Νηλ Άσερσον, Μαύρη Θάλασσα

του Σ. Δημόπουλου, από το Άρδην τ. 50, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 2004

Τα νeα γε­ω­πο­λι­τι­κa δε­δο­μέ­να ε­πα­να­φέ­ρουν στο προ­σκή­νιο κομ­βι­κές πε­ριο­χές που, συ­γκυ­ρια­κά, εί­χαν χά­σει τη ση­μα­σί­α τους για κά­ποιες δε­κα­ε­τί­ες. Ο Εύ­ξει­νος Πό­ντος και η Κε­ντρι­κή Α­σί­α, ο γε­ω­γρα­φι­κός ά­ξο­νας που συ­νέ­δε­ε τον α­σια­τι­κό με τον ευ­ρω­πα­ϊ­κό χώ­ρο, οι “δρό­μοι του με­τα­ξιού” α­να­δύ­θη­καν εκ νέ­ου στην ι­στο­ρι­κή σκη­νή, με δρα­μα­τι­κό τρό­πο. Η τε­κται­νό­με­νη δια­δι­κα­σί­α διέ­πε­ται, ό­πως και σε ό­λες τις ι­στο­ρι­κές φά­σεις, α­πό την α­ντί­φα­ση των συν­θέ­σε­ων και συ­γκρού­σε­ων των πο­λι­τι­σμι­κών στοι­χεί­ων με πρω­τα­γω­νι­στές-υ­πο­κεί­με­να τα έ­θνη, τις ε­θνό­τη­τες, τους λα­ούς και τα φύ­λα, μι­κρά ή με­γά­λα, νε­ώ­τε­ρα ή πα­λαιό­τε­ρα. Το δί­πο­λο ε­θνι­κή ταυ­τό­τη­τα-πα­γκό­σμια έ­ντα­ξη εμ­φα­νί­ζε­ται ως η κυ­ρί­αρ­χη α­ντί­θε­ση, ό­που αμ­φό­τε­ροι οι πό­λοι εί­ναι αι­τή­μα­τα “ζω­ής και θα­νά­του” των ε­θνών.
Το βι­βλί­ο του Nηλ Ά­σερ­σον για τη “Μαύ­ρη Θά­λασ­σα”, α­πο­τέ­λε­σμα μιας ά­με­σης και βα­θιάς γνώ­σης του ε­ξε­τα­ζό­με­νου πε­ρι­βάλ­λο­ντος, ξε­φεύ­γει α­πό τα ό­ρια της α­πλής κα­τα­γρα­φής του μω­σα­ϊ­κού των ε­θνο­τή­των και των ι­στο­ρι­κών τους στιγ­μών. Προ­χω­ρεί σε μια θε­ω­ρη­τι­κή α­νά­λυ­ση του ε­θνι­κού ζη­τή­μα­τος και της σχέ­σης του “πο­λι­τι­σμού” και της “βαρ­βα­ρό­τη­τας”, τη σχέ­ση δη­λα­δή grosso modo της Δύ­σης με την Α­να­το­λή.
Η α­ποι­κιο­κρα­τι­κή Με­γά­λη Βρε­τα­νί­α εί­χε τη δυ­να­τό­τη­τα, ό­πως και κά­θε αυ­το­κρα­το­ρι­κή ή εν γέ­νει διευ­ρυ­μέ­νη –πο­λυε­θνι­κή– κρα­τι­κή ο­ντό­τη­τα, να προσ­δώ­σει στα μέ­λη της την δυ­να­τό­τη­τα μιας ευ­ρύ­τε­ρης α­ντί­λη­ψης των πραγ­μά­των, ως προ­ϋ­πό­θε­ση της ε­πι­βί­ω­σής της. Η ευ­ρεί­α ο­πτι­κή, ό­πως και η προ­βλη­μα­τι­κή, του Ά­σερ­σον α­πο­τε­λεί μια κλη­ρο­νο­μιά αυ­τής της ε­πο­χής, έ­στω και αν ο ί­διος έ­ζη­σε μο­να­χά στην πα­ρακ­μια­κή της φά­ση.
Στη συ­ναρ­πα­στι­κή ι­στο­ρι­κή πε­ρι­πέ­τεια που ξε­τυ­λί­γε­ται στις σε­λί­δες του βι­βλί­ου, α­να­δει­κνύ­ε­ται αυ­τή η α­γω­νιώ­δης προ­σπά­θεια του δυ­τι­κού αν­θρώ­που να δώ­σει πει­στι­κές α­πα­ντή­σεις στο κρί­σι­μο ε­ρώ­τη­μα της ε­θνι­κής ταυ­τό­τη­τας και του λε­γο­μέ­νου“ο­ριε­ντα­λι­σμού”.
