν είναι περιγραφή αρχαίων πεποιθήσεων και απόψεων. Είναι _ε.ρ.μ.η.ν.ε.ί.α_ αρχαίων μύθων με μιαν σημερινή οικολογική οπτική και ένδυμα, και .π.ρ.ο.β.ο.λ.ή. σημερινών εννοιών στην αρχαιότητα. Και αυτά τα προβάλλει και ως την Ελληνική άποψη, κλπ.
Λες και δεν προηγήθηκαν δυο χιλιάδες χρόνια ιστορίας των ιδεών και φιλοσοφίας. Με μιαν εξοργιστικήν αφέλεια, μας καλεί να υποκριθούμε πως οι αρχαίοι μύθοι για τα ζωάκια και το δάσος σημαίνουν κάτι άλλο από αυτό που σημαίνουν. Και να τους υιοθετήσουμε με ένα σημερινό νόημα.
Λες και δεν έχουμε σήμερα επιστήμες όπως η εθνολογία και η ανθρωπολογία. Λες και προσεγγίζουμε τους μύθους με τους ίδιους αυθαίρετους ισχυρισμούς και ερμηνείες που κάνουν χιλιάδες ιστοσελίδες.
Το άρθρο ανοίγει διάπλατα τη πόρτα στη ημιμάθεια, η οποία χαρακτηρίζει τη σημερινή ενασχόληση με την Ελληνική αρχαιότητα.
Ο Ορφέας ή ο μύθος του ξεκίνησε κάπου στο 600 π.Χ. Είναι οι μετέπειτα οπαδοί του που πρόσθεσαν στο μύθο κι άλλα στοιχεία, μετέφεραν τον Ορφέα σε αρχαιότερη εποχή και τον ανήγαγαν σε μεγάλο θρησκευτικό ηγέτη. Το άρθρο υιοθετεί αυτές τις ορφικές απόψεις ως ιστορικό στοιχείο.