του Δημήτρη Α. Γαρούφα, από το Άρδην τ. 91, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2013
Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι ο Θουκυδίδης έγινε ιστορικός κυρίως λόγω της Αμφίπολης. Το 424 π.χ. επιφορτισμένος για την προστασία της πόλης βρίσκεται με τον Αθηναϊκό στόλο στην Θάσο. Φρούραρχος στην Αμφίπολη είναι ο άλλος Αθηναίος στρατηγός, ο Ευκλής, και πλησιάζει στην πόλη μια χειμωνιάτικη νύχτα ο Σπαρτιάτης Στρατηγός Βρασίδας. Ειδοποιείται ο Θουκυδίδης να σπεύσει σε βοήθειά της αλλά προλαβαίνει ο Βρασίδας και με μετριοπαθείς προτάσεις ειρήνης πετυχαίνει την παράδοση της πόλης ενώ ο Θουκυδίδης πρόλαβε και διέσωσε το επίνειό της την Ηιόνα. Καταδικάσθηκε από τους Αθηναίους κι αυτοεξορίσθηκε για 20 περίπου χρόνια στα κτήματά του στην Σκαπτή Ύλη, κοντά στο Παγγαίο, όπου με άνεση χρόνου έγραψε την ιστορία του Πελοποννησιακού πολέμου, που ήταν για εκείνη την εποχή ένας παγκόσμιος πόλεμος… και μας την άφησε σαν παρακαταθήκη , «θησαυρό παντοτινό»..
Η ιστορία του Θουκυδίδη είναι η πρώτη πραγματική ιστορία με την έννοια ότι ο Θουκυδίδης αναζητεί κι αναλύει πέρα από μύθους και δοξασίες τις πραγματικές αιτίες των γεγονότων, τον ανθρώπινο παράγοντα και τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες ως δημιουργούς γεγονότων που διαμορφώνουν την ιστορία. Είναι μια ανάλυση των γεγονότων αλλά και της ανθρώπινης ψυχολογίας που διαμορφώνει και επηρεάζει τα γεγονότα και ταυτόχρονα είναι ένα μήνυμα ενότητας για τον Ελληνισμό ,μια προβολή της ακμής του και των λόγων παρακμής του.
Ο μεγαλύτερος πολιτικός της σύγχρονης Ελλάδας, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ήταν λάτρης του Θουκυδίδη και μάλιστα μετέφρασε το έργο του. Στο προοίμιο της πρώτης έκδοσης της ιστορίας του Θουκυδίδη σε μετάφραση Ελευθερίου Βενιζέλου ο Δ. Κακλαμάνος, διπλωμάτης- συνεργάτης του, σημειώνει ότι συχνά έλεγε ο Βενιζέλος στους συνεργάτες του ότι μελετώντας κάποιος τον Θουκυδίδη αποκτά άποψη διεισδυτική επί παντός συγχρόνου γεγονότος, και ότι μπορούσε κανείς να βρει στην ιστορία και την φιλοσοφία του Θουκυδίδου «αστέρα καθοδηγητήν διά πάσαν σπουδαία πολιτική δραστηριότητα».Θεωρούσε το έργο του κλειδί για την κατανόηση των γεγονότων αλλά και γεμάτο διδάγματα που έπρεπε να λαμβάνονται υπ’ όψιν κατά την λήψη αποφάσεων από τους πολιτικούς κάθε εποχής.
Λόγω έλλειψης χρόνου επιγραμματικά μόνο θα αναφερθούμε σε κάποια στοιχεία που ο Θουκυδίδης προσδίδει στην Δημοκρατία όταν ακμάζει, στο πρότυπο των ηγετών που μπορούν να συνεγείρουν και να διαμορφώσουν γεγονότα και συνειρμικά μπορούμε να δούμε και να συγκρίνουμε τις δομές, συμπεριφορές και πρόσωπα της σημερινής μας δημοκρατίας για να δούμε πόσο απέχουμε από το ιδανικό και να καταλάβουμε γιατί η δημοκρατία μας δίνει εικόνα παρακμής.
Στον επιτάφιο λόγο του Περικλή για τους νεκρούς των Αθηνών στον πρώτο χρόνο του πολέμου, ο Θουκυδίδης με τη δημηγορία του Περικλή φιλοτεχνεί την εικόνα ακμής της Αθηναϊκής Δημοκρατίας που πλησιάζει στην τελειότητα.