Ο χώ­ρος που ε­πε­λέ­γη εί­ναι ι­δα­νι­κός, κα­θώς “σαν τον λι­θώ­να των πα­γε­τώ­νων, η α­κτή της Μαύ­ρης Θά­λασ­σας εί­ναι έ­νας τό­πος ό­που τα α­πο­μει­νά­ρια των αν­θρω­πί­νων με­τα­κι­νή­σε­ων και ει­σβο­λών α­πο­τί­θε­νται συ­νε­χώς ε­δώ και τέσ­σε­ρις χι­λιά­δες χρό­νια”. Κιμ­μέ­ριοι, Σκύ­θες, Σαρ­μά­τες, Μαιώ­τες, Γότ­θοι, Χά­ζα­ροι αλ­λά και Έλ­λη­νες, Μι­γκρέ­λοι, Α­μπχά­ζιοι, Λα­ζοί, Γε­ωρ­για­νοί, Ρώ­σοι και Κο­ζά­κοι, Πο­λω­νοί, Ο­θω­μα­νοί, Τά­τα­ροι πα­ρε­λαύ­νουν δια­δο­χι­κά στην α­έ­να­η μά­χη της ε­πι­βί­ω­σης και της συμ­βί­ω­σης.
Γύ­ρω α­πό το οι­κο­σύ­στη­μα της Μαύ­ρης Θά­λασ­σας, στις στέ­πες των κουρ­γκάν και των νο­μά­δων –στην α­φε­τη­ρια­κή χώ­ρα των Ιν­δο­ευ­ρω­παί­ων της Τζι­μπού­τας– και στον προ­μη­θε­ϊ­κό Καύ­κα­σο, εμ­φα­νί­ζε­ται, ή­δη στα χρό­νια του πρώ­ι­μου α­ποι­κι­σμού, ο Αι­γαια­κός πο­λι­τι­σμός. Η συ­νά­ντη­ση θα θέ­σει τις ο­ριο­θε­τή­σεις, ό­που θα κι­νη­θούν οι με­τέ­πει­τα αιώ­νες των συ­νε­χών πο­λι­τι­σμι­κών συ­να­ντή­σε­ων.
Οι αρ­χαί­οι Έλ­λη­νες θα α­πο­τε­λέ­σουν τον λα­ό-κα­τα­λύ­τη στις δια­πο­λι­τι­σμι­κές και διε­θνι­κές σχέ­σεις της πε­ριο­χής. Αν και ο Ά­σερ­σον χρε­ώ­νει το δί­πο­λο πο­λι­τι­σμού και βαρ­βα­ρό­τη­τας ως τα “δί­δυ­μα που κυο­φο­ρή­θη­καν και γεν­νή­θη­καν στην ελ­λη­νι­κή και κυ­ρί­ως στην α­θη­να­ϊ­κή φα­ντα­σί­α” του 5ου π.Χ. αιώ­να, εν τού­τοις, στην πρα­κτι­κή σχέ­ση των α­ποί­κων με τους λα­ούς της πε­ριο­χής, δια­πι­στώ­νει μια τε­λεί­ως δια­φο­ρε­τι­κή δια­γω­γή.
Πα­ρα­θέ­το­ντας ι­στο­ρι­κές α­να­φο­ρές ό­πως του Η­ρο­δό­του, ο ο­ποί­ος ε­πι­σκέ­φθη­κε την Ολ­βί­α και άλ­λες πε­ριο­χές των βο­ρεί­ων α­κτών της Μαύ­ρης Θά­λασ­σας, κα­τα­λή­γει σε τολ­μη­ρά συ­μπε­ρά­σμα­τα: “στην Ευ­ρώ­πη εί­μα­στε συ­νη­θι­σμέ­νοι στην ι­δέ­α α­ποί­κων οι ο­ποί­οι αρ­χι­κά σκο­πεύ­ουν να υ­πο­τά­ξουν τους ‘ι­θα­γε­νείς’ και με­τά κά­νουν τους ‘ι­θα­γε­νείς’ να τους συ­μπα­θή­σουν. Αυ­τός εί­ναι ο ρω­μα­ϊ­κός τρό­πος, ό­χι ο ελ­λη­νι­κός. Για τους Έλ­λη­νες α­ποί­κους ή­ταν φυ­σιο­λο­γι­κό και α­πο­δε­κτό να προ­σελ­κύ­ο­νται στις πό­λεις τους άν­θρω­ποι α­πό άλ­λους πο­λι­τι­σμούς και να υ­ιο­θε­τούν τα έ­θι­μά τους […] ε­νώ, ό­μως, οι Έλ­λη­νες ά­ποι­κοι μπο­ρού­σαν να α­φο­μοιώ­σουν τους άλ­λους, δεν έ­κα­ναν προ­ση­λυ­τι­σμό”.
Στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα ο ελ­λη­νι­κός κό­σμος, στις πα­ρευ­ξεί­νιες πε­ριο­χές, θα πα­ρα­μεί­νει για πά­ντα μια μειο­ψη­φί­α α­νά­με­σα σε δε­κά­δες άλ­λους λα­ούς, εί­τε σε πό­λεις ελ­λη­νι­κές (ό­πως η Ολ­βί­α) εί­τε σε πο­λυε­θνι­κά μορ­φώ­μα­τα ό­πως το Βα­σί­λειο του Βο­σπό­ρου (Πα­ντι­κά­παιο). Ό­μως η οι­κο­νο­μι­κο-πο­λι­τι­στι­κή ι­σορ­ρο­πί­α στη σχέ­ση του ελ­λη­νι­σμού με τους υ­πό­λοι­πους πλη­θυ­σμούς, πα­ρά τις ε­πο­χές των ε­ντά­σε­ων, ε­πέ­τρε­ψε τη διαρ­κή πα­ρου­σί­α τους. Εί­ναι πράγ­μα­τι εκ­πλη­κτι­κό το γε­γο­νός της πρό­σκλη­σης που α­πη­ύ­θυ­ναν οι Σκύ­θες ό­ταν με­τά την κα­τα­στρο­φή της Ολ­βί­ας α­πό τους Γέ­τες το 63 π.Χ. “κά­λε­σαν τους Έλ­λη­νες να ε­πι­στρέ­ψουν και να ξα­να­νοί­ξουν το λι­μά­νι”.
Συ­να­φές με αυ­τό των σχέ­σε­ων προ­βά­λλει και το πρό­βλη­μα της ταυ­τό­τη­τας. Το συ­μπέ­ρα­σμα εί­ναι ό­τι η ε­πιρ­ρο­ή πα­ρά την α­νω­τε­ρό­τη­τα του φο­ρέ­α της δεν κα­τα­λή­γει στην κα­τά­λυ­ση της ι­διαι­τε­ρό­τη­τας του λα­ού-α­πο­δέ­κτη. Και πά­λι εί­ναι οι Σκύ­θες “του Η­ρο­δό­του”, ως πα­ρά­δειγ­μα, που ε­πε­φύ­λα­ξαν την τι­μω­ρί­α του θα­νά­του στον Σκύ­λη, ο ο­ποί­ος α­πο­κα­λύ­φθη­κε ό­τι εί­χε δι­πλή ζω­ή: ως Σκύ­θης ε­κτός των τει­χών της Ολ­βί­ας και ως Έλ­λην ε­ντός της ελ­λη­νι­κής α­ποι­κί­ας.
Ε­ντο­νό­τε­ρα, βε­βαί­ως, τα προ­βλή­μα­τα της ταυ­τό­τη­τας των λα­ών και των φύ­λων θα τε­θούν στην πε­ρί­ο­δο της Α­να­το­λι­κής Ρω­μα­ϊ­κής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας. Ο χρι­στια­νι­σμός, σαν ε­νο­ποι­η­τι­κός ι­δε­ο­λο­γι­κός μη­χα­νι­σμός, θα δια­μορ­φώ­σει μια νέ­α ταυ­τό­τη­τα που θα ταυ­τί­σει την ορ­θό­δο­ξη πί­στη με την ι­διό­τη­τα του ρω­μιού, χω­ρίς βε­βαί­ως να ε­ξα­φα­νί­σει τα ε­θνο­λο­γι­κά υ­πο­στρώ­μα­τα. Η θρη­σκεί­α, ό­πως και η “αί­ρε­ση”, ως α­μυ­ντι­κός μη­χα­νι­σμός, θα συ­νε­χί­σει να δια­φο­ρο­ποιεί τις ε­θνό­τη­τες. Οι Γότ­θοι, οι Γε­ωρ­για­νοί και με­τά οι Σλά­βοι γί­νο­νται χρι­στια­νοί, οι Τά­τα­ροι μου­σουλ­μά­νοι, οι Χά­ζα­ροι α­σπά­ζο­νται τον ιου­δα­ϊ­σμό, οι Ε­βραί­οι αι­ρε­τι­κοί Κα­ρα­ΐ­τες κα­τα­φεύ­γουν στην Κρι­μαί­α, ε­νώ τα ε­ξι­σλα­μι­σμέ­να τουρ­κι­κά φύ­λα θα βρουν εύ­φο­ρο το έ­δα­φος της κυ­ριαρ­χί­ας τους στη βά­ση αυ­τών των α­ντι­θέ­σε­ων. Κά­ποιες ε­θνό­τη­τες, ό­πως οι Α­μπχά­ζιοι, οι Λα­ζοί, αλ­λά και πολ­λοί άλ­λοι λα­οί της Μι­κράς Α­σί­ας, θα γί­νουν αρ­χι­κά χρι­στια­νοί και κα­τό­πιν μου­σουλ­μά­νοι.
Στους νε­ώ­τε­ρους χρό­νους, ό­ταν το ε­θνι­κό ζή­τη­μα κά­νει την εμ­φά­νι­σή του σε πε­ρισ­σό­τε­ρο ε­ξε­λιγ­μέ­νη μορ­φή, εί­ναι δύ­ο αυ­το­κρα­το­ρί­ες που διεκ­δι­κούν τη Μαύ­ρη Θά­λασ­σα, η δυ­να­μι­κή Ρω­σι­κή και η φθί­νου­σα Ο­θω­μα­νι­κή, οι ο­ποί­ες στα ό­ριά τους θα έ­χουν δε­κά­δες ε­θνό­τη­τες που θα ε­πι­ζη­τούν κα­τά το μάλ­λον ή ήτ­τον τη χει­ρα­φέ­τη­σή τους.
Εί­ναι ε­ξό­χως ση­μα­ντι­κό να ση­μειω­θεί ό­τι, το κέ­ντρο της ε­θνι­κι­στι­κής δρά­σης στον Μαυ­ρο­θα­λασ­σί­τι­κο χώ­ρο θα γί­νει η πο­λυε­θνι­κή πο­λυ­πο­λι­τι­σμι­κή Ο­δησ­σός: Ε­κεί θα ι­δρυ­θεί η ελ­λη­νι­κή Φι­λι­κή Ε­ται­ρεί­α, αυ­τός θα εί­ναι ο τό­πος της ω­ρί­μαν­σης του ε­ξό­ρι­στου Ά­νταμ Μί­τσκε­βιτ­ς, ε­θνι­κού ποι­η­τή της Πο­λω­νί­ας, αλ­λά και ε­κεί θα γεν­νη­θεί ο Βλα­ντί­μιρ Για­μπο­τίν­σκι, ι­δρυ­τής του “α­να­θε­ω­ρη­τι­κού” σιω­νι­σμού.
Οι διά­δο­χοι των δύ­ο Αυ­το­κρα­το­ριών, η Σο­βιε­τι­κή Έ­νω­ση και η κε­μα­λι­κή Τουρ­κί­α, θα προ­σπα­θή­σουν να λύ­σουν το ε­θνι­κό ζή­τη­μα με πα­ρό­μοιο τρό­πο: με τη βί­α και την α­να­γκα­στι­κή α­φο­μοί­ω­ση. Στην ΕΣ­ΣΔ, με­τά τις πρώ­τες α­πό­πει­ρες σχε­τι­κής ε­λεύ­θε­ρης α­νά­πτυ­ξης, ε­πέρ­χε­ται η κα­τα­στο­λή και οι διώ­ξεις στις ε­θνι­κές ο­μά­δες ε­νώ προ­ω­θεί­ται ως ε­νο­ποι­η­τι­κός μη­χα­νι­σμός η “κομ­μου­νι­στι­κή ι­δε­ο­λο­γί­α”.
Την ί­δια πο­λι­τι­κή, με πα­λαιό­τε­ρη η­με­ρο­μη­νί­α έ­ναρ­ξης, συ­να­ντά­με στην Τουρ­κί­α. Σφα­γές και ε­κτο­πι­σμοί Αρ­με­νί­ων, Ελ­λή­νων του Πό­ντου και της Μι­κράς Α­σί­ας και στη συ­νέ­χεια ε­πι­βο­λή μο­νά­χα μιας ε­θνι­κής ταυ­τό­τη­τας, της τουρ­κι­κής, και μιας ι­δε­ο­λο­γί­ας, της κε­μα­λι­κής.