Αναλύει τις αρχές στις οποίες στηρίζεται το δημοκρατικό πολίτευμα της Αθήνας και αναφέρει για το πολίτευμα (μεταφρ. Ε. Βενιζέλου για όλα τα αποσπάσματα από το έργο του Θουκυδίδη):
«Και καλείται το πολίτευμά μας δημοκρατία, λόγω του ότι η κυβέρνηση του κράτους ευρίσκεται όχι εις χείρας των ολίγων, αλλά των πολλών. Αλλά δια μεν των νόμων ασφαλίζεται εις όλους ισότης δικαιοσύνης δια τα ιδιωτικά των συμφέροντα, ενώ από την έποψιν της κοινής εκτιμήσεως, έκαστος πολίτης προτιμάται εις τα δημόσια αξιώματα, όχι διότι ανήκει εις ωρισμένην κοινωνικήν τάξιν, αλλά δια την προσωπικήν του αξίαν, εφόσον διακρίνεται εις κάποιον κλάδον. Ούτε, εξ’ άλλου, εκείνος που είναι πτωχός, ημπορεί όμως να προσφέρει υπηρεσίες εις την πόλιν, ευρίσκει εμπόδιον εις τούτο, ένεκα της κοινωνικής του αφανείας…»
Ο Θουκυδίδης μιλώντας από τα βάθη της ιστορίας επισημαίνει ότι θεμέλιο της Δημοκρατίας είναι η αξιοκρατία, η αξιοποίηση των αξίων προς όφελος του κοινωνικού συνόλου κι αν κάνουμε αναφορά στο σήμερα θα δούμε ότι αυτή η αρχή δεν υπάρχει στην σημερινή Ελληνική πολιτική ζωή που κυριαρχείται από οικογενειοκρατία. Σήμερα η άσκηση της πραγματικής εξουσίας στη χώρα μας περιορίζεται σε μερικές δεκάδες η εκατοντάδες οικογενειών που σε διαπλοκή με την οικονομική ολιγαρχία ελέγχει την πραγματική εξουσία στη χώρα στερώντας την δυνατότητα να ωφεληθεί από τα προσόντα πολλών αξίων πολιτών της και κατανοητό είναι ότι αν θέλουμε να ξεφύγουμε από το τέλμα της μικροπολιτικής των μετριοτήτων πρέπει να είναι περισσότερη συμμετοχική η δημοκρατία μας αλλά με κίνητρα συμμετοχής και αξιοποίησης όσων αξίζουν και μπορούν να προσφέρουν.
Στην ίδια δημηγορία, λίγο παρακάτω γράφει: «εις τον δημόσιόν μας βίον αποφεύγομεν την παρανομίαν, από ευλάβειαν προπάντων προς τας επιταγάς των εκάστοτε αρχόντων και των νόμων, εκείνων ιδίως εξ’αυτών, όσοι έχουν τεθεί είτε προς υπεράσπιση των αδικουμένων, είτε μολονότι άγραφοι, φέρουν αναμφισβήτητο όνειδος εις τους παραβάτας των..»
Με αυτή τη ρήση του προσδιορίζει την υποχρέωση όλων αλλά κυρίως αυτών που ασκούν εξουσία να συμμορφώνονται και σε άγραφους νόμους, σε κανόνες ηθικής ευπρέπειας, λέγοντας δηλαδή ουσιαστικά και προφητικά.. ότι ο ασκών εξουσία πρέπει να τηρεί πέρα από το νόμιμο και το ηθικό…
Και η ρήση του αυτή επαναλαμβάνεται σχεδόν αυτολεξεί μετά από αιώνες από τον Αμερικανό πρόεδρο Τζων Κέννεντυ ο οποίος μετά από αιώνες στον πρόλογο του βιβλίου του Σκιαγραφία των γενναίων λέγει: «στα ιδιωτικά επαγγέλματα το άτομο έχει το δικαίωμα να προωθεί τα ατομικά του συμφέροντα, μέσα στο πλαίσιο του νόμου, για να φτάσει στην καθολική επιτυχία. Αλλά στον δημόσιο βίο απαιτούμε από το άτομο να θυσιάζει τα ατομικά του συμφέροντα για το γενικότερο καλό…». Αυτή η αρχή πολλαπλά παραβιάζεται σήμερα στη χώρα μας από πολιτικούς που πολλαπλά μπερδεύουν το νόμιμο με το ηθικό, φιλοτεχνώντας εικόνα παρακμής της χώρας ενώ μάλλον είναι θέμα γενικότερης παιδείας και προβολής προτύπων ώστε να γίνει κατανοητό και συνείδηση κάποτε στους πολίτες, και κυρίως σε όσους ασκούν εξουσία στη χώρα μας, ότι αυτοί υπόκεινται σε περισσότερους περιορισμούς από ότι οι απλοί πολίτες κι ότι πρέπει να σέβονται και το νόμιμο αλλά και το ηθικό…
Στο έργο του Θουκυδίδη αναλύεται η ανθρώπινη ψυχολογία και με ρεαλισμό τίθενται κάποια πράγματα με επισήμανση των κανόνων της πραγματικής ζωής αλλά και του γεγονότος ότι οι αλλαγές επέρχονται μόνο όταν εξαλείφουμε τις αιτίες που οδηγούν σε συγκεκριμένα γεγονότα και καταστάσεις. Θυμάμαι χαρακτηριστικά ότι πριν μερικά χρόνια, ως πρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης, συμμετείχα σε μια επιτροπή που μελετούσε αλλαγή και πιθανή αυστηροποίηση της νομοθεσίας για να αποτραπούν κάποια εγκλήματα. Και είχα παρατηρήσει, μισοσοβαρά μισοαστεία, ότι πριν εισηγηθούμε οτιδήποτε πρέπει να δούμε τι λέει επ’ αυτού ο Θουκυδίδης…
Λέγει για την ανθρώπινη ψυχολογία επιγραμματικά, μέσα από το λόγο του Διοδότου ο οποίος αντέκρουσε την ομιλία του δημαγωγού Κλέωνα που είχε ζητήσει θανάτωση των κατοίκων της Μυτιλήνης γιατί είχαν αποστατήσει από τους Αθηναίους:
«όλοι φύσει ρέπουν εις την παρανομίαν, εις τε τον ιδιωτικόν και τον δημόσιον βίον, και δεν υπάρχει νόμος δυνάμενος να εμποδίσει τούτο, αφού μέχρι τούδε οι άνθρωποι διεξήλθαν όλη την κλίμακα των ποινών, με την ελπίδα ότι εξακολουθούντες να τας επιτείνουν θα επιτύχουν μετριασμό της εγκληματικότητας…» και συνεχίζει λίγο παρακάτω λέγοντας ότι «οι άνθρωποι παρασύρονται εις κινδυνώδεις επιχειρήσεις, άλλοι μεν από την τόλμην, την οποίαν εμπνέει εις τον πτωχόν η ανάγκη, άλλοι από την πλεονεξίαν, εις την οποίαν ωθούν τον πλούσιον η αλαζονεία και η αυτοπεποίθησις και άλλοι από τα πάθη, τα οποία εκάστοτε τους εξουσιάζουν εις τας διαφόρους βιοτικάς περιστάσεις δια της ακαθέκτου ορμής των… με ολίγα λόγια, οσάκις η ανθρώπινη φύσις ωθείται εις το να πράξει κάτι, το οποίον ζωηρώς επιθυμεί, ούτε η αυστηρότης των νόμων, ούτε άλλος κανείς φόβος ημπορεί να την αποτρέψει, και είναι πολύ ανόητος εκείνος που πιστεύει το εναντίον…» και καταλήγει επισημαίνοντας ότι «πρέπει να αντλούμε την ασφάλειά μας όχι από την αυστηρότητα των νόμων αλλά από την προνοητικότητα της διοικήσεώς μας… φροντίζοντας να εξαλείφουμε τις αιτίες που οδηγούν σε κάποια γεγονότα και συμπεριφορές και να λειτουργούμε πάντα προληπτικά…».
Οι διδαχές βρίσκονται διάσπαρτες σε όλο το έργο του με σοφές παρατηρήσεις για γεγονότα. Έτσι περιγράφοντας πως ο Βρασίδας κατέλαβε την Αμφίπολη το 424 π.χ. περιγράφει το κλίμα που επικρατούσε και σε άλλες πόλεις που έλκονταν από την μετριοπάθεια του Βρασίδα που την προβάλλει έμμεσα ως το πιο αποτελεσματικό όπλο και λέγοντας για την ανθρώπινη ψυχολογία ότι «οι άνθρωποι συνηθίζουν να εμπιστεύονται εις την απερίσκεπτον ελπίδα εκείνο που επιθυμούν και ν’ αποκρούουν δι’ αυθαιρέτου συλλογισμού εκείνο που αποστέργουν…» και βέβαια η ανθρώπινη φύση δεν άλλαξε και οι άνθρωποι έτσι συμπεριφέρονται και σήμερα..
Στα γεγονότα της Αμφίπολης, για την οποία ως γνώστης της περιοχής δίνει θαυμάσιες περιγραφές, δίνεται η ευκαιρία να προβάλλει τον μετριοπαθή αλλά γενναίο Σπαρτιάτη στρατηγό Βρασίδα ως υπόδειγμα ηγέτη. Μιλώντας κατ’ αρχήν μέσα στην Αμφίπολη, στους στρατιώτες του, λέγει χαρακτηριστικά: «τρεις είναι αι αρεταί του καλού στρατιώτου: αποφασιστικότης, υψηλόν αίσθημα τιμής και πειθαρχία». Ρήση που θα έπρεπε να διδάσκεται σε όλες τις στρατιωτικές σχολές ενώ στην ίδια συγκέντρωση διαλέγει 150 στρατιώτες λέγοντας ότι επικεφαλής αυτών θα νικήσει τους πολυπληθείς Αθηναίους και έκλεισε την εμψυχωτήρια ομιλία του λέγοντάς τους: «όσον το κατ’ εμέ, θα αποδείξω ότι δεν είμαι καλλίτερος είς το να προτρέπω άλλους παρ’ ότι είμαι εις το να θέτω εις εφαρμογήν ο ίδιος τας προτροπάς του μου..»
Η ρήση αυτή του Σπαρτιάτη στρατηγού Βρασίδα που με 150 Σπαρτιάτες νίκησε τους Αθηναίους είναι συγκλονιστική. Δείχνει ποιος είναι ο ρόλος του ηγέτη που πρέπει να είναι πρώτος στους αγώνες, πρώτος στις θυσίες και με το παράδειγμά του να συναρπάζει τους πολίτες για να τους οδηγήσει σε αγώνες, νίκες και μεγάλα έργα…
Καλό θα ήταν όλοι μας έχοντας κατά νου αυτή τη ρήση να μετρήσουμε και να ζυγίσουμε τους κάθε λογής ηγέτες μας και να τους ζυγίσουμε …φοβούμαι ότι λίγοι θα περάσουν το τεστ ενώ για την πλειονότητα αντικειμενικά θα πούμε ότι «εμετρήθησαν, εζυγίσθησαν και ευρέθησαν ελλιπείς…» γιατί σε περίοδο δεινής οικονομικής κρίσης για τη χώρα ο πολιτικός κόσμος θέσπισε οριζόντιες περικοπές δαπανών που πλήττουν τους πιο αδύνατους πολίτες αλλά ταυτόχρονα οι εκπρόσωποί μας στο κοινοβούλιο εξακολουθούν να απολαμβάνουν προκλητικών προνομίων ασύμβατων με την κατάσταση της χώρας… Γι’ αυτό υπάρχει επικίνδυνη απαξίωση του πολιτικού συστήματος και των εκπροσώπων του με άλλες επικίνδυνες παρενέργειες… γιατί οι κάθε λογής ηγέτες μας ξεχνούν ότι πρέπει να λειτουργούν ως «λυχνία επί όρους κειμένη» δίνοντας με το προσωπικό τους παράδειγμα τον τόνο λιτότητας, αξιοπρέπειας και θυσίας για το γενικότερο καλό ενώ πρέπει να έχουν κατά νου καθημερινά ότι πρέπει να υπάρχει ταύτιση λόγων και έργων στη ζωή τους κι ότι πριν ζητήσουν θυσίες από τους πολίτες πρέπει να υποβάλλονται οι ίδιοι σε αυτές.
Διαβάζοντας και μελετώντας κάποιος τον Θουκυδίδη κατανοεί πιο εύκολα και την σημερινή διεθνή πραγματικότητα. Έτσι διαβάζοντας τον διάλογο Αθηναίων και κατοίκων της Μήλου στο 16ο έτος του Πελοποννησιακού πολέμου συγκλονίζεται κυριολεκτικά. Λένε οι Αθηναίοι ζητώντας από τους κατοίκους της Μήλου να υποταχθούν:
«εξίσου γνωρίζομεν και οι δύο ότι κατά την συζήτησιν των ανθρωπίνων πραγμάτων το επιχείρημα του δικαίου άξίαν έχει, όπου ίση υπάρχει δύναμις προς επιβολήν αυτού, ότι όμως ο ισχυρός επιβάλλει ότι του επιτρέπει η δύναμίς του και ο ασθενής παραχωρεί ότι του επιβάλλει η αδυναμία του…» κι όταν οι Μήλιοι προβάλλουν επιχειρήματα περί δικαίου απαντούν ωμά οι Αθηναίοι: «…Καθόσον ως προς μεν τους θεούς πιστεύομεν, ως προς δε τους ανθρώπους καλώς γνωρίζομεν, ότι ωθούμενοι ανέκαθεν υπό ακαθέκτου φυσικής ορμής, άρχουν παντού, όπου η δύναμίς των είναι επικρατεστέρα. Τον νόμον τούτον ούτε εθέσαμεν, ούτε ισχύοντα ήδη πρώτοι εμείς εφαρμόσαμεν. Τον ευρήκαμε ισχύοντα και θα τον κληροδοτήσομεν ισχύοντα αιωνίως, γνωρίζοντες, ότι και εσείς επίσης και κάθε άλλος, εάν είχατε όσην εμείς δύναμιν, θα επράττατε το αυτό…»
Τα επιχειρήματα των Αθηναίων σε αυτό τον διάλογο είναι διαχρονικά επαναλαμβανόμενα για χιλιάδες χρόνια, τα επιχειρήματα του εκάστοτε ισχυρού σε κάθε τομέα… και όντως αυτό τον νόμο τον κληροδότησαν οι Αθηναίοι και τον βλέπουμε να ισχύει παντού και τα ίδια επιχειρήματα, ίσως πιο κομψά, προβάλλουν οι εκάστοτε ισχυροί και γι’ αυτό άλλωστε βλέπουμε την Κύπρο για δεκαετίες να κατέχεται από την Τουρκία…
Όσο διαβάζει κάποιος το έργο του Θουκυδίδη καταλαβαίνει γιατί ο Ε. Βενιζέλος το είχε σαν Ευαγγέλιό του για να κατανοήσει την πραγματικότητα της εποχής του αλλά και γιατί είχε σαν οδηγό των πράξεών του τις διδαχές του Θουκυδίδη… πετυχαίνοντας να δημιουργήσει την μεγάλη Ελλάδα, λειτουργώντας λίγο σαν τον αρχαίο Περικλή, οδηγώντας αυτός τον λαό παρά οδηγούμενος από αυτόν… Ήταν ο πολιτικός που τόλμησε μιλώντας σε λαοθάλασσα των Αθηναίων που ζητούσαν Συντακτική Συνέλευση να τους διακόψει και να πει επιτακτικά «είπα Αναθεωρητική Συνέλευση…» κι όπως έγραφε χαρακτηριστικά εφημερίδα της εποχής «το πλήθος εσιώπησε και η Ελλάδα απέκτησε ηγέτη…»
Τελειώνοντας θα ήθελα να επισημάνω ότι σήμερα περισσότερο από κάθε άλλη φορά το έργο του Θουκυδίδη αποτελεί κλειδί για κατανόηση της σύγχρονης πραγματικότητας αλλά και για αναζήτηση των καταλλήλων λύσεων στα προβλήματα.. ειδικά στη χώρα μας όπου οι πολίτες εξακολουθούν ακόμη μιμούμενοι τους προγόνους τους να «εμπιστεύονται εις την απερίσκεπτο ελπίδα εκείνο που επιθυμούν και να αποκρούουν δι’ αυθαιρέτου συλλογισμού εκείνο που αποστέργουν.»
* Εισήγηση σε ημερίδα που διοργάνωσε ο Δήμος Αμφίπολης στις 6-7-2012 στην αρχαία Αμφίπολη στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του «Φεστιβάλ Αμφίπολης».
**Δικηγόρος – πρώην πρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης.