Ο Ά­σερ­σον, στην πο­ρεί­α του στον χώ­ρο και στον χρό­νο στο μαυ­ρο­θα­λασ­σί­τι­κο σύ­μπαν, ί­σως κά­νει κά­ποιες γε­νι­κεύ­σεις που δεν θα θε­ω­ρού­νταν έ­γκυ­ρες σε μια αυ­στη­ρώς ε­πι­στη­μο­νι­κή ερ­γα­σί­α. Ό­μως, ί­σως, αυ­τή η πιο ε­λεύ­θε­ρη σχέ­ση τον ο­δη­γεί να α­πο­δε­χθεί α­πό­ψεις που α­ντί­κει­νται στην ε­πί­ση­μη γραμ­μή που ε­πε­βλή­θη στη δυ­τι­κή ε­πι­στη­μο­νι­κή κοι­νό­τη­τα τα τε­λευ­ταί­α χρό­νια σε σχέ­ση με το έ­θνος.
Α­πο­δε­χό­με­νος τη θε­ω­ρί­α του Χέρ­ντερ για το έ­θνος (Volk), ως δυ­να­μι­κής και ό­χι στα­τι­κής ο­ντό­τη­τας, με κυ­ρί­αρ­χη τη ση­μα­σί­α της γλώσ­σας και τον δια­νο­ού­με­νο ως ε­θνι­κό ι­στο­ρι­κό και λε­ξι­κο­γρά­φο αλ­λά και “ε­πα­να­στα­τι­κό η­γέ­τη στα ο­δο­φράγ­μα­τα”, θα δια­βεί τον “Ρου­βί­κω­να” του α­πο­στα­σιο­ποι­η­μέ­νου Ευ­ρω­παί­ου.
Θα α­ντι­πα­ρα­τε­θεί με ό­σους θε­ω­ρούν το έ­θνος ως “υ­πο­κει­με­νι­κή πε­ποί­θη­ση: μια κα­τά φα­ντα­σί­α αί­σθη­ση κοι­νό­τη­τας” ό­ταν θα πα­ρου­σιά­σει την πε­ρί­πτω­ση των Λα­ζών της Τουρ­κί­ας. Έ­ναν λα­ό που βί­ω­νε λά­θρα την ι­διαι­τε­ρό­τη­τά του η ο­ποί­α, έ­τσι, βρέ­θη­κε στο χεί­λος της ε­ξά­λει­ψής της. Με πρό­δη­λο θαυ­μα­σμό ο Βρε­τα­νός συγ­γρα­φέ­ας πα­ρα­θέ­τει το πεί­σμα ε­νός Γερ­μα­νού ο­νό­μα­τι Φό­ιρ­στα­ϊν, που γο­η­τεύ­τη­κε α­πό τον σε­μνό αυ­τό λα­ό της πο­ντι­κής γης και έ­γι­νε αυ­τός, έ­νας ξέ­νος, ο ρο­μα­ντι­κός η­γέ­της του στην ε­θνι­κή αυ­το­συ­νει­δη­σί­α, στα χρό­νια, μά­λι­στα, της μέ­γι­στης αμ­φι­σβή­τη­σης του ί­διου του έ­θνους.
Έ­νας τα­πει­νός η­γέ­της, “που δεν εί­ναι ού­τε χερ προ­φέ­σορ ού­τε καν χερ ντό­κτορ” και συ­νει­δη­το­ποί­η­σε πως οι Λα­ζοί ή­ταν “μια αυ­θε­ντι­κή ε­θνι­κή κοι­νό­τη­τα, που η ε­πι­βί­ω­ση και η α­νά­πτυ­ξή της ή­ταν βα­σι­κά και πο­λύ­τι­μα στοι­χεί­α της κλη­ρο­νο­μιάς της αν­θρω­πό­τη­τας”, συ­νε­λή­φθη, δάρ­θη­κε, α­πει­λή­θη­κε με δο­λο­φο­νί­α, φυ­λα­κί­σθη­κε και α­πε­λά­θη­κε α­πό το τουρ­κι­κό κρά­τος. Το χω­ριό του (!) ό­μως στον Μέ­λα­να Δρυ­μό με­τε­τρά­πη σε κέ­ντρο της πνευ­μα­τι­κής α­νά­τα­σης των Λα­ζών κα­θώς εκεί δημιουργήθηκε ένα λαζοτουρκικό αλφάβητο.

Έτυσι, όταν η επίσημη διανόηση κήρυττε το τέλος των εθνών, “το 1992 το αλφάβητο του Φόιρσταϊν εμφανίστηκε για πρώτη φορά σε φοιτητικά πλακάτ”, αμφισβητώντας μας το δικαίωμα να υπογράψουμε επιλόγους στο ιστορικό γίγνεσθαι.